Οι γενικευμένες κρατικοποιήσεις εντός του καπιταλισμού: Κριτικές παρατηρήσεις

Οι προ­τά­σεις μετα­βα­τι­κού («αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κού») προ­γράμ­μα­τος, της ΑΝΤΑΡΣΥΑ και της «Πρω­το­βου­λί­ας για την Ενω­τι­κή Κίνη­ση της Ριζο­σπα­στι­κής και Αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής Αρι­στε­ράς», απο­τε­λούν ένα συνον­θύ­λευ­μα στό­χων συγκυ­ρί­ας και στό­χων που θα προ­ϋ­πέ­θε­ταν επα­να­στα­τι­κή ρήξη. Για το λεγό­με­νο μετα­βα­τι­κό πρό­γραμ­μα υπάρ­χει εκτε­τα­μέ­νη αρθρο­γρα­φία στα κομ­μα­τι­κά έντυ­πα. Θα περιο­ρι­στώ εδώ σε κρι­τι­κές παρα­τη­ρή­σεις που αφο­ρούν ειδι­κό­τε­ρα το ζήτη­μα των γενι­κευ­μέ­νων κρα­τι­κο­ποι­ή­σε­ων¹. Το ζήτη­μα αυτό τίθε­ται, τόσο από την ΑΝΤΑΡΣΥΑ όσο και από την «Πρω­το­βου­λία», ως βασι­κός άμε­σος στό­χος πάλης, δηλα­δή σε αστι­κό πλαί­σιο, ενώ και οι δυο αυτές ομα­δο­ποι­ή­σεις υπο­στη­ρί­ζουν ότι μεταρ­ρυθ­μί­σεις όπως οι κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις βασι­κών τομέ­ων της οικο­νο­μί­ας προ­ε­τοι­μά­ζουν το έδα­φος για την ανα­τρο­πή του καπι­τα­λι­σμού².

Γρά­φουν, μετα­ξύ άλλων:

«Η πολι­τι­κή πρό­τα­ση της ΑΝΤΑΡΣΥΑ υπερ­βαί­νει τα όρια της πολι­τι­κής του ΚΚΕ. Μια πολι­τι­κή που αρνεί­ται την αντι­πα­ρά­θε­ση μέσα από πολι­τι­κούς στό­χους που συγκρού­ο­νται με τις κεντρι­κές επι­λο­γές του συστή­μα­τος. Που δεν θέτει σαν άμε­σο ζήτη­μα πάλης του εργα­τι­κού κινή­μα­τος και της Αρι­στε­ράς τις εθνι­κο­ποι­ή­σεις των βασι­κών τομέ­ων της οικο­νο­μί­ας, δημιουρ­γώ­ντας την αυτα­πά­τη ότι μπο­ρεί να “τιθα­σευ­τεί” το κεφά­λαιο με άθι­κτη την ιδιο­κτη­σία του» (ΑΝΤΑΡΣΥΑ — Θέσεις).

«Πάλη ενά­ντια στη μεγά­λη καπι­τα­λι­στι­κή ιδιο­κτη­σία, στην κατεύ­θυν­ση της κατάρ­γη­σής της και της κοι­νω­νι­κο­ποί­η­σής της. Εθνι­κο­ποι­ή­σεις των βασι­κών τομέ­ων της οικο­νο­μί­ας χωρίς απο­ζη­μί­ω­ση και με εργα­τι­κό — λαϊ­κό έλεγ­χο (…) Η Ενέρ­γεια, το νερό, οι δημό­σιες υπο­δο­μές είναι κοι­νω­νι­κά αγα­θά, γι’ αυτό και παλεύ­ου­με να κρα­τι­κο­ποι­η­θούν, χωρίς απο­ζη­μί­ω­ση, με εργα­τι­κό και λαϊ­κό έλεγ­χο, για χτύ­πη­μα της καπι­τα­λι­στι­κής ιδιο­κτη­σί­ας εδώ και τώρα» (ό.π.).

Συμπλη­ρώ­νουν δε ότι το πρό­γραμ­μά τους «συν­δέ­ει τη σημε­ρι­νή πάλη με την επα­να­στα­τι­κή προ­ο­πτι­κή», αλλά και «ότι το πρό­γραμ­μα αυτό μπο­ρεί να υλο­ποι­η­θεί στην πλη­ρό­τη­τά του μέσα από τη ρήξη με το κρά­τος και τους ιμπε­ρια­λι­στι­κούς θεσμούς, μέσα από επα­νά­στα­ση που οδη­γεί στην εργα­τι­κή εξου­σία» (ό.π.).

«Οι κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις των τρα­πε­ζών και όλων των στρα­τη­γι­κών τομέ­ων της οικο­νο­μί­ας, όπως της Ενέρ­γειας (ΔΕΗ, ΔΕΠΑ, ΔΕΣΦΑ, ιδιω­τών “επεν­δυ­τών”), της Υγεί­ας — Φαρ­μά­κου, των Μετα­φο­ρών, χωρίς απο­ζη­μί­ω­ση για τα αφε­ντι­κά και με κοι­νω­νι­κό και εργα­τι­κό έλεγ­χο, είναι η απά­ντη­ση στο κατα­στρο­φι­κό χάος της “ελεύ­θε­ρης αγο­ράς” και στα σκάν­δα­λα των κερ­δο­σκό­πων» («Πρω­το­βου­λία» — Εκλογές).

«Εδώ και τώρα» γενικευμένες κρατικοποιήσεις. Από ποια εξουσία;

Η θέση για «εδώ και τώρα» «κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις των βασι­κών τομέ­ων της οικο­νο­μί­ας» και για «χτύ­πη­μα της καπι­τα­λι­στι­κής ιδιο­κτη­σί­ας», «χωρίς απο­ζη­μί­ω­ση και με εργα­τι­κό — λαϊ­κό έλεγ­χο», δεν προ­ϋ­πο­θέ­τει την επα­να­στα­τι­κή ανα­τρο­πή και την κατα­στρο­φή του αστι­κού κρά­τους. Δηλα­δή, το αστι­κό κρά­τος θα χτυ­πή­σει την αστι­κή τάξη, μέχρι την οικο­νο­μι­κή εκμη­δέ­νι­σή της (απαλ­λο­τρί­ω­ση της καπι­τα­λι­στι­κής ιδιο­κτη­σί­ας). Υπο­στη­ρί­ζουν, επο­μέ­νως, την έναρ­ξη μιας δια­δι­κα­σί­ας σοσια­λι­στι­κού μετα­σχη­μα­τι­σμού των σχέ­σε­ων παρα­γω­γής από το αστι­κό κρά­τος. Αυτό που απο­φεύ­γουν τόσο η ΑΝΤΑΡΣΥΑ όσο και η «Πρω­το­βου­λία» είναι η σχέ­ση επα­νά­στα­σης και κρά­τους, απο­φυ­γή που χαρα­κτη­ρί­ζει τον οπορ­του­νι­σμό. Γρά­φει ο Λένιν: «Η απο­φυ­γή του ζητή­μα­τος της σχέ­σης προ­λε­τα­ρια­κής επα­νά­στα­σης και κρά­τους (…) συμ­φέ­ρει στον οπορ­του­νι­σμό και (…) τον έθρε­ψε»³.

Τα παρα­πά­νω οδη­γούν στο ερώ­τη­μα της συγκε­κρι­μέ­νης κυβερ­νη­τι­κής εξου­σί­ας που θα υλο­ποι­ή­σει (μέσω του αστι­κού κρά­τους) τις γενι­κευ­μέ­νες κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις. Δεν υπάρ­χει απά­ντη­ση σε αυτό το ερώ­τη­μα. Η μόνη δυνα­τή απά­ντη­ση, εντός αυτής της γραμ­μής, είναι η ρεφορ­μι­στι­κή ουτο­πία μιας αντι-νεο­φι­λε­λεύ­θε­ρης σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κής κυβέρ­νη­σης κοι­νω­νι­κών μεταρρυθμίσεων.

Να «τιθασευτεί» το κεφάλαιο εντός του καπιταλισμού

Η θέση για κοι­νω­νι­κές μεταρ­ρυθ­μί­σεις εντός του καπι­τα­λι­σμού ως προ­ϋ­πό­θε­ση του σοσια­λι­στι­κού μετα­σχη­μα­τι­σμού απο­τυ­πώ­νε­ται ειδι­κό­τε­ρα στην κρι­τι­κή της ΑΝΤΑΡΣΥΑ προς το ΚΚΕ. Σύμ­φω­να με αυτήν την κρι­τι­κή, το ΚΚΕ, μη θέτο­ντας «σαν άμε­σο ζήτη­μα πάλης του εργα­τι­κού κινή­μα­τος και της Αρι­στε­ράς τις εθνι­κο­ποι­ή­σεις των βασι­κών τομέ­ων της οικο­νο­μί­ας», δημιουρ­γεί «την αυτα­πά­τη ότι μπο­ρεί να “τιθα­σευ­τεί” το κεφά­λαιο με άθι­κτη την ιδιο­κτη­σία του». Επο­μέ­νως, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ υπο­στη­ρί­ζει ότι για να «τιθα­σευ­τεί» το κεφά­λαιο (να «εξη­με­ρω­θεί» ίσως!) απαι­τεί­ται πρώ­τα να απαλ­λο­τριω­θεί η ιδιο­κτη­σία του, και αυτή η απαλ­λο­τρί­ω­ση θα γίνει με ανέγ­γι­χτο το αστι­κό κρά­τος, δηλα­δή χωρίς σοσια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση, εντός του καπι­τα­λι­σμού. Ο οικο­νο­μι­κός μετα­σχη­μα­τι­σμός σε σοσια­λι­στι­κή κατεύ­θυν­ση φαί­νε­ται πως προη­γεί­ται της όποιας επα­να­στα­τι­κής ανα­τρο­πής για την ΑΝΤΑΡΣΥΑ.

Στην αντί­λη­ψη της ΑΝΤΑΡΣΥΑ, ο μετα­σχη­μα­τι­σμός αυτός ολο­κλη­ρώ­νε­ται (υλο­ποιεί­ται «στην πλη­ρό­τη­τά του») μέσα από τη «ρήξη» και την «επα­νά­στα­ση» που θα πραγ­μα­το­ποι­η­θεί μέσα στις «ώρι­μες» συν­θή­κες που θα δημιουρ­γή­σουν οι μεταρ­ρυθ­μί­σεις που θα προη­γη­θούν. Ετσι «συν­δέ­ο­νται», για την ΑΝΤΑΡΣΥΑ, η «σημε­ρι­νή πάλη» (για γενι­κευ­μέ­νες κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις) και η «επα­να­στα­τι­κή προοπτική».

Αντι­λαμ­βά­νε­ται, συνε­πώς, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ ότι η «επα­να­στα­τι­κή προ­ο­πτι­κή» προ­ε­τοι­μά­ζε­ται στη βάση της «μεθό­δου» που η Λού­ξε­μπουργκ χαρα­κτη­ρί­ζει «οπορ­του­νι­στι­κή»: «Κοι­νω­νι­κές μεταρ­ρυθ­μί­σεις» εντός του καπι­τα­λι­σμού που εισά­γουν «βαθ­μιαία» τον σοσια­λι­σμό, καθώς έχουν ως απο­τέ­λε­σμα «μια βαθ­μιαία διεύ­ρυν­ση του κοι­νω­νι­κού ελέγ­χου (…) επί των όρων της παρα­γω­γής», που θα οδη­γή­σει στον «εξη­με­ρω­μέ­νο πια καπι­τα­λι­στή» και στην «κοι­νω­νι­κή επι­χεί­ρη­ση»⁴.

Οι κρατικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις και το παράδειγμα της ΔΕΗ

Οπως γρά­φει η Λού­ξε­μπουργκ, «τα φυσι­κά όρια της κοι­νω­νι­κής μεταρ­ρύθ­μι­σης» εντός του καπι­τα­λι­σμού «είναι η παρα­γω­γή του κεφα­λαί­ου, δηλα­δή τα καπι­τα­λι­στι­κά συμ­φέ­ρο­ντα»⁵.

Μπο­ρού­με αυτό να το αντι­λη­φθού­με πολύ καθα­ρά στην περί­πτω­ση της «δημό­σιας» ΔΕΗ. Εντός της καπι­τα­λι­στι­κής αγο­ράς, «κάθε όμι­λος είναι υπο­χρε­ω­μέ­νος να λει­τουρ­γή­σει με γνώ­μο­να το κέρ­δος των μετό­χων του και να αντα­γω­νι­στεί τους άλλους ομί­λους. Αυτό δεν αλλά­ζει, είτε αυξη­θεί είτε μειω­θεί το ποσο­στό συμ­με­το­χής του κρά­τους. Γι’ αυτό η ΔΕΗ προ­χω­ρού­σε σε αυξή­σεις και όταν το κρά­τος κατεί­χε το 51%, και συνε­χί­ζει και τώρα, που ελέγ­χει ακό­μα το μάνα­τζμεντ της ΔΕΗ. Ακό­μα και στην επο­χή πριν την “απε­λευ­θέ­ρω­ση”, που υπήρ­χε απο­κλει­στι­κά κρα­τι­κός τομέ­ας ηλε­κτρι­κής ενέρ­γειας, υπήρ­χε μεγά­λη δια­φο­ρά στην επι­βά­ρυν­ση των τιμο­λο­γί­ων οικια­κής κατα­νά­λω­σης σε σχέ­ση με βιο­μη­χα­νι­κούς ενερ­γο­βό­ρους ομί­λους, όπως η ΠΕΣΙΝΕ. Οι όποιες επα­να­κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις γίνο­νται τώρα στην Ευρώ­πη δεν συνι­στούν φιλο­λαϊ­κή πολι­τι­κή, αλλά μετα­φο­ρά των ζημιών πολ­λών δισ. των μετό­χων στις πλά­τες των φορο­λο­γού­με­νων — εργα­ζο­μέ­νων»⁶.

Οι εθνι­κο­ποι­ή­σεις — κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις είναι μια πολι­τι­κή κατεύ­θυν­ση που το καπι­τα­λι­στι­κό σύστη­μα έχει ιστο­ρι­κά εφαρ­μό­σει σε μεγά­λη κλί­μα­κα, ιδιαί­τε­ρα μετά το Β’ Παγκό­σμιο Πόλε­μο. Ο Μαρξ στα «Grundrisse» έγρα­φε πως για να ανα­λά­βει το κεφά­λαιο, και όχι η κυβέρ­νη­ση, τους γενι­κούς όρους παρα­γω­γής (όπως δρό­μοι, κανά­λια, δημό­σια έργα, γενι­κό­τε­ρα δημό­σιες υπο­δο­μές), προ­ϋ­πο­τί­θε­ται μια «ανά­πτυ­ξη στον ανώ­τα­το βαθ­μό της παρα­γω­γής που βασί­ζε­ται στο κεφά­λαιο». Συμπλή­ρω­νε, όμως, ότι αν «το άμε­σο πλε­ο­νέ­κτη­μα που προ­κύ­πτει» για το κεφά­λαιο, από επεν­δύ­σεις στους γενι­κούς όρους παρα­γω­γής, «είναι πολύ μικρό για να εμφα­νί­ζε­ται η επέν­δυ­ση σαν οτι­δή­πο­τε άλλο από χαμέ­να λεφτά (…) το κεφά­λαιο τη φορ­τώ­νει στο κρά­τος (…) Το κεφά­λαιο ανα­λαμ­βά­νει μονά­χα συμ­φερ­τι­κές, με τη δική του έννοια συμ­φερ­τι­κές, επι­χει­ρή­σεις»⁷.

Ανά­λο­γα με τις οικο­νο­μι­κές και ταξι­κές συν­θή­κες, τους γενι­κούς όρους παρα­γω­γής μπο­ρεί να τους ανα­λά­βει το κρά­τος, για να υπη­ρε­τή­σει την απρό­σκο­πτη ανα­πα­ρα­γω­γή του κεφα­λαί­ου. Οι κρα­τι­κές καπι­τα­λι­στι­κές επι­χει­ρή­σεις λει­τουρ­γούν με γνώ­μο­να το κέρ­δος τους και ταυ­τό­χρο­να υπη­ρε­τούν τη γενι­κή κερ­δο­φο­ρία του κεφα­λαί­ου (βλ. «πολι­τι­κή δια­φο­ρι­σμού τιμής»). Οι οπορ­του­νι­στές απο­σιω­πούν ότι οι κρα­τι­κές καπι­τα­λι­στι­κές επι­χει­ρή­σεις δεν είναι ταξι­κά «ουδέ­τε­ρες».

Ο σοσιαλισμός ως ακολουθία μεταρρυθμίσεων εντός του καπιταλισμού

Η θέση για γενι­κευ­μέ­νες κρα­τι­κο­ποι­ή­σεις εντός του καπι­τα­λι­σμού υπο­βάλ­λε­ται σε κρι­τι­κή για­τί καλ­λιερ­γεί την ψευ­δαί­σθη­ση ότι είναι εφι­κτό το χτύ­πη­μα της οικο­νο­μι­κής εξου­σί­ας του κεφα­λαί­ου (η ανα­τρο­πή των οικο­νο­μι­κών νόμων του καπι­τα­λι­σμού) με άθι­κτη την πολι­τι­κή εξου­σία του κεφαλαίου.

Η θέση αυτή υπο­βάλ­λε­ται επί­σης σε κρι­τι­κή για­τί οδη­γεί στην οπορ­του­νι­στι­κή — ρεφορ­μι­στι­κή λογι­κή των στα­δια­κών κοι­νω­νι­κών μεταρ­ρυθ­μί­σε­ων που (υπο­τί­θε­ται απο­δυ­να­μώ­νο­ντας την οικο­νο­μι­κή εξου­σία του κεφα­λαί­ου) προ­ε­τοι­μά­ζουν τις συν­θή­κες για τον σοσια­λι­σμό. Ετσι, «δια­στρε­βλώ­νε­ται ο αντι­κει­με­νι­κός χαρα­κτή­ρας της επα­να­στα­τι­κής κατά­στα­σης, η οποία εκδη­λώ­νε­ται πάνω στο έδα­φος της όξυν­σης των αντι­φά­σε­ων του ίδιου του καπι­τα­λι­στι­κού συστή­μα­τος και που δεν την προ­κα­λεί η θέλη­ση κανε­νός κόμ­μα­τος, τάξης ή κυβέρ­νη­σης»⁸.Αγνο­εί­ται, επο­μέ­νως, το αστάθ­μη­το που ενυ­πάρ­χει στην επα­να­στα­τι­κή κατά­στα­ση. Στη λογι­κή του οπορ­του­νι­σμού, ο σοσια­λι­σμός θα «ωρι­μά­σει» εντός του καπι­τα­λι­σμού μέσα από μια ακο­λου­θία («λογι­κών») μεταρ­ρυθ­μί­σε­ων, όπως η διεύ­ρυν­ση του δημό­σιου τομέα εντός του καπι­τα­λι­σμού. Ουσια­στι­κά, απορ­ρί­πτε­ται η λενι­νι­στι­κή θεω­ρία του «αδύ­να­μου κρίκου».

Καλ­λιερ­γώ­ντας μεταρ­ρυθ­μι­στι­κές αυτα­πά­τες, ο οπορ­του­νι­σμός δεν οδη­γεί στην επα­να­στα­τι­κή ρήξη αλλά στην ενσωμάτωση.

Παρα­πο­μπές:

1. Βλ. και Λου­κάς Ανα­στα­σό­που­λος, «Το οπορ­του­νι­στι­κό ρεύ­μα στα γνω­στά αδιέ­ξο­δα μπρο­στά στις εκλο­γές», «Ριζο­σπά­στης» Σάβ­βα­το 28 Γενά­ρη 2023 — Κυρια­κή 29 Γενά­ρη 2023, σελ. 15.

2. Θα βασι­στώ σε δύο κεί­με­να: ΑΝΤΑΡΣΥΑ, «Οι θέσεις για την 5η Συν­διά­σκε­ψη που πέρα­σαν κατά πλειο­ψη­φία στη συνε­δρί­α­ση του ΠΣΟ», 4/12/2022, https://antarsya.gr/node/6199 (ανα­φο­ρά ως ΑΝΤΑΡΣΥΑ — Θέσεις) και «Πρω­το­βου­λία για την Ενω­τι­κή Κίνη­ση της Ριζο­σπα­στι­κής και Αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής Αρι­στε­ράς», «Μπρο­στά με την ενω­τι­κή κίνη­ση της ριζο­σπα­στι­κής και αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής αρι­στε­ράς στις μάχες του κινή­μα­τος και τις εκλο­γές», 16/1/2023, https://anasynthesi.gr/articles/789 (ανα­φο­ρά ως «Πρω­το­βου­λία» — Εκλογές).

3. Β. Ι. Λένιν, «Κρά­τος και Επα­νά­στα­ση», «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», Αθή­να 2007, σελ. 123.

4. R. Luxemburg, «Μεταρ­ρύθ­μι­ση ή Επα­νά­στα­ση;», «ΚΟΡΟΝΤΖΗ», Αθή­να 1984, σελ. 9 — 11, 34.

5. Luxemburg, ό.π., σελ. 41.

6. Μάκης Παπα­δό­που­λος, «Τρύ­πια και πανά­κρι­βη η σωσί­βια λέμ­βος της ΕΕ για την ενερ­γεια­κή φτώ­χεια», «Ριζο­σπά­στης» Σάβ­βα­το 5 Νοέμ­βρη 2022 — Κυρια­κή 6 Νοέμ­βρη 2022, σελ. 14.

7. Κ. Μαρξ, «Grundrisse (Βασι­κές Γραμ­μές της Κρι­τι­κής της Πολι­τι­κής Οικο­νο­μί­ας)», Τόμος Β’, «Στο­χα­στής», Αθή­να 1990, σελ. 402.

8. Μ. Μακρής, «2η Πανελ­λα­δι­κή Συν­διά­σκε­ψη της ΑΝΤΑΡΣΥΑ: “Πρό­γραμ­μα Μετα­βα­τι­κό” στην Ενσω­μά­τω­ση…», ΚΟΜΕΠ, τ. 4, 2013, https://www.komep.gr/m‑article/2i-PANELLADIKI-SYNDIASKEPSI-TIS-ANTARSYA-PROGRAMMA-METABATIKO-STIN-ENSOMATOSI/

«Τσε Γκε­βά­ρα, πρε­σβευ­τής της Επα­νά­στα­σης», του Νίκου Μόττα