Ο Γιάννης στο λαϊκό «παροιμιαστήριο»

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

Μέρες γιορ­τών, Χρι­στού­γεν­να, Πρω­το­χρο­νιά, Φώτα, να ‘σου και ο Αϊγιάν­νης. Ο ένας από όσους αϊ — Γιάν­νη­δες γιορ­τά­ζου­με πανελ­λα­δι­κά. Ο Ιωάν­νης ο Πρό­δρο­μος και Βαπτι­στής του Χρι­στού που κατέ­χει την πρώ­τη θέση στο χορό των αγί­ων. Εφτά φορές τον γιορ­τά­ζου­με σε έξι δια­φο­ρε­τι­κούς μήνες. Αν προ­σθέ­σου­με σε αυτές τις γιορ­τές και τις αντί­στοι­χες για τον Ιωάν­νη τον Θεο­λό­γο, τον Χρυ­σό­στο­μο, τον Ελε­ή­μο­να, τον Ρώσο, τον Ερη­μί­τη, τον Δαμα­σκη­νό και τον Κου­κου­ζέ­λη, κι άλλους τοπι­κούς αϊ — Γιάν­νη­δες (π.χ. Βατα­τζής στον Έβρο) τότε κατα­λα­βαί­νου­με για­τί ο λαός λέει ότι «Κάθε μέρα δεν είναι τ’ Αγιαν­νιού» (τις μέρες των γιορ­τών όσο να ‘ναι η ανο­χή μας στους φορ­τι­κούς και αδιά­κρι­τους είναι μεγαλύτερη).

Το όνο­μα Ιωάν­νης είναι από τα πιο συνη­θι­σμέ­να ανδρι­κά ονό­μα­τα, δεύ­τε­ρο σε συχνό­τη­τα με 7,97%¹ του ανδρι­κού πλη­θυ­σμού ‑τα πρω­τεία κατέ­χει ο Γιώρ­γος με 11%. Εμφα­νί­ζε­ται όμως και με άλλους λαϊ­κό­τε­ρους τύπους: Γιάν­νης, Γιάν­νος, Γιαν­νού­λης, Γιαν­νά­κης, Γιαν­να­κός που όλα μαζί φτά­νουν το ποσο­στό στο 8%. Ο θηλυ­κός τύπος Ιωάν­να είναι στην 14 θέση των γυναι­κεί­ων ονο­μά­των με ποσο­στό 1,87%. Κι αυτό έχει λαϊ­κούς τύπους: Γιάν­νη, Γιαν­νί­τσα, Γιαν­νού­λα. Βρή­κα­με και το σύν­θε­το Για­νο­ε­λέ­νη!!! (έπρε­πε να κρα­τή­σουν τις ισορ­ρο­πί­ες οι γονείς).

Μόνο σε τρεις νομούς ο Γιάν­νης προ­πο­ρεύ­ε­ται του Γιώρ­γου. Σε Καβά­λα, Χανιά και Χαλ­κι­δι­κή. Στη Φωκί­δα μοι­ρά­ζο­νται την πρώ­τη θέση. Η δε Ιωάν­να μόνο στα Χανιά σκαρ­φα­λώ­νει στην 9η θέση.

Κυρί­αρ­χος ο Γιάν­νης στις γιορ­τές, κυρί­αρ­χος στα βαπτι­στι­κά κυρί­αρ­χος και στις παροι­μί­ες. Όπου παροι­μία και ένας Γιάν­νης παρών. Τον Γιάν­νη (έβρ. Y(eh)okhanan =) στον οποίο ο Θεός έχει δεί­ξει την εύνοιά του, ο θυμό­σο­φος λαός τον έχει «προι­κί­σει» με αρκε­τές παροι­μί­ες. Πενή­ντα δύο τον αριθ­μό ‑κάποιες, που μόνη πηγή ήταν το δια­δί­κτυο, δεν τις κατα­γρά­ψα­με. Δε λεί­πει από καμιά περί­στα­ση, «Οπου γάμος και τρα­πέ­ζι και ο Γιαν­νά­κης εις τη μέση», πάντα παρεί­σα­κτος όμως. Επί­σης, «όπου γάμος και χαρά, τρέ­χα Γιάν­νη μασκα­ρά».

Τον Γιάν­νη που είναι πολυ­πλη­θές όνο­μα και καλύ­πτει ένα εύρος χαρα­κτή­ρων χρη­σι­μο­ποιεί ο λαός για να εκφρά­σει το από­σταγ­μα της πεί­ρας του, τα διδάγ­μα­τα για τις πρά­ξεις και τις σκέ­ψεις των ανθρώ­πων. «Ολη μέρα καλο­γιάν­νη και το βρά­δυ κακο­γιάν­νη» λέει ο λαός για αυτούς που μας καλο­πιά­νουν για να πετύ­χουν το σκο­πό τους και όταν γίνε­ται η δου­λειά τους δε μας δίνουν σημα­σία. «Κάλ­λια καλο­γιάν­νης παρά κακο­γιάν­νης», για­τί προ­τι­μό­τε­ρο είναι να επαι­νείς παρά να κατη­γο­ρείς, αλλά και «Οχι Γιάν­νη μόνο καλο­γιάν­νη» για τους ταυ­το­λο­γού­ντες (όμοια και η «Τα ίδια Γιάν­νη μου, τα ίδια Κων­στα­ντή μου»). Γι’ αυτούς που ται­ριά­ζουν λέμε «Αδερ­φός του Γιάν­νη είναι ο Παρα­σκευάς» ή «Ηυρ’ ο Χατζή Γιάν­νης τον καη­μέ­νο Παπα­γιάν­νη. Βρή­κε τον όμοιό του» και «Πιάσ’ το Γιάν­νη τον άπια­στο» γι’ αυτά που είναι αδύ­να­το να γίνουν.

Η δημο­φι­λία του ονό­μα­τος και οι συχνές γιορ­τές του Αγί­ου Ιωάν­νη είναι η αφορ­μή και για την παροι­μία «Κόψε πρί­νο, καμ’ Αντώ­νη κι από κου­μαρ­γιά Μανώ­λη, κι αν ρωτάς και για το Γιάν­νη, ό,τι ξύλο κόψεις κάνει» ή «Κόψε ξύλο καμ’ Αντώ­νη κι άλλο για Μανώ­λη, και τον άτυ­χο το Γιάν­νη κάθε ξύλο τον εφτιά­νει» (τα ευτε­λή πράγ­μα­τα γίνο­νται από οποιο­δή­πο­τε υλι­κό). Είναι τόσο άτυ­χος, «Ούτε ποτέ χαρά’ς το Γιάν­νη, ούτε τώρα’ς τα παι­διά του», που συμ­βο­λί­ζει αυτούς που κατα­τρέ­χει η τύχη. «Κατά το μαστρο-Γιάν­νη και τα κοπέ­λια του», αν κατα­φέ­ρει βέβαια να γίνει μάστο­ρας, για­τί ο λαός αμφι­βάλ­λει «Σαρά­ντα χρό­νια Γιάν­νης, μαστρο-Γιάν­νης δε γίνε­ται».

Στα παλιά τα χρό­νια, τότε που δεν υπήρ­χαν τα κατάλ­λη­λα θερα­πευ­τή­ρια, όσους «δε στέ­καν στα καλά τους» τους έστελ­ναν στις μονές όπου τους φρό­ντι­ζαν οι μονα­χοί. Γι’ αυτό ακού­με να λένε «αυτός είναι για τον άγιο (ή τον όσιο) τάδε», ανά­λο­γα με το πού ήταν αφιε­ρω­μέ­νη η μονή της περιο­χής. Πολ­λοί οι Αϊ — Γιάν­νη­δες, πολ­λές και οι μονές, οπό­τε «αυτός είναι για τον Αϊ — Γιάν­νη».

Από το λαϊ­κό «παροι­μια­στή­ριο», όπου θα βρει κανείς πρα­κτι­κές αλή­θειες και παραγ­γέλ­μα­τα για τη ζωή ή μια εξή­γη­ση γι’ αυτό που συμ­βαί­νει στην κοι­νω­νία και στη φύση, ούτε «(Μόνο) ο Γιάν­νης ο σπα­νός μας λεί­πει»και ας τον θεω­ρούν ασή­μα­ντο. Η ανά­γκη κάνει τον άνθρω­πο να γίνει πολυ­τε­χνί­της και εξαί­ρε­ση δεν είναι ούτε ο Γιάν­νης: «Και παπάς έγι­νες Γιάν­νη; Ετσι θέλει ο δάσκα­λός μου». Όταν ο άνθρω­πος μαθαί­νει να γρά­φει το όνο­μά του έχει κάνει και το πρώ­το βήμα για την ολο­κλή­ρω­σή του, γι’ αυτό και ο λαός προ­τρέ­πει «Γρά­ψε Γιάν­νη γράμ­μα­τα και γρά­ψε τ’ όνο­μά σου». Γι’ όσους άλλα ζητούν και άλλα επι­διώ­κουν «Γιάν­νη γύρευε και Νικό­λα καρ­τέ­ρει» και γι’ αυτούς που θεω­ρούν τα πιθα­νά ως σίγου­ρα «Ακό­μα δεν τον είδα­με Γιάν­νη τον βαφτί­σα­με». Σε μια αμφίρ­ρο­πη ανα­μέ­τρη­ση «Φοβά­ται ο Γιάν­νης το θεριό και το θεριό τον Γιάν­νη». Τέλος, μια επί­και­ρη παροι­μία που χαρα­κτη­ρί­ζει αυτούς που με τις πρά­ξεις τους μας έχουν προ­κα­λέ­σει μεγά­λο κακό και έρχο­νται μετά να μας βοη­θή­σουν: «Να σε κάψω Γιάν­νη, να σ’ αλεί­ψω λάδι». Κάτι τέτοιο συμ­βαί­νει με τις εκά­στο­τε κυβερ­νή­σεις που με τα μέτρα που παίρ­νουν επι­δει­νώ­νουν τους όρους δια­βί­ω­σης και έρχο­νται μετά με το λάδι (ψίχου­λα που τα πλη­ρώ­νου­με πάλι εμείς) να μας ξεγελάσουν.

Πολ­λές παροι­μί­ες παρου­σιά­ζουν τους Γιάν­νη­δες πνευ­μα­τι­κά ανε­παρ­κείς«Αν είχαν οι Γιάν­νη­δες γνώ­ση, θα μας δάνει­ζαν καμπό­ση» και πρω­τά­πει­ρους «Σαρά­ντα πέντε Γιάν­νη­δες ενός κοκό­ρου γνώ­ση» (το λέμε ειρω­νι­κά για τις πολ­λές δια­τυ­πω­μέ­νες και συνά­μα ανό­η­τες από­ψεις), «Ο Γιάν­νης καβά­λα στ’ άλο­γο και τ’ άλο­γο αρα­δού­σε». Όλες οι ανθρώ­πι­νες αδυ­να­μί­ες προ­σω­πο­ποι­η­μέ­νες στους Γιάν­νη­δες. Πασί­δη­λα τα ελατ­τώ­μα­τά τους «Όπου ακούς Μαρία και Γιάν­νη βάλε ψάρια στο τηγά­νι». Είναι διπρό­σω­ποι «Έξω Γιάν­νης μέσα Σου­λεϊ­μά­νης». Αθε­ρά­πευ­τα αδιόρ­θω­τοι «Τι έχεις Γιάν­νη; Τι είχα πάντα», «Δεν είναι Γιάν­νης — είναι Γιαν­νά­κης», «Γιάν­νης πήγες, Γιάν­νης ήρθες» για όποιον δεν είχε νου να επω­φε­λη­θεί από την ευκαι­ρία που του δόθη­κε. Άπλη­στοι και πλε­ο­νέ­κτες «Όλα τα φαγιά του Γιάν­νη», ενερ­γούν μόνο για πάρ­τη τους «Γιάν­νης κερ­νά­ει, Γιάν­νης πίνει». Κατα­γί­νο­νται με ό,τι τους ενδια­φέ­ρει αδια­φο­ρώ­ντας για οτι­δή­πο­τε άλλο «Όλοι μιλούν για τ’ άρμα­τα και ο Γιάν­νης για την πίτα». Οκνη­ροί, προ­κει­μέ­νου να απο­φύ­γουν τη δου­λειά προ­φα­σί­ζο­νται διά­φο­ρα «Πότε ο Γιάν­νης δεν μπο­ρεί, πότε ο κώλος του πονεί». Παρα­σύ­ρο­νται εύκο­λα απ’ τους άλλους «Σέρ­νει ο Γιάν­νης το Γιαν­νά­κη, κι η Γιαν­νά­και­να το Γιάν­νη». Μέσα σε όλα αυτά είναι και παντο­γνώ­στης, «Ποιος κλά­νει; Τον Γιάν­νη ρώτα». Τέλος, είναι τυχε­ρός όποιος πάρει σαφή απά­ντη­ση από τον Γιάν­νη, που συνή­θως απα­ντά άλλ’ αντ’ άλλων «Γεια σου Γιάν­νη; Κου­κιά σπέρ­νω…» και με ασυ­ναρ­τη­σί­ες «Γεια σου Γιάν­νη, τα καρά­βια τα μικρά και τα μεγά­λα».

Από τον Γιάν­νη έως την Μαρία

Σε όλες στις χώρες υπάρ­χει ένα όνο­μα που συν­δέ­ε­ται με φάρ­σες και παθή­μα­τα. Στη Γαλ­λία το Φραν­σουά, στις ΗΠΑ το Τζο, στην Ιτα­λία το Τζο­βά­νι κλπ. Στην Τουρ­κία το Αλή, που εμφα­νί­ζε­ται και σε αρκε­τές ελλη­νι­κές παροι­μί­ες. Όπως στην παροι­μία «Αν ο Αλής γίνε­ται Γιάν­νης, κι η όρνι­θα κτα­πό­δι» που δηλώ­νει αυτά που είναι απί­θα­να και αδύ­να­το να γίνουν. Στους μου­σουλ­μά­νους οι Χασάν είναι οι περισ­σό­τε­ροι και ο λαός λέει «Ισα Γιάν­νης ίσα Χασά­νης», μια και τα όμοια πράγ­μα­τα από την ουσία ξεχω­ρί­ζουν (και γι’ αυτούς που δε δια­φέ­ρουν στα ήθη, αλλά μόνο κατά τα ονό­μα­τά τους «Από το Γιάν­νη ως το Λιό, τύφλα να ‘χου­νε και οι δυο»).

Το αντί­στοι­χο δημο­φι­λές θηλυ­κό είναι το Μαρία. Σε αρκε­τές παροι­μί­ες Γιάν­νης και Μαρία κάνουν «ντου­έ­το»: «Μπρος Μαρία και πίσω Γιάν­νης»(ή «Μπρος Μαρία και πίσω Ρήνη κι από πίσω Καται­ρή­νη») λένε αυτοί που ενο­χλού­νται ταυ­τό­χρο­να από πολ­λούς. «Άλλη καμιά δε γέν­νη­σε, μόνο η Μαριώ τον Γιάν­νη», για τους κομπορ­ρή­μο­νες και επαι­ρό­με­νους για συνη­θι­σμέ­να πράγ­μα­τα. «Σ’ τον μπι­ρι­σμέ­νο τον και­ρό δυστυ­χι­σμέ­νη χώρα, εγώ η Μάρω Δέσποι­να κι ο Γιάν­νης Θεο­λό­γος»όταν επι­κρα­τεί δια­φθο­ρά, δια­πλο­κή, ανα­ξιο­κρα­τία κλπ. (καλή ώρα σήμε­ρα στον τόπο μας) και τα δημό­σια αξιώ­μα­τα κατα­λαμ­βά­νουν οι ανί­κα­νοι και οι ανήθικοι.

Ίσως είμα­στε και εμείς λίγο αγνώ­μο­νες και αχά­ρι­στοι απέ­να­ντί τους, «Τα καλά του Γιάν­νη θέμε, και το Γιάν­νη δεν τον θέμε». Όσα όμως και να του σούρ­νουν με τις παροι­μί­ες «Ξέρ’ ο Γιάν­νης τ’ έχ’ς τον τορ­βά του», όπως όλοι που ξέρουν τι πράτ­τουν και καθώς είναι άφο­βος και τολ­μη­ρός δεν ενδί­δει στις απει­λές κανε­νός, όσο ισχυ­ρός κι αν είναι αυτός «Γύρευ’ αγά μου τη δου­λειά σου κι ο Γιάν­νης δεν είναι για χαρά­τζι». Άνθρω­πος καλό­βου­λος «Όπου Γιάν­νης και μάλα­μα», που ενσαρ­κώ­νει όλα τα ανθρώ­πι­να προ­τε­ρή­μα­τα «Σπί­τι χωρίς Γιάν­νη, προ­κο­πή δεν κάνει», ο ιδα­νι­κός σύζυ­γος για κάθε γυναί­κα, «Γιάν­νη είχα, Γιάν­νη έχω κι αν ποτέ μου θα χηρέ­ψω, πάλι Γιάν­νη θα γυρέ­ψω», και ανα­ντι­κα­τά­στα­τος. Δε θα μπο­ρού­σε και μια πιο υπαι­νι­κτι­κή παροι­μία «Κάμε Γιάν­νη τη δου­λειά σου κι ύστε­ρα είμαι πάλι θεια σου».

Κλεί­νου­με αυτό το αφιέ­ρω­μα στους Γιάν­νη­δες με τις θερ­μό­τε­ρες ευχές, όπως και σε όλους τους εορ­τά­ζο­ντες των ημε­ρών. Και με μια υπό­μνη­ση: Οι ευχές δε θα ‘χουν αντί­κρι­σμα αν συνε­χί­σεις Γιάν­νη στην ανε­με­λιά σου και δε νοια­στείς τη φαμε­λιά σου (και το λαό σου). Όσο ολι­γω­ρείς και απο­δέ­χε­σαι παθη­τι­κά αυτά που άλλοι απο­φα­σί­ζουν για σένα, θα σε συνο­δεύ­ει η λαϊ­κή ρήση «ήθε­λές τα κι ήπα­θές τα, γεια σου Γιάν­νη Μπαρ­λα­φέ­τα».

Και αρχή καλός μας χρόνος…

¹ Τα στα­τι­στι­κά δεδο­μέ­να προ­έρ­χο­νται από δική μου αδη­μο­σί­ευ­τη έρευ­να (με βάση τους κατα­λό­γους του ΟΤΕ) σε πανελ­λα­δι­κό δείγ­μα 99.246 ανδρών και 52.927 γυναι­κών, ανα­λο­γι­κά επι­λεγ­μέ­νο από όλους τους νομούς.

(Το κεί­με­νο πρω­το­δη­μο­σιεύ­τη­κε στο egnatiapost.gr. Έχει πλέ­ον δια­κό­ψει τη λει­τουρ­γία του)