Οι απαρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού: Η σοβιετική λογοτεχνία των ετών 1923–32

Στο άρθρο του “Το νέο και το παλιό” (επί­σης του 1927) ο Γκόρ­κι επαι­νεί τη νέα γυναί­κα, που “από νοι­κο­κυ­ρά του σπι­τιού έγι­νε η αφέ­ντρα (khoziaika) του σοβιε­τι­κού κρά­τους”. Στο “Μικροί άνθρω­ποι, Μεγά­λα έργα” (1928) ύμνη­σε “τα ανεί­πω­τα κατορ­θώ­μα­τα της συλ­λο­γι­κής δύνα­μης των απλών ανθρώ­πων” αντι­τι­θέ­με­νος στην καρ­λαϊ­λι­κή θεω­ρία των “μεγά­λων ανδρών” και τον νιτσεϊ­κό υπε­ράν­θρω­πο, λέγο­ντας για τον σοβιε­τι­κό λαό: “η συγκε­ντρω­μέ­νη μας ενέρ­γεια μπο­ρεί να πετύ­χει θαύ­μα­τα!” και συνέ­χι­σε “αξί­ζου­με μια ηρω­ι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Αλλά πώς γίνε­ται η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ηρω­ι­κή; Μόνο με άθλους της δου­λειάς (trudovym podvigom)”, με δου­λειά που εξα­γνί­ζει την ίδια τη ζωή από τις αμαρ­τί­ες της, με αγώ­να ενά­ντια στη σκλα­βιά, για την ελευ­θε­ρία. Έτσι φτιά­χνο­νται οι ζωντα­νοί θρύ­λοι”. Ακό­μα και οι άγιοι του Χρι­στια­νι­σμού, συνε­χί­ζει ο Γκόρ­κι “που οι λαοί τίμη­σαν με την αγά­πη τους, δεν ήταν αυτοί που παραι­τού­νταν από τον κόσμο για προ­σω­πι­κό όφε­λος, αλλά αυτοί που ακα­τά­παυ­στα μάχο­νταν ενά­ντια στο κακό όσο ζού­σαν, μέσα στα εγκό­σμια, μέσα στο λαό.”

Παρ’ όλα αυτά, ο Γκόρ­κι δεν παρέ­λει­πε να υπεν­θυ­μί­ζει ότι το επα­να­στα­τι­κό πάθος χρεια­ζό­ταν να ελέγ­χε­ται και να καθο­δη­γεί­ται ορθο­λο­γι­κά: “Με τη λογι­κή, την επι­στή­μη, την τεχνο­λο­γία και τη θέλη­ση, ο άνθρω­πος θα ξεπε­ρά­σει το ασια­τι­κό χάος και θα υπερ­νι­κή­σει τα στοι­χεία της φύσης”. Συν­δέ­ο­ντας τον ταξι­κό αγώ­να (κατά της οπι­σθο­δρο­μι­κό­τη­τας του “ασια­τι­κού χάους”) με τον αγώ­να για εξη­μέ­ρω­ση των στοι­χεί­ων της φύσης, ο Γκόρ­κι παρό­τρυ­νε τους ανερ­χό­με­νους συγ­γρα­φείς να δημιουρ­γή­σουν τα νέα “έπη της βιομηχανοποίησης”.

Ο πρώ­τος που τον ακο­λού­θη­σε ήταν ο Βαλε­ντίν Κατά­γιεφ (1897–1986) με το μυθι­στό­ρη­μα “Εμπρός!” (1930) που εμπνεύ­στη­κε τον τίτλο του από ποί­η­μα του Μαγια­κόφ­σκι, που είχε αυτο­κτο­νή­σει εκεί­νη τη χρο­νιά. Το βιβλίο περι­γρά­φει το χτί­σι­μο της πόλης Μαγκνι­το­γκόρσκ στα Ουρά­λια, ακρι­βώς στο σύνο­ρο Ευρώ­πης-Ασί­ας. Η επιρ­ροή του Γκόρ­κι είναι ξεκά­θα­ρη σε γραμ­μές όπως “Παντού άκου­γες μικρούς ανθρώ­πους και τα τρα­γού­δια τους. Ήταν όμως τρα­γού­δια γιγά­ντων!” Κύριο μοτί­βο είναι ο ηρω­ι­σμός και η αυτο­θυ­σία των εργα­τών, που δου­λεύ­ουν “με παγω­μέ­να δάχτυ­λα στο πολι­κό ψύχος, λιπο­θυ­μώ­ντας, στη λυσ­σα­σμέ­νη μάχη του ανθρώ­που με τη φύση”. Αυτή η τελευ­ταία γραμ­μή συν­δυά­ζει τη “λύσ­σα των γεν­ναί­ων” (Γκόρ­κι) με τη “μάχη με το Θεό” (Bogoborchestvo) του Βια­τσε­σλάβ Ιβά­νοφ. Τα παγω­μέ­να δάχτυ­λα γίνο­νται τραύ­μα­τα τιμής, τα βιο­μη­χα­νι­κά ατυ­χή­μα­τα απώ­λειες μάχης, και ο πρω­τα­γω­νι­στής, ο μηχα­νι­κός Μαρ­γκού­λις, δεί­χνει το μέλ­λον: “Ποτέ ξανά δε θα ‘μαστε Ασία!” (σελ. 334). Ο Μαρ­γκού­λις, ως τυπι­κός ήρω­ας σοσια­λι­στι­κο-ρεα­λι­στι­κού μυθι­στο­ρή­μα­τος, δου­λεύ­ει όλη μέρα και όλη νύχτα χωρίς στά­λα ύπνου, αρνεί­ται να πάρει μισθό μεγα­λύ­τε­ρο από τους υπό­λοι­πους εργά­τες και περι­φρο­νεί τις ηδο­νές της σάρ­κας, αλλά στο τέλος της ιστο­ρί­ας δέχε­ται πρό­τα­ση γάμου από την εργά­τρια Σού­ρα Σολ­ντά­το­βα. Eίναι σημα­ντι­κή εδώ η αντι­στρο­φή των παρα­δο­σια­κών ρόλων των δύο φίλων, καθώς την πρό­τα­ση την κάνει η γυναί­κα, όπως συμ­βο­λι­κό είναι και το επί­θε­τό της, που προ­έρ­χε­ται από τη λέξη στρα­τιώ­της (soldat). Σημα­ντι­κό είναι επί­σης το γεγο­νός ότι και εδώ, όπως και στην “Συντρι­βή” (αλλά και στην “Αθα­να­σία” του Αντρέι Πλα­τό­νοφ, το “Μπερ­ντί­τσεφ” κλπ) ο ήρω­ας είναι εβραϊ­κής κατα­γω­γής. Οι συγ­γρα­φείς προ­σπα­θού­σαν να κατα­πο­λε­μή­σουν τον — μέχρι τότε διά­χυ­το στη ρώσι­κη κοι­νω­νία — αντι­ση­μι­τι­σμό απει­κο­νί­ζο­ντας τους εβραί­ους χαρα­κτή­ρες ως θετι­κά είδω­λα. Ο Μαρ­γκού­λις έχει ως φιλο­σο­φία ζωής το “οι νόμοι της φύσης είναι απα­ράλ­λα­κτοι, αλλά και η ανθρώ­πι­νη ιδιο­φυία απεριόριστη”.

Ίσως το πιο χαρα­κτη­ρι­στι­κό δείγ­μα του ενθου­σια­σμού των συγ­γρα­φέ­ων εκεί­νης της επο­χής για τον μεγά­λο φυσι­κό και κοι­νω­νι­κό σχε­δια­σμό που γινό­ταν πρά­ξη από τα σοσια­λι­στι­κά πεντα­ε­τή σχέ­δια, είναι ένας μονό­λο­γος από το μυθι­στό­ρη­μα του Λεο­νίντ Λεό­νοφ “Ένας σοβιε­τι­κός ποτα­μός”. To έργο δια­δρα­μα­τί­ζε­ται στην ασια­τι­κή Ρωσία, όπου χτί­ζε­ται ένα γιγα­ντιαίο φράγ­μα στη συμ­βο­λή δυο μεγά­λων ποτα­μών. Ο Βησ­σα­ρί­ων, που κάπο­τε ήταν μονα­χός και τώρα γραμ­μα­τέ­ας της εργα­τι­κής λέσχης, λέει: “Σ’ αυτό το μέλ­λον, που ξεκι­νά από ‘δω, θα φτια­χτεί μια νέα φιλία, που θα ‘χει βάση την ισό­τη­τα, όχι την υπο­τα­γή, θα ‘χει φτια­χτεί μια συλ­λο­γι­κή ανθρώ­πι­νη ψυχή… …To ρολόι του χρό­νου θα σκαρ­φα­λώ­σει τα Ιμα­λάια των νέων πραγ­μά­των… …Σ’ αυτό το τελευ­ταίο προ­σκύ­νη­μα θα γεν­νη­θούν οι άνθρω­ποι μιας νέας γενιάς, χωρίς ανά­γκες, ο πλα­νή­της ολά­κε­ρος θα γίνει η πατρί­δα των ανθρώ­πων, οι λέξεις αγά­πη και ήλιος θ’ απο­χτή­σουν ξανά την πραγ­μα­τι­κή τους σημα­σία, θα ‘ναι τότε χαρού­με­νοι ταυ­τό­χρο­να όλοι κι ο καθένας…”

Αυτός ο ουτο­πι­κός μονό­λο­γος, που συμ­βο­λί­ζει το κατά Γκόρ­κι “χωρίς ορθο­λο­γι­κό έλεγ­χο και καθο­δή­γη­ση επα­να­στα­τι­κό πάθος” δεί­χνει τον ενθου­σια­σμό των λογο­τε­χνών της πρώ­της δεκα­πε­ντα­ε­τί­ας του σοβιε­τι­κού εγχει­ρή­μα­τος για την προ­ο­πτι­κή μιας ενο­ποι­η­μέ­νης ανθρω­πό­τη­τας. Η γενιά εκεί­νη, που γέν­νη­σε τα περισ­σό­τε­ρα αρι­στουρ­γή­μα­τα του σοσια­λι­στι­κού ρεα­λι­σμού πριν αυτός απο­τε­λέ­σει την επί­ση­μη κομ­μα­τι­κή και κρα­τι­κή αισθη­τι­κή της σοβιε­τι­κής τέχνης, όπως και οι φου­του­ρι­στές και η υπό­λοι­πη Ρώσι­κη πρω­το­πο­ρία, δια­κα­τέ­χο­νταν από έναν, κάποιες φορές ανε­ξέ­λεγ­κτο αλλά σχε­δόν πάντα υγιή “επα­να­στα­τι­κό ρομα­ντι­σμό”, ήταν όμως όλοι πεπει­σμέ­νοι ότι, ακό­μα κι αν τελι­κά απο­τύ­χαι­νε η πρώ­τη σοσια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση, η δική τους γενιά θα ήταν για πάντα αυτή που έκα­νε εφι­κτό το προ­αιώ­νιο παναν­θρώ­πι­νο όρα­μα για τη μετά­βα­ση από το βασί­λειο της ανά­γκης σε αυτό της ελευ­θε­ρί­ας, την υπέρ­βα­ση της προϊ­στο­ρί­ας του ανθρώ­που, την έφο­δο στον ουρανό.