Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Νέα αναλυτικά προγράμματα στο αστικό σχολείο: Καινοτομία ή ημιμάθεια;

Γρά­φει ο || Ανδρέ­ας Καργόπουλος
Χημι­κός, Med, Phd, μέλος του ΔΣ της ΟΛΜΕ

Τα νέα ανα­λυ­τι­κά προ­γράμ­μα­τα σπου­δών της Χημεί­ας παρα­κο­λου­θούν την εξέ­λι­ξη των ανα­λυ­τι­κών προ­γραμ­μά­των σπου­δών των Φυσι­κών Επι­στη­μών (ΦΕ) την τελευ­ταία τρια­κο­ντα­ε­τία, παρό­τι η κυβέρ­νη­ση προ­σπα­θεί να τα παρου­σιά­σει ως καινοτόμα.

Από τις αρχές της δεκα­ε­τί­ας του ’60 στις πιο ανε­πτυγ­μέ­νες καπι­τα­λι­στι­κές χώρες μαζι­κο­ποιεί­ται η Δευ­τε­ρο­βάθ­μια Εκπαί­δευ­ση, ως ανά­γκη ο νέος εργα­ζό­με­νος να εντάσ­σε­ται στην παρα­γω­γή σε μεγα­λύ­τε­ρη ηλι­κία, λόγω της μεγα­λύ­τε­ρης εξει­δί­κευ­σης στην εργα­σία. Η ενσω­μά­τω­ση των επι­τευγ­μά­των της επι­στή­μης στην παρα­γω­γή απαι­τεί αυξη­μέ­νες ικα­νό­τη­τες, ακό­μα και γι’ αυτόν που παί­ζει απλώς εκτε­λε­στι­κό ρόλο σε αυτήν. Η αλλα­γή του ρόλου του απο­φοί­του στην παρα­γω­γή καθο­ρί­ζει τόσο τη δομή όσο και το περιε­χό­με­νο της Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης. Σε αυτήν την κατεύ­θυν­ση ανα­πτύσ­σε­ται προ­βλη­μα­τι­σμός για την προ­σαρ­μο­γή των ανα­λυ­τι­κών προ­γραμ­μά­των σπου­δών, ειδι­κά των ΦΕ, για το κομ­μά­τι εκεί­νο των απο­φοί­των που δεν θα σπου­δά­σουν αντι­κεί­με­να σχε­τι­κά με τις ΦΕ και θα εντα­χθούν στην παρα­γω­γή με έναν απλό εκτε­λε­στι­κό ρόλο.

Στα πρώ­τα χρό­νια της Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης οι ΦΕ διδά­σκο­νται σε ένα πιο επι­φα­νεια­κό επί­πε­δο, δεν στέ­κο­νται στην κατα­νό­η­ση σε βάθος των νόμων και των εννοιών, εμπλου­τί­ζο­νται με θέμα­τα περι­βαλ­λο­ντι­κής και κοι­νω­νι­κής ευαισθητοποίησης.

Αρχί­ζουν λοι­πόν, από τη δεκα­ε­τία του ’60, να εμφα­νί­ζο­νται προ­γράμ­μα­τα στη διδα­σκα­λία των ΦΕ προ­σαρ­μο­σμέ­να στη μαζι­κο­ποί­η­ση της Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης και στις παρα­γω­γι­κές και κοι­νω­νι­κές ανά­γκες των απο­φοί­των. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό το Nuffield Project στην Αγγλία, όπου ο μαθη­τής αντι­με­τω­πί­ζε­ται σαν «μικρός επι­στή­μο­νας» που ανα­κα­λύ­πτει τις δικές του αλή­θειες, ή τα προ­γράμ­μα­τα STS (Science — Technology — Society) σε Αγγλία και Κανα­δά, με στό­χο την ανά­πτυ­ξη δεξιο­τή­των των μαθη­τών ώστε να προ­σεγ­γί­ζουν κοι­νω­νι­κά φαι­νό­με­να που έχουν σχέ­ση με τις ΦΕ. Η δια­δι­κα­σία αυτή ολο­κλη­ρώ­νε­ται στα τέλη του 20ού αιώ­να στις περισ­σό­τε­ρες χώρες της ΕΕ. Στην Αγγλία, ειδι­κό­τε­ρα, σχε­διά­ζε­ται πει­ρα­μα­τι­κά για τους μαθη­τές ένα ανα­λυ­τι­κό πρό­γραμ­μα (Key Stage 4)1 το οποίο απευ­θύ­νε­ται σε μαθη­τές που δεν πρό­κει­ται να σπου­δά­σουν ΦΕ.

Ιστο­ρι­κά είναι πολύ σημα­ντι­κή εξέ­λι­ξη ο δια­χω­ρι­σμός των μαθη­τών σε αυτούς που πρό­κει­ται να σπου­δά­σουν ΦΕ (ή κάποιον άλλο σχε­τι­κό κλά­δο) και στους υπό­λοι­πους, και η προ­σαρ­μο­γή των ανα­λυ­τι­κών προ­γραμ­μά­των με βάση αυτό.
Αυτή η εξέ­λι­ξη καθο­ρί­ζει τα ανα­λυ­τι­κά προ­γράμ­μα­τα και στις μέρες μας, μέχρι το επί­πε­δο εκεί­νο όπου στα­μα­τούν οι εγκύ­κλιες γνώ­σεις ‑σσ. General Certificate of Secondary Education -“Γενι­κό Πιστο­ποι­η­τι­κό Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης” ακα­δη­μαϊ­κό προ­σόν σε ένα συγκε­κρι­μέ­νο αντι­κεί­με­νο (GCSE  στην Αγγλία, CAP στη Γαλ­λία, Β’ Λυκεί­ου στην Ελλάδα).

Αντί­θε­τα, τα προ­πα­ρα­σκευα­στι­κά προ­γράμ­μα­τα, που λει­τουρ­γούν στο πλαί­σιο της Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης και οδη­γούν τους από­φοι­τους στα πανε­πι­στή­μια (A level Αγγλία, Abitur Γερ­μα­νία, IB Διε­θνές), είναι σε τελεί­ως δια­φο­ρε­τι­κή κατεύ­θυν­ση.
Εκεί ο μαθη­τής μελε­τά σε βάθος την ουσία των φαι­νο­μέ­νων, κατα­νο­εί τους νόμους και τις έννοιες, εξα­σκεί­ται στην εφαρ­μο­γή τους, δίνε­ται βάρος στην ατο­μι­κή μελέ­τη. Τα προ­γράμ­μα­τα αυτά είναι διε­τή, ο μαθη­τής διδά­σκε­ται απο­κλει­στι­κά τα μαθή­μα­τα που έχει επι­λέ­ξει, 5 έως 9 ώρες τη βδο­μά­δα, ανά­λο­γα με το σχο­λείο. Ο μαθη­τής αξιο­λο­γεί­ται στο κατά πόσο αφο­μοί­ω­σε την επι­στη­μο­νι­κή γνώ­ση, δεν βγά­ζει τα δικά του συμπε­ρά­σμα­τα μέσα από ευχά­ρι­στες δρα­στη­ριό­τη­τες στην τάξη, όπως συμ­βαί­νει στο προη­γού­με­νο στά­διο. Αυτή η δια­δι­κα­σία είναι ανα­γκα­στι­κή, αφού ο μαθη­τής πρέ­πει να προ­ε­τοι­μα­στεί κατάλ­λη­λα για να παρα­κο­λου­θή­σει μετά από ένα ή δύο χρό­νια ένα απαι­τη­τι­κό πρό­γραμ­μα σπου­δών στο πανεπιστήμιο.

Το παράδειγμα της Χημείας

Τα τελευ­ταία χρό­νια γίνε­ται από το υπουρ­γείο Παι­δεί­ας προ­σπά­θεια προ­σαρ­μο­γής των ελλη­νι­κών ανα­λυ­τι­κών προ­γραμ­μά­των στα αντί­στοι­χα ευρω­παϊ­κά, κυρί­ως της Αγγλί­ας. Υπο­βαθ­μί­ζε­ται διαρ­κώς το περιε­χό­με­νο του μαθή­μα­τος, κυρί­ως στην Α’ και Β’ Λυκεί­ου, τμή­μα­τα ύλης μετα­φέ­ρο­νται στην Γ’ Λυκεί­ου ή δεν διδά­σκο­νται καθό­λου, με στό­χο να αντι­στοι­χη­θεί η ύλη της Χημεί­ας Γενι­κής Παι­δεί­ας στο Λύκειο με τα Key Stages 3 και 4 του GCSE. Αντί­θε­τα, η Γ’ Λυκεί­ου ανα­βαθ­μί­ζε­ται, με στό­χο να αντι­στοι­χη­θεί με το A Level.

Υπάρ­χουν πολ­λά παρα­δείγ­μα­τα που απο­δει­κνύ­ουν αυτήν την τάση, με πιο χαρα­κτη­ρι­στι­κό αυτό της Οργα­νι­κής Χημεί­ας στη Β’ Λυκεί­ου, τελευ­ταία τάξη Γενι­κής Παι­δεί­ας. Μόλις 4 υπο­ε­νό­τη­τες του σχο­λι­κού βιβλί­ου της Β’ Λυκεί­ου στην Ελλά­δα που έχουν μεί­νει εντός της διδα­κτέ­ας ύλης, μετά τις αλλα­γές των τελευ­ταί­ων ετών, διδά­σκο­νται στο επί­πε­δο του A Level στην Αγγλία (Καυ­σα­έ­ρια — κατα­λύ­τες αυτο­κι­νή­των, Ατμο­σφαι­ρι­κή ρύπαν­ση — Φαι­νό­με­νο θερ­μο­κη­πί­ου — Τρύ­πα όζο­ντος, Αλκο­ό­λες — ταξι­νό­μη­ση, Λίπη και έλαια). Κατά τ’ άλλα, η διδα­κτέα ύλη της Β’ Λυκεί­ου Γενι­κής παι­δεί­ας είναι ταυ­τό­ση­μη με αυτήν του GCSE.

Απο­δει­κτι­κό στοι­χείο αυτής της τάσης είναι η οδη­γία για τη δια­χεί­ρι­ση της ύλης από το ελλη­νι­κό υπουρ­γείο Παι­δεί­ας για τη σχο­λι­κή χρο­νιά 2016 — 2017, οδη­γία που παρα­μέ­νει, παρά τις αντι­δρά­σεις από τη μεγά­λη πλειο­ψη­φία του κλά­δου. Με βάση αυτήν αφαι­ρέ­θη­καν από τη διδα­κτέα ύλη του πρώ­του κεφα­λαί­ου οι γενι­κοί κανό­νες ταξι­νό­μη­σης των οργα­νι­κών ενώ­σε­ων, οι ομό­λο­γες σει­ρές, οι γενι­κοί κανό­νες ονο­μα­το­λο­γί­ας κατά IUPAC και η συντα­κτι­κή ισο­μέ­ρεια. Η αιτιο­λό­γη­ση ήταν ότι οι μαθη­τές θα μάθουν ονο­μα­το­λο­γία και ισο­μέ­ρεια σε κάθε ενό­τη­τα ξεχω­ρι­στά (αλκά­νια, αλκέ­νια, αλκί­νια, αλκο­ό­λες, οξέα) και μέχρι τέσ­σε­ρα άτο­μα άνθρα­κα. Η οδη­γία αυτή έρχε­ται σε σύγκρου­ση με τη γενι­κή αρχή της διδα­κτι­κής των ΦΕ, αλλά και το ίδιο το βιβλίο, που λέει:«Είναι φανε­ρό ότι η ταξι­νό­μη­ση των οργα­νι­κών ενώ­σε­ων είναι απα­ραί­τη­τη ώστε να διευ­κο­λυν­θεί η μελέ­τη του μεγά­λου αυτού πλή­θους των ενώ­σε­ων». Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η οδη­γία είναι ταυ­τό­ση­μη με την ύλη του GCSE, όπου σημειώ­νε­ται ότι «οι μαθη­τές δεν χρειά­ζε­ται να ξέρουν τα ονό­μα­τα κάθε αλκα­νί­ου εκτός από το μεθά­νιο, το αιθά­νιο, το προ­πά­νιο και το βουτάνιο».

Το νέο ανα­λυ­τι­κό πρό­γραμ­μα είναι ακρι­βώς στην ίδια κατεύ­θυν­ση. Οι γενι­κές αρχές, όπως παρου­σιά­στη­καν στις 11/11/2021 από τους ειση­γη­τές των ΑΠΣ σε ημε­ρί­δα της Ενω­σης Ελλή­νων Χημι­κών, είναι μεγά­λο εύρος, μικρή εμβά­θυν­ση, διε­ρευ­νη­τι­κή προ­σέγ­γι­ση σε διδα­κτι­κό χρό­νο όμως που αντι­κει­με­νι­κά θα οδη­γή­σει σε υπο­κει­με­νι­κά συμπε­ρά­σμα­τα, στρο­φή στα μαθη­σια­κά απο­τε­λέ­σμα­τα και παι­γνιώ­δης τρό­πος διδα­σκα­λί­ας των ΦΕ μέχρι και τη Β’ Λυκείου.

Η ύλη της Α’ Λυκεί­ου εμπλου­τί­στη­κε με τις δια­μο­ρια­κές δυνά­μεις σε πιο βασι­κό επί­πε­δο απ’ ό,τι διδά­σκο­νταν στην Γ’ Λυκεί­ου. Προ­στέ­θη­καν ο μεταλ­λι­κός δεσμός, οι μπα­τα­ρί­ες, οι κυψέ­λες καυ­σί­μου και η ηλε­κτρό­λυ­ση, που βρί­σκο­νται στην ύλη του GCSE, ενώ ένα μικρό τμή­μα της ύλης (κατα­στα­τι­κή εξί­σω­ση ιδα­νι­κών αερί­ων και θερ­μο­χη­μεία) μετα­φέρ­θη­κε στη Β’ Λυκεί­ου. Υπάρ­χουν δια­χρο­νι­κά δια­μαρ­τυ­ρί­ες ότι η Α’ Λυκεί­ου καλύ­πτει μεγά­λο φάσμα της ύλης, αντι­κει­με­νι­κά υπάρ­χει δυσκο­λία οι μαθη­τές να εμβα­θύ­νουν σε δύσκο­λες έννοιες που είναι η βάση της Ποσο­τι­κής Χημεί­ας (σχε­τι­κή ατο­μι­κή και μορια­κή μάζα, mol, συγκέ­ντρω­ση), δεν υπάρ­χει ο χρό­νος για ποιο­τι­κή δου­λειά στο εργα­στή­ριο ώστε να εμπε­δώ­σουν τις χημι­κές αντι­δρά­σεις. Ομως αυτές δεν εισα­κού­στη­καν, ώστε να μειω­θεί το εύρος προς όφε­λος της εμβά­θυν­σης σε βασι­κές έννοιες. Ενδει­κτι­κό της τάσης για επι­φα­νεια­κή προ­σέγ­γι­ση, αλλά και για διο­χέ­τευ­ση ενός σημα­ντι­κού τμή­μα­τος των μαθη­τών στην Τεχνι­κή Εκπαί­δευ­ση μέσω της Τρά­πε­ζας Θεμάτων.

Για τη Β’ Λυκεί­ου οι αλλα­γές όσον αφο­ρά τη βάση της επι­στή­μης, τους γενι­κούς νόμους και έννοιες της Οργα­νι­κής Χημεί­ας, είναι απει­ρο­ε­λά­χι­στες σε σχέ­ση με τις οδη­γί­ες δια­χεί­ρι­σης της ύλης του 2016 — 2017. Αλλά­ζει ο αριθ­μός των ατό­μων του C (σε 5) μόνο για τα αλκά­νια, μετα­φέ­ρε­ται ένα κομ­μά­τι από την Α’ Λυκεί­ου όπως ανα­φέρ­θη­κε, αφαι­ρού­νται από την ύλη τα αλκί­νια (όπως στο GCSE). Αντί­θε­τα, είναι σαφής ο προ­σα­να­το­λι­σμός στην κοι­νω­νι­κή και περι­βαλ­λο­ντι­κή ευαι­σθη­το­ποί­η­ση, με προ­σθή­κη κεφα­λαί­ων όπως Κυκλι­κή Οικο­νο­μία, Πρά­σι­νη Χημεία, Ο ρόλος της κοι­νω­νί­ας στις ενερ­γεια­κές πολι­τι­κές, Χημεία και Δια­τρο­φή, Φαρ­μα­κο­χη­μεία, Νανο­τε­χνο­λο­γία, Νανο­ϋ­λι­κά — όλα βρί­σκο­νται στην ύλη του GCSE.

Η μελέ­τη του ΑΠΣ ανα­δει­κνύ­ει πόσο επι­φα­νεια­κή θα είναι η προ­σέγ­γι­ση που θα έχουν οι μαθη­τές σε αυτά τα πεδία. Οι μαθη­τές δεν θα διδά­σκο­νται τις χημι­κές ιδιό­τη­τες της φορ­μαλ­δε­ΰ­δης και της κετό­νης, αλλά θα «μελε­τούν τον τρό­πο δρά­σης της ασπι­ρί­νης και της ιβου­προ­φαί­νης», δεν θα διδά­σκο­νται ονο­μα­το­λο­γία και ισο­μέ­ρεια για το 3‑με­θυ­λο-2-βου­τέ­νιο και την 2‑με­θυ­λο-3-πεντα­νό­λη, αλλά «θα μελε­τούν τη δομή της παρα­κε­τα­μό­λης και της πενι­κι­λί­νης». Χωρίς λοι­πόν ο μαθη­τής να έχει την απα­ραί­τη­τη υπο­δο­μή, το πιο πιθα­νό είναι να θαυ­μά­ζει την πολύ­πλο­κη δομή αυτών των ενώ­σε­ων σαν έναν πίνα­κα ζωγρα­φι­κής, χωρίς να κατα­λα­βαί­νει τίπο­τα για τη δομή, πόσο μάλ­λον για τη δρά­ση τους.

Αντί­θε­τα, η ύλη της Γ’ Λυκεί­ου διευ­ρύ­νε­ται εξω­πραγ­μα­τι­κά, στη λογι­κή του A Level και του IB. Προ­στέ­θη­καν ολό­κλη­ρα πεδία που είτε διδά­σκο­νταν στα ΑΕΙ (φασμα­το­φω­το­με­τρία, φασμα­το­σκο­πία UV, vis, IR, θεω­ρία δεσμού σθέ­νους), είτε ήταν στο ΑΠΣ, σε πιο απλοϊ­κό επί­πε­δο και εκτός διδα­κτέ­ας ύλης (ηλε­κτρο­χη­μεία). Είναι πρα­κτι­κά αδύ­να­τον να καλυ­φθεί με ένα 6ωρο ετή­σιο μάθη­μα. Εξάλ­λου, στο A Level και στο IB το πρό­γραμ­μα είναι 2ετές, διδά­σκε­ται Χημεία από 5 έως και 9 ώρες εβδο­μα­διαία, ανά­λο­γα το σχο­λείο και το ποσο­στό των μαθη­τών που κατα­φέρ­νει μετά τον ταξι­κό δια­χω­ρι­σμό να φτά­σει εκεί, μικρό συνή­θως, που απο­τε­λεί­ται από τους καλύτερους.

Είναι πρό­βλη­μα η μηχα­νι­στι­κή μετα­φο­ρά του ΑΠΣ στην ελλη­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, ακό­μα και για τους ίδιους. Είναι προ­φα­νές ότι αυτά τα προ­γράμ­μα­τα προ­ο­πτι­κά θα τα υπη­ρε­τή­σει άλλη δομή Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης. Με την υπάρ­χου­σα δομή, η εξω­σχο­λι­κή προ­ε­τοι­μα­σία θα ξεκι­νά πλέ­ον από την Α’ Λυκεί­ου, το Λύκειο ως βαθ­μί­δα Γενι­κής Παι­δεί­ας πρα­κτι­κά θα καταρ­γη­θεί και σε συν­δυα­σμό με την Τρά­πε­ζα Θεμά­των, την ΕΒΕ και τις άλλες ανα­διαρ­θρώ­σεις, θα αφο­ρά ένα μικρό­τε­ρο ποσο­στό μαθη­τών, ταξι­κά προσδιορισμένο.

Συμπέρασμα

Η κατεύ­θυν­ση των ΑΠΣ, η υπο­βάθ­μι­ση του περιε­χο­μέ­νου στη διδα­σκα­λία των ΦΕ, άρα και της Χημεί­ας, στη Δευ­τε­ρο­βάθ­μια Εκπαί­δευ­ση, οφεί­λε­ται σε μεγά­λο βαθ­μό στον εκτε­λε­στι­κό ρόλο που παί­ζει πλέ­ον στην παρα­γω­γή ο από­φοι­τος. Για τους καπι­τα­λι­στές το κύριο είναι η λει­τουρ­γι­κό­τη­τα του εργα­ζό­με­νου για την παρα­γω­γή υπε­ρα­ξί­ας. Επο­μέ­νως, η μόρ­φω­ση που παίρ­νει από τη δημό­σια Εκπαί­δευ­ση υπο­τάσ­σε­ται σε αυτό. Αντί­θε­τα, στον σοσια­λι­σμό, ο εργά­της καλεί­ται να σχε­διά­ζει, να ελέγ­χει, να οργα­νώ­νει κεντρι­κά την παρα­γω­γή, να παί­ζει ρόλο στην εξέ­λι­ξη των μέσων παρα­γω­γής. Αυτό απαι­τεί έναν άνθρω­πο με κρι­τι­κή ικα­νό­τη­τα, γνώ­ση των βασι­κών νόμων που διέ­πουν τα φυσι­κά και κοι­νω­νι­κά φαι­νό­με­να, απε­λευ­θε­ρω­μέ­νο από προ­κα­τα­λή­ψεις, δει­σι­δαι­μο­νί­ες, θρη­σκευ­τι­κές δοξα­σί­ες. Σίγου­ρα, στον σοσια­λι­σμό ο εργά­της δεν απαι­τεί­ται να έχει τις ειδι­κές γνώ­σεις που έχει ένας Χημι­κός, Φυσι­κός ή Βιο­λό­γος. Ομως η αφο­μοί­ω­ση της επι­στη­μο­νι­κής μεθο­δο­λο­γί­ας, της ικα­νό­τη­τας να υπει­σέρ­χε­ται στην ουσία των φαι­νο­μέ­νων και όχι στην επι­φά­νεια, της δύνα­μης που του δίνει η υλι­στι­κή προ­σέγ­γι­ση των ΦΕ ώστε να αντι­με­τω­πί­ζει την αντι­κει­με­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα με θάρ­ρος και όχι με δέος, είναι απα­ραί­τη­τη ώστε να αντε­πε­ξέλ­θει στον ρόλο του.

ΥΓ. Πόσο και­νο­τό­μο μπο­ρεί να είναι ένα πρό­γραμ­μα που το 2021, στην επο­χή του βαρυ­το­νί­ου, ανα­φέ­ρει σε 5 σημεία την έκφρα­ση «ύλη και ενέρ­γεια», δια­χω­ρί­ζο­ντας την ύλη από την καθο­λι­κή ιδιό­τη­τά της και ταυ­τί­ζο­ντάς την ουσια­στι­κά με μία ιδιό­τη­τά της, τη μάζα. Συγ­γρα­φείς, αν δεν σας καλύ­πτει η φιλο­σο­φι­κή απά­ντη­ση του Λένιν στον ενερ­γη­τι­σμό2πριν από 113 χρό­νια, μπο­ρεί να σας πεί­σει κάποιο σύγ­χρο­νο βιβλίο Φυσικής.


Σημειώ­σεις — Παραμπομπές:
1. Key Stage 4:Στάδιο της Δευ­τε­ρο­βάθ­μιας Εκπαί­δευ­σης στην Αγγλία, στο οποίο φοι­τούν οι μαθη­τές στο 10ο και 11ο έτος της Εκπαί­δευ­σης, σε ηλι­κία 15 με 16 ετών. Το Key Stage 4 ολο­κλη­ρώ­νε­ται με τις εξε­τά­σεις GCSE, που οδη­γούν στο εθνι­κό απολυτήριο.
2.Β. Ι. Λένιν:«Υλισμός και Εμπει­ριο­κρι­τι­κι­σμός», Απα­ντα, έκδο­ση 5η, τόμος 18, εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», Αθή­να 1988.



🔴  Δεί­τε και ΠΑΜΕ Εκπαι­δευ­τι­κών 🔴 
🔳  Η ευρω­παϊ­κή εμπει­ρία από την «αξιο­λό­γη­ση» στην Εκπαί­δευ­ση 🔳 

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο