Μπόρις Κουστόντιεφ — Ο δημιουργός του έργου «Ο Μπολσεβίκος»

 Γρά­φει η Τασ­σώ Γαΐ­λα //
Αρθρογράφος-Ερευνήτρια

Ο Μπό­ρις Κου­στό­ντιεφ συγκα­τα­λέ­γε­ται στους προ-επα­να­στα­τι­κούς Σοβιε­τι­κούς ζωγρά­φους οπα­δούς της Επα­νά­στα­σης των Μπολ­σε­βί­κων αλλά παρέ­μει­νε στη σκιά των μετα­γε­νέ­στε­ρων του ζωγρά­φων της Επα­νά­στα­σης όπως ο Βλα­ντί­μιρ Σερόφ (1010–1968), ο Νικο­λάϊ Ασέ­νιεφ (1909–1983) κλπ., Σοβιε­τι­κοί καλ­λι­τέ­χνες που τα έργα τους με θέμα­τα από την Επα­νά­στα­ση είναι γνω­στά και στη χώρα μας. Άγνω­στος σχε­δόν σε εμάς ο Μπό­ρις Κου­στό­ντιεφ υπήρ­ξε ένας από τους θερ­μό­τε­ρους υπο­στη­ρι­κτές της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης και ταυ­τό­χρο­να σημα­ντι­κός ζωγρά­φος, θεα­τρι­κός σκη­νο­γρά­φος και εικο­νο­γρά­φος βιβλίων.

Παιδικά χρόνια και σπουδές

Ο Μπό­ρις Μιχα­ή­λο­βιτς Κου­στό­ντιεφ, Бори́с Миха́йлович Кусто́диев στα Ρώσι­κα και στα Αγγλι­κά Boris Mikhaylovich Kustodiev, γεν­νή­θη­κε στις 7 Μαρ­τί­ου 1878 (π.ημ.) στο Άστρα­χαν — Ρώσι­κη πόλη στο δέλ­τα του Βόλ­γα στην Κασπία θάλασ­σα. Η οικο­γέ­νεια του ήταν αρκε­τά εύπο­ρη κι ο πατέ­ρας του ήταν καθη­γη­τής φιλο­σο­φί­ας. Όμως ο πρό­ω­ρος θάνα­τος του υπήρ­ξε η αιτία να περιέλ­θει η οικο­γέ­νεια του σε ένδεια. Η μητέ­ρα του νεα­ρού Μπό­ρις μετα­κό­μι­σε με τα παι­διά σε ένα μικρό δια­μέ­ρι­σμα στο υπο­στα­τι­κό ενός πλού­σιου εμπό­ρου. Η εδώ παρα­μο­νή του θα επι­δρά­σει μελ­λο­ντι­κά στο έργο του.

Κατό­πιν συνα­ντά­με τον νεα­ρό Μπό­ρις να φοι­τά στο Θεο­λο­γι­κό Σεμι­νά­ριο του Άστρα­χαν (1893–1896) και στη Σχο­λή που δίδα­σκε ο πατέ­ρας του. Ταυ­τό­χρο­να έπαιρ­νε μαθή­μα­τα σκί­τσου και ζωγρα­φι­κής και μετά την απο­φοί­τη­ση του από το Σεμι­νά­ριο και έως το 1903 παρα­κο­λού­θη­σε μαθή­μα­τα ζωγρα­φι­κής στο εργα­στή­ριο του διά­ση­μου Ρώσου ζωγρά­φου Ιλία Ρέπιν(1844 — 1930) στην Αυτο­κρα­το­ρι­κή Ακα­δη­μία Τεχνών της Αγί­ας Πετρούπολης.Ο Μπό­ρις το 1902 φιλο­τέ­χνη­σε το πορ­τρέ­το του δασκά­λου του και κορυ­φαί­ου ζωγρά­φου Ιλία Ρέπιν.

Η αρχή της ζωγραφικής διαδρομής του Μπόρις Κουστόντιεφ

Το 1904 επι­σκέ­φθη­κε τη Γαλ­λία και την Ισπα­νία με χορη­γία της Αυτο­κρα­το­ρι­κής Ακα­δη­μί­ας Τεχνών. Στη συνέ­χεια ταξί­δε­ψε στην Ισπα­νία, το 1907 στην Ιτα­λία και το 1909 επι­σκέ­φθη­κε την Αυστρία και τη Γερ­μα­νία. Κατά τη διάρ­κεια αυτών των ταξι­διών, φιλο­τε­χνού­σε πορ­τρέ­τα αλλά η η επι­θυ­μία του πάντα ήταν να επι­στρέ­ψει στην <ευλο­γη­μέ­νη ρωσι­κή γη> , όπως απο­κα­λού­σε τη Ρωσία.

Τα ταξί­δια δεν τα έκα­νε μόνος του , τον συνό­δευε η αγα­πη­μέ­νη του Ιου­λία Προ­σίν­σκα­για (Julia Proshinskaya, 1880–1942) την οποία είχε παντρευ­τεί το 1903 μετά τις σπου­δές του.
Η επι­στρο­φή του κι η Ρώσι­κη Επα­νά­στα­ση του 1905.

Η επι­στρο­φή του ζεύ­γους στην πατρώα γη και πριν το ταξί­δι τους το 1907 στην Ιτα­λία , συμπί­πτει με την Επα­νά­στα­ση του 1905, επα­νά­στα­ση που θα βρεί στο πρό­σω­πο του νεα­ρού καλ­λι­τέ­χνη έναν ένθερ­μο οπα­δό. Η πρώ­τη αυτή Επα­νά­στα­ση είχε μεγά­λη επιρ­ροή στην ψυχή του Κου­στό­ντιεφ. Συνερ­γά­στη­κε με τα σατι­ρι­κά περιο­δι­κά <Ζού­πελ> και <Ταχυ­δρο­μείο της Κόλα­σης>, ενώ το 1910 συν­δέ­θη­κε με τους καλ­λι­τέ­χνες του <Κόσμου της Τέχνης> (Mir Iskusstva), μιας πρω­το­πο­ρια­κής ομά­δας Ρώσων καλ­λι­τε­χνών, παίρ­νο­ντας μέρος σε όλες τις εκθέ­σεις έργων τους.
Το 1905, η χρο­νιά επι­στρο­φής στην πατρί­δα, είναι η χρο­νιά που ο Μπό­ρις αρχί­ζει την ενα­σχό­λη­ση του με την εικο­νο­γρά­φη­ση βιβλί­ων. Νικο­λάϊ Γκό­γκολ, Λεμο­νό­σοφ δύο από τους διά­ση­μους Ρώσους συγ­γρα­φείς που ο Κου­στό­ντιεφ εικο­νο­γρά­φι­σε έργα τους.

Η αρχή της οικογενειακής τραγωδίας…

Το 1907 η Ιου­λία και ο Μπό­ρις χάνουν το αγο­ρά­κι τους από μηνιγ­γί­τι­δα κι ο ίδιος ο Μπό­ρις Μιχα­ή­λο­βιτς άρχι­σε να παρα­πο­νιέ­ται για πόνο στα χέρια και τρο­με­ρή ημι­κρα­νία. Σε μερι­κά χρό­νια, ο καλ­λι­τέ­χνης εμφά­νι­σε τα πρώ­τα σημά­δια νόσου του νωτιαί­ου μυε­λού, έτσι ο πόνος στη σπον­δυ­λι­κή στή­λη και το χέρι του αυξά­νε­ται κάθε μέρα. Η διά­γνω­ση ήταν απο­γοη­τευ­τι­κή: όγκος στην σπον­δυ­λι­κή στή­λη. Σε ηλι­κία τριά­ντα ετών, ο Κου­στό­ντιεφ θα μεί­νει ανά­πη­ρος, παραπληγικός…

Το 1916 ο Μπό­ρις Μιχα­ή­λο­βιτς λόγω της μη ανα­στρέ­ψι­μης παρά­λυ­σης του κάτω σώμα­τος θα υπο­βλη­θεί σε δύσκο­λη χει­ρουρ­γι­κή επέμ­βα­ση, διάρ­κειας περί­που πέντε ωρών, κατά τη διάρ­κεια της οποί­ας ο ίδιος ο καθη­γη­τής κάλε­σε τη σύζυ­γο που καθό­ταν στο διά­δρο­μο και της έθε­σε το δίλλημα:

- «Επι­βε­βαιώ­θη­κε όγκος στη σπον­δυ­λι­κή στή­λη, αλλά για να φτά­σεις εκεί πρέ­πει να κόψεις τις νευ­ρι­κές απο­λή­ξεις Ο σύζυ­γος σου είναι αναί­σθη­τος, οπό­τε είναι στο χέρι σου να απο­φα­σί­σεις τι θα του σώσεις: χέρια ή πόδια;».

Η Ιου­λία, απά­ντη­σε με αυτοπεποίθηση:

- «Αφή­στε τα χέρια του. Καλ­λι­τέ­χνης χωρίς χέρια, δεν μπο­ρεί να ζήσει…».

Ο καλ­λι­τέ­χνης πέρα­σε έξι μήνες σε ένα κρε­βά­τι νοσο­κο­μεί­ου, μετα­ξύ πόνου και απελ­πι­σί­ας. Εκεί­νη όμως ήταν πάντα δίπλα του — η πιστή του Ιου­λία, χάρη στην οποία μπο­ρού­σε να συνε­χί­σει να ζει και να εργά­ζε­ται. Στην κατη­γο­ρη­μα­τι­κή απα­γό­ρευ­ση εργα­σί­ας των για­τρών, ο Κου­στό­ντιεφ επέμεινε:

- «Αν δεν με αφή­σε­τε να ζωγρα­φί­ζω, θα πεθάνω»…

Σφίγ­γο­ντας τα δόντια του και ξεπερ­νώ­ντας τον αβά­στα­χτο πόνο, ζωγρά­φι­ζε ξαπλωμένος.

Στο σπί­τι, συνά­δελ­φοι καλ­λι­τέ­χνες έφτια­ξαν για τον ζωγρά­φο ένα ειδι­κό καβα­λέ­το μεντε­σέ, πάνω στο οποίο ο καμ­βάς ζωγρα­φι­κής μπο­ρού­σε να κινη­θεί προς δια­φο­ρε­τι­κές κατευ­θύν­σεις. Αργό­τε­ρα η Ιού­λια προ­μη­θεύ­τη­κε ανα­πη­ρι­κό καρο­τσά­κι και του έμα­θε να κινεί­ται γύρω από το δωμά­τιο με αυτό.

Η καταξίωση του ως καλλιτέχνης κι η Επανάσταση του 1917

Το 1909 εκλέ­χθη­κε μέλος στην Αυτο­κρα­το­ρι­κή Ακα­δη­μία Τεχνών της Αγί­ας Πετρούπολης.

Στα πρώ­τα χρό­νια της Ρωσι­κής Επα­νά­στα­σης του 1917 παρά την παρα­πλη­γία, ο Κου­στό­ντιεφ εργά­στη­κε με μεγά­λη έμπνευ­ση σε πολ­λούς τομείς. Τα σύγ­χρο­να θέμα­τα της νέας ρωσι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας ήταν η βάση του έργου του ενώ το 1918, φιλο­τέ­χνη­σε το αρι­στούρ­γη­μα του «Η γυναί­κα του εμπό­ρου» (Ρωσι­κό Μου­σείο, Αγία Πετρού­πο­λη), το δια­ση­μό­τε­ρο έργο του.

«Ο Μπολσεβίκος», 1920

Άρα­γε οι καλ­λι­τέ­χνες προ­βλέ­πουν το μέλ­λον; Αν υπάρ­χει πρό­βλε­ψη στην τέχνη χαρα­κτη­ρι­στι­κό της παρά­δειγ­μα ο Μπό­ρις Κου­στό­ντιεφ και «Ο Μπολ­σε­βί­κος», έργο του καλ­λι­τέ­χνη που πάντα γίνε­ται μνεία σε αυτό στην ανα­φο­ρά στους πριν την Επα­νά­στα­ση γεν­νη­μέ­νους Σοβιε­τι­κούς καλλιτέχνες.

Λιτή περι­γρα­φή του έργου «Ο Μπολ­σε­βί­κος» του Μπό­ρις Μιχα­ή­λο­βιτς, δεύ­τε­ρο σε δημο­φι­λία έργο του μετά το «Η γυναί­κα του εμπόρου»;

Κύριο πρό­σω­πο χαρα­κτή­ρας ένας μπολ­σε­βί­κος που ο δημιουρ­γός τον απει­κο­νί­ζει με φόντο την πόλη. Ο μπολ­σε­βί­κος είναι πολύ ψηλό­τε­ρος από τα κτί­ρια, σπί­τια κι εκκλη­σί­ες και ακό­μη και το κόκ­κι­νο πανό του κρύ­βει τον γαλά­ζιο ουρα­νό. Με φόντο τους μπολ­σε­βί­κους οι άνθρω­ποι φαί­νο­νται ασή­μα­ντοι. Σύμ­φω­να με τους κρι­τι­κούς τέχνης ο Μπό­ρις Μιχα­ή­λο­βιτς Κου­στό­ντιεφ στην ζωγρα­φι­κή του χρη­σι­μο­ποιού­σε μία «μετα­φο­ρά» που για πολ­λά χρό­νια οι άνθρω­ποι δεν μπο­ρού­σαν να κατα­λά­βουν εύκολα.

Το 1923 ο Κου­στό­ντιεφ προ­σχώ­ρη­σε στην Ένω­ση Καλ­λι­τε­χνών της Επα­να­στα­τι­κής Ρωσί­ας, συνε­χί­ζο­ντας να ζωγρα­φί­ζει, να φιλο­τε­χνεί λιθο­γρα­φί­ες, να εικο­νο­γρα­φεί βιβλία, να σκη­νο­γρα­φεί για το θέατρο.

Και το πιο εκπλη­κτι­κό; Είναι αυτή την επο­χή που ο Κου­στό­ντιεφ θα ζωγρα­φί­σει εκεί­νους τους εορ­τα­στι­κούς, αγα­πη­μέ­νους της ζωής πίνα­κες που έγι­ναν διά­ση­μοι και μπή­καν στον θησαυ­ρό της παγκό­σμιας ζωγρα­φι­κής. Η πολύ­χρω­μη επαρ­χια­κή ζωή, οι δια­κο­πές, οι διά­ση­μοι έμπο­ροι και οι ομορ­φιές του Κου­στό­ντιεφ — αυτός είναι ο φαντα­στι­κός και νοσταλ­γι­κός κόσμος του καλ­λι­τέ­χνη που έζη­σε εκεί­να τα δύσκο­λα χρόνια.

Και είναι ακό­μη πιο δύσκο­λο να φαντα­στεί κανείς ότι ο καλ­λι­τέ­χνης δημιουρ­γού­σε την καλ­λι­τε­χνι­κή του κλη­ρο­νο­μιά μισο­πει­να­σμέ­νος σε ένα κρύο δια­μέ­ρι­σμα, σχε­δόν αβο­ή­θη­τος σε ανα­πη­ρι­κό καρο­τσά­κι, ξεπερ­νώ­ντας φρι­κτούς πόνους.…

Το αρι­στούρ­γη­μα του –όπως ήδη ανέφερα‑, και διε­θνώς πασί­γνω­στο: «Η γυναί­κα του Εμπό­ρου» φιλο­τε­χνή­θη­κε από τον δημιουρ­γό το 1918 και φιλο­ξε­νεί­ται στο Ρωσι­κό Μου­σείο ‑Αγία Πετρούπολη.

Έργα του καλλιτέχνη

Σημα­ντι­κά έργα του Κου­στό­ντιεφ πρίν την εκδή­λω­ση της ασθέ­νειας του:

Το κλα­σι­κό και πολύ δημο­φι­λές στο Ρώσι­κο λαό: «Οι Πασχα­λι­νές Ευχές» 1912, «Τα παι­διά του καλ­λι­τέ­χνη», 1913, το πορ­τρέ­το του Ρέπιν 1902, το πορ­τρέ­το του Τσά­ρου Νικο­λά­ου Β’, 1915 , το κλα­σι­κό και δημο­φι­λές στη Δύση «Στη βερά­ντα», 1906 κλπ. (η επι­λο­γή τυχαία).

Διά­ση­μες δημιουρ­γί­ες του μετά την εκδή­λω­ση της παραπληγίας:

«Το μπλε σπί­τι», 1920 -«Στον Βόλ­γα» ‚1922- «Ένα μπου­κέ­το λου­λού­δια στο μπαλ­κό­νι», 1924 κλπ., δεκά­δες τοπιο­γρα­φί­ες και πορτρέτα.

Το τέλος και το παιχνίδι της μοίρας…

Οι τελευ­ταί­οι μήνες της ζωής του 49χρονου Μπό­ρις μαρ­τυ­ρι­κοί, πέθαι­νε στα­δια­κά: πόδια ακί­νη­τα, αφό­ρη­τοι πόνοι, ένα εντε­λώς απο­δυ­να­μω­μέ­νο χέρι από το οποίο το μολύ­βι θα πέσει 29 Μαΐ­ου 1927. Αιτία θανά­του: Φλεγ­μο­νή πνευ­μό­νων. Τόπος θανά­του: Λένιν­γκραντ, τόπος ταφής : Κοι­μη­τή­ριο του Τίκβιν.

Η αφο­σιω­μέ­νη και πιστή σε αυτόν σύζυ­γος του Ιου­λία ήταν στο πλευ­ρό του μέχρι τα τελευ­ταία λεπτά… Για περισ­σό­τε­ρα από δεκα­πέ­ντε χρό­νια, ούτε ένα παρά­πο­νο κούρασης…

Και τέλος, η μοί­ρα φαι­νό­ταν να γελά­ει με τον καλ­λι­τέ­χνη … Δέκα μέρες πριν τον θάνα­το του, έλα­βε μήνυ­μα ότι η Σοβιε­τι­κή κυβέρ­νη­ση του επέ­τρε­πε να πάει στο εξω­τε­ρι­κό για θερα­πεία και διέ­θε­τε χρή­μα­τα για αυτό το ταξίδι.

Η Ιου­λία Προ­σίν­κα­για πέθα­νε το 1942, κατά τις σκλη­ρές ημέ­ρες του απο­κλει­σμού του Λένιν­γκραντ από την πείνα…

Βοη­θή­μα­τα: 100 Ρώσοι Ζωγρά­φοι, Μόσχα 1982./ WikiArt.org./ Ρωσι­κή σελί­δα Τέχνης Priyut Esteta.

Κώστας Καρυω­τά­κης ΑΠΑΝΤΑ μια άλλη ανάγνωση