Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ ΩΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ (1882–1943)

Γρά­φει η Άννε­κε Ιωαν­νά­του //

Υπάρ­χει η άπο­ψη, ότι για να χαρα­κτη­ρί­ζε­ται κανείς φιλό­σο­φος, χρειά­ζε­ται να έχει ανα­πτύ­ξει ο ίδιος κάποιο φιλο­σο­φι­κό σύστη­μα. Στην εντε­λώς αντί­θε­τη άκρη υπάρ­χει η έννοια-λάστι­χο του φιλό­σο­φου. Δηλα­δή, με το να δια­τυ­πώ­νει κανείς κάποιες θεω­ρη­τι­κές σκέ­ψεις ή ακό­μα να κάνει ένα επι­φα­νεια­κό  σκόρ­πιο  αμάλ­γα­μα φιλο­σο­φι­κών ρευ­μά­των, να δια­κο­σμεί­ται με τον κολα­κευ­τι­κό χαρα­κτη­ρι­σμό «φιλό­σο­φος». Ο Δημή­τρης Γλη­νός δεν ανή­κει ούτε στη μία ούτε στην άλλη κατη­γο­ρία. Κατά τη γνώ­μη μου μπο­ρεί χωρίς κανέ­να ενδοια­σμό να χαρα­κτη­ρι­στεί φιλό­σο­φος. Η φιλο­σο­φι­κή διά­στα­ση διέ­πει όλο το έργο του Γλη­νού, αφού η δρά­ση του ως παι­δα­γω­γός-εκπαι­δευ­τι­κός-αγω­νι­στής απόρ­ρεε πάντα από βαθιά σκέ­ψη σχε­τι­κά με τα κοι­νω­νι­κά φαι­νό­με­να και τα εκπαι­δευ­τι­κά δρώ­με­να στον τόπο και με αυτή την έννοια ήδη μπο­ρεί να θεω­ρεί­ται φιλό­σο­φος. Ο Γλη­νός, που σε ώρι­μη ηλι­κία προ­χώ­ρη­σε στην κομ­μου­νι­στι­κή ιδε­ο­λο­γία, συμ­φώ­νη­σε με τον Χέγκελ και τον Λένιν, ότι η δια­λε­κτι­κή και οι αρχές του γίγνε­σθαι είναι «η άλγε­βρα της επα­νά­στα­σης»¹.  Ο Ευτύ­χης Μπι­τσά­κης, στο άρθρο του με τίτλο «Δημή­τρης Γλη­νός από τον αστι­κό στο σοσια­λι­στι­κό ανθρω­πι­σμό»² δια­χω­ρί­ζει σχη­μα­τι­κά τέσ­σα­ρεις περιό­δους στη στο­χα­στι­κή εξέ­λι­ξη του Γλη­νού: από το 1905 μέχρι το 1912 σαν περί­ο­δο της δια­μόρ­φω­σης της επι­στη­μο­νι­κής προ­σω­πι­κό­τη­τάς του. Το 1912 μέχρι το 1926 εξε­λί­χθη­κε σε πρω­τερ­γά­τη του αστι­κο­δη­μο­κρα­τι­κού μετα­σχη­μα­τι­σμού μέσα από τη στο­χα­στι­κή και πολι­τι­κή του δρα­στη­ριό­τη­τα. Απο το 1926 μέχρι το 1933 βαθ­μιαία συνει­δη­το­ποιεί, ότι η αστι­κή ανα­γέν­νη­ση της πατρί­δας του δεν ήταν δυνα­τή και ότι η ελλη­νι­κή αστι­κή τάξη δεν μπο­ρού­σε να είναι φορέ­ας μιας κοι­νω­νι­κής και πνευ­μα­τι­κής ανά­πλα­σης και άρχι­σε να προ­σα­να­το­λί­ζε­ται προς την εργα­τι­κή τάξη και την αντί­στοι­χη ιδε­ο­λο­γία.  Έτσι, εκεί­νη την περί­ο­δο, εξε­λισ­σό­ταν όχι μόνο πρα­κτι­κά, αλλά και ιδε­ο­λο­γι­κά-πολι­τι­κά  προς το άλλο στρα­τό­πε­δο. Και τέλος η περί­ο­δος 1933–1943, στην οποία ο Γλη­νός έγι­νε πια κομ­μου­νι­στής και μάλι­στα, σε μια πορεία, ηγε­τι­κό στέ­λε­χος του ΚΚΕ. Όπως είπε ο ίδιος, κυλού­σε το λίθο του Σίσυ­φου. ³ Σε αυτή την παρου­σί­α­ση θα στα­θώ στα έργα του, όπου είτε ανα­λύ­ει φιλό­σο­φους, είτε φιλο­σο­φι­κές θεω­ρί­ες.  Σε αυτά τα έργα λάμπουν: η εισα­γω­γή του στον από τον ίδιο μετα­φρα­σμέ­νο Σοφι­στής του Πλά­τω­να (1940), τα δοκί­μιά του για το Φρί­ντριχ Νίτσε Νοσταλ­γός ή Προ­φή­της; (1941), για τον Χέγκελ Η φιλο­σο­φία του Χέγκελ (1931), οι Ορί­ζο­ντες Νέας Ζωής Α! Θεω­ρία της Γνώ­σης (1941) και το παλαιό­τε­ρο ρηξι­κέ­λευ­θο Δημιουρ­γι­κός Ιστο­ρι­σμός (1920).

Η σημασία της φιλοσοφίας

Στην «Κομ­μου­νι­στι­κή Επι­θε­ώ­ρη­ση» του Γενά­ρη του 1944 (παρά­νο­μο τεύ­χος της Κατο­χής)⁴ δημο­σιεύ­θη­κε ένα άρθρο αφιε­ρω­μέ­νο στο Δημή­τρη Γλη­νό, όπου επι­ση­μαί­νε­ται οτι ο Γλη­νός είδε τους σπα­σμούς της γέν­νας της και­νούρ­γιας σοσια­λι­στι­κής κοι­νω­νί­ας. Ήταν φιλό­σο­φος της ιστο­ρί­ας και του πολι­τι­σμού στην έννοια του Χέγκελ και της νεό­τε­ρης δια­λε­κτι­κής, αλλά και άνθρω­πος της δρά­σης με πάθος για τα κοι­νω­νι­κά προ­βλή­μα­τα και τις πνευ­μα­τι­κές αξί­ες. Με μεγά­λο σεβα­σμό για τον αρχαίο πολι­τι­σμό, αλλά μακριά από κάθε αρχαιο­λα­τρεία και προ­γο­νο­πλη­ξία, υμνεί βαθιά και συγκρα­τη­μέ­να το πνεύ­μα των αρχαί­ων γραμ­μά­των. Ωστό­σο, δεν παρα­συ­ρό­ταν από σοβι­νι­στι­κά, εθνι­κι­στι­κά αισθή­μα­τα. Αυτό μπο­ρεί να φαί­νε­ται από τη συζή­τη­ση με τον Κωστή Μπα­στιά, που δημο­σιεύ­θη­κε το 1931 στο περιο­δι­κό «Εβδο­μάς»⁵.   Ο Γλη­νός είχε ασκή­σει σφο­δρή κρι­τι­κή στην παι­δεία, όπως εφαρ­μο­ζό­ταν στην Ελλά­δα, όπου βγά­ζουν με τα δικά του λόγια «αδιά­κο­πα γυμνά­σια που βγά­ζουν μαθη­τές ακα­τάρ­τι­στους και στα πιο απλά πράγ­μα­τα, με κακή γνώ­ση τριών γραμ­μα­τι­κών». Στην ερώ­τη­ση του Μπα­στιά, αν γίνε­ται αυτό στη Ρωσία, ο δάσκα­λος απα­ντά « Εκεί όλοι βγαί­νουν από τεχνι­κές σχο­λές, κι όσοι θέλουν να γίνουν επι­στή­μο­νες πριν περά­σουν στο ειδι­κό ινστι­τού­το που θα εκπαι­δευ­θούν για να γίνουν για­τροί, μηχα­νι­κοί, χημι­κοί, φυσι­κο­μα­θη­μα­τι­κοί ή φιλό­σο­φοι περ­νούν όλοι μια τάξη φιλο­σο­φί­ας. Σ’ οποιαν­δή­πο­τε επι­στή­μη κι αν θελή­ση να επι­δο­θεί κανείς. Πρέ­πει να ξέρη φιλο­σο­φία. Επι­στή­μο­νας αφι­λο­σό­φη­τος δηλα­δή δε γίνε­ται και σ’ αυτό οι μπολ­σε­βί­κοι ακο­λου­θούν τη γνώ­μη του Πλά­τω­να. Στη φιλο­σο­φι­κή σχο­λή, εκεί­νοι, μ’ άλλα λόγια, που θα γίνουν φιλό­σο­φοι, αυτοί θα μάθουν όλα τα συστή­μα­τα, θα γνω­ρί­σουν όλους τους φιλό­σο­φους και κατά συνέ­πεια και τους αρχαί­ους». Στην ερώ­τη­ση του συνο­μι­λη­τή του, αν έχει τη γνώ­μη, ότι ο ελλη­νι­κός πολι­τι­σμός διδά­σκε­ται εκεί, για­τί στέ­κε­ται πάνω απ’ όλους τους πολι­τι­σμούς, ο Γλη­νός αντι­κρού­ει αμέ­σως κάθε ενδε­χό­με­νο πνεύ­μα­τος ανω­τε­ρό­τη­τας λέγο­ντας «Δεν πιστεύω σε τέτοια άπο­ψη. Ο κλασ­σι­κός  πολι­τι­σμός μας έχει επι­βλη­θεί κυρί­ως από την καλ­λι­τε­χνι­κή του μεριά. Και έχει τόσο γεμί­σει την ανθρω­πό­τη­τα το έργο των ποι­η­τών και των καλ­λι­τε­χνών εκεί­νου του και­ρού, ώστε δεν έγι­ναν οι κρι­τι­κές εκεί­νες εργα­σί­ες που θα φώτι­ζαν τον πολι­τι­σμόν αυτόν σε όλες τις πλευ­ρές του. Αν στα­μα­τή­σου­με λίγο στην ανθρω­πι­στι­κή πλευ­ρά θα ιδού­με ότι ο πολι­τι­σμός αυτός με τις φοβε­ρές σελί­δες της δου­λεί­ας, με τις δια­τα­γές προς τους Αθη­ναί­ους στρα­τη­γούς να σφά­ξουν λ.χ. όλους τους Μυτι­λη­νιούς, χωρίς εξαί­ρε­ση, γέρους, γυναί­κες ή παι­διά, υστε­ρεί πολύ από την άπο­ψη του ανθρω­πι­σμού. Από τη μια μεριά έργα μεγά­λης πνο­ής κι από την άλλη έλλει­ψη κάθε σεβα­σμού προς τον άνθρω­πο. Ο κομ­μου­νι­σμός που, πρώτ’ απ’ όλα σεβε­ται τον άνθρω­πο, δεν μπο­ρεί να μην κυτ­τά­ξη αυτές τις πλευ­ρές».   Το ότι δεν υπήρ­χε καμία πρό­θε­ση εκ μέρους του να απα­ξιώ­νει τον αρχαίο πολι­τι­σμό και τις κλασ­σι­κές σπου­δές, φαί­νε­ται από τα εξής λόγια του «Η προ­χω­ρη­μέ­νη στον πολι­τι­σμό Δύση και η περί­λα­μπρη και εξι­δα­νι­κευ­μέ­νη και πολυ­ύ­μνη­τη αρχαιό­τη­τα που φώτι­σε και τους δυτι­κούς λαούς στην Ανα­γέν­νη­σή τους, να λοι­πόν οι δύο πόλοι, όπου θα στρα­φεί η ανα­γεν­νη­τι­κή προ­σπά­θεια των νέων Ελλήνων…Οι ανθρω­πι­στι­κές λοι­πόν σπου­δές των παράλ­λη­λα με την αφο­μοί­ω­ση και κατά­χτη­ση της νέας επι­στή­μης και της νέας τεχνι­κής, θα είναι ένας πολύ δυνα­τός μοχλός, μια ισχυ­ρό­τα­τη και απο­τε­λε­σμα­τι­κή κινη­τή­ρια δύνα­μη αυτής της αξιο­πλα­σί­ας»⁶.

 Όχι στη στείρα απομίμηση

Από νωρίς στον 20^ο αιώ­να, ο μεγά­λος αυτός δάσκα­λος και παι­δα­γω­γός Δημή­τρης Γλη­νός, προει­δο­ποιού­σε για την άγο­νη στρο­φή προς το λαμπρό παρελ­θόν και ταυ­τό­χρο­να τον άκρι­το θαυ­μα­σμό και απο­μί­μη­ση του σύγ­χρο­νου ευρω­παϊ­κού πολι­τι­σμού. Η αρχαιο­μα­νία και η ξενο­μα­νία, κατά Γλη­νό, είναι δύο πλευ­ρές του ίδιου νομί­σμα­τος κι ας φαί­νο­νται αντί­θε­τες, ασυμ­βί­βα­στες έννοιες, διό­τι βγαί­νουν από την ίδια νοο­τρο­πία, που ο Γιάν­νης Ιμβριώ­της δεν διστά­ζει να τη χαρα­κτη­ρί­ζει ακό­μα και «πιθη­κι­σμό».⁷  Ο σχο­λα­στι­κός παρελ­θο­ντι­σμός βαραί­νει στην Ελλά­δα και απο­τε­λει εμπό­διο στην ανά­πτυ­ξη, ενώ στους ευρω­παϊ­κούς λαούς το παρελ­θόν, το αρχαίο, αλλά και το νεό­τε­ρο, έχει βοη­θή­σει στην ανά­πτυ­ξή τους. Ωστό­σο, ο Γλη­νός δεν παρά­βλε­πε τη δια­φο­ρά ανά­με­σα στην ευρω­παϊ­κή δια­νό­η­ση και τις μάζες των «πολι­τι­σμέ­νων» χωρών. Εκεί, η εικό­να είναι πολύ δια­φο­ρε­τι­κή. Επι­ση­μαί­νο­ντας την «αρι­στο­κρα­τι­κό­τη­τα» της φιλο­σο­φί­ας και της επι­στή­μης, που δεν έδει­χναν καμία πίστη στην ικα­νό­τη­τα των μαζών να υψω­θούν στην αλη­θι­νή γνώ­ση, το μοτί­βο  «εκάς οι βέβη­λοι»,  είναι, κατά το Γλη­νό, γραμ­μέ­νο στην προ­με­τω­πί­δα της φιλο­σο­φί­ας και της επι­στή­μης εξο­στρα­κί­ζο­ντας εκ των προ­τέ­ρων τη δυνα­τό­τη­τα αλη­θι­νής μόρ­φω­σης των λεγό­με­νων μαζών. «Οι φιλό­σο­φοι και οι επι­στή­μο­νες έδει­ξαν ως τόρα στη μέγι­στη πλειο­νο­ψη­φία τους  την ψυχο­λο­γι­κή ροπή των μυστη­ρια­κών ομά­δων, των «θιά­σων» και η έννοια του «βέβη­λου» υφί­στα­ται στη συνεί­δη­ση ενός Καντ, όπως και στη συνεί­δη­ση ενός αρχαί­ου μύστη της ορφι­κής μυστη­ρια­κής γνώ­σης».⁸ Δηλα­δή, η στά­ση της επι­στή­μης και της ολι­γαρ­χί­ας ήταν, κατά Γλη­νό, απέ­να­ντι στο πλή­θος, απέ­να­ντι στην ίδια την ανθρω­πό­τη­τα. Οι αιτί­ες ήταν κοι­νω­νι­κές και μια τέτοια στά­ση, όπως κατα­λά­βαι­νε ο Γλη­νός, δεν θα μπο­ρού­σε ποτέ να δια­λύ­σει το ιδε­ο­λο­γι­κό χάος των μαζών ακό­μα και των λεγό­με­νων «πολι­τι­σμέ­νων» λαών. Στο «βέβη­λο» πλή­θος ο Γλη­νός λογά­ρια­ζε όχι μόνο το προ­λε­τα­ριά­το, την αγρο­τιά, τους μικρο­α­στούς, τους μεσαί­ους αστούς, αλλά και τους «μεγα­λο­μπουρ­ζουά­δες». Πόσοι δια­νο­ού­με­νοι δεν εξυ­πη­ρέ­τη­σαν με τις γνώ­σεις τους το κυρί­αρ­χο κατε­στη­μέ­νο της κάθε επο­χής, αλλά και ο ίδιος, άλλω­στε, όπως φαί­νε­ται σε κάποια απο­σπά­σμα­τα σε άλλα σημεία του έργου του, θεω­ρού­σε, ότι οι προ­χω­ρη­μέ­νες  χώρες ενστερ­νί­στη­καν γόνι­μα στοι­χεία παλαιό­τε­ρων πολι­τι­σμών.  Όμως, αυτό πάλι δεν απο­κλεί­ει το γεγο­νός, ότι με τα λόγια του Γλη­νού «οι κοι­νω­νί­ες των «πολι­τι­σμέ­νων» λαών παρου­σιά­ζουν ένα απε­ρί­γρα­πτο ιδε­ο­λο­γι­κό θέα­μα από κου­ρέ­λια ιδε­ο­λο­γιών συρ­ρα­μέ­να σε πολύ­χρω­μες αρλε­κί­νι­κες φορε­σιές. Κου­ρέ­λια από θρη­σκευ­τι­κές ιδε­ο­λο­γί­ες, από επι­στη­μο­νι­κές γνώ­σες, από κοσμο­θε­ω­ρη­τι­κές και κοι­νω­νι­κοϊ­δε­ο­λο­γι­κές από­χρω­σες κάθε λογής. Και υπο­κρι­σία και ψευ­τιά και απι­στία. Ένα οιχτρό θέα­μα απο­σύν­θε­σης πνε­μα­τι­κής, που είνε απο­τέ­λε­σμα από την κοι­νω­νι­κήν απο­σύν­θε­ση του αστι­κού κόσμου και από τις ποι­κι­λό­τα­τες αντι­θέ­σεις που έχου­νε γεν­νη­θεί μέσα στους κόλ­πους της καπι­τα­λι­στι­κής οικο­νο­μί­ας».⁹ Αν ζού­σε σήμε­ρα, ο Γλη­νός θα μπο­ρού­σε να δει ότι ο «αρλε­κι­νι­σμός» των ιδε­ών βρι­σκό­ταν στην επο­χή του σε πρώ­ι­μο στά­διο ακό­μα και πώς σήμε­ρα έχει γίνει σου­περ­μάρ­κετ ιδε­ών, από το οποίο ο καθέ­νας μπο­ρεί να δια­λέ­ξει το κομ­μά­τι που το «γου­στά­ρει», μια και το «ο, τι γου­στά­ρω κάνω» έχει δια­δο­θεί σαν στά­ση ζωής.

    Ήδη το 1920 κυκλο­φό­ρη­σε το δοκί­μιο «Δημιουρ­γι­κός ιστο­ρι­σμός», στο οποίο ο Γλη­νός ανα­πτύσ­σει το θέμα της σωστής αξιο­ποί­η­σης αρχαιό­τε­ρων στο­χα­σμών και αντι­πα­ρα­θέ­τει στη θετι­κή κατη­γο­ρία «δημιουρ­γι­κός» την αρνη­τι­κή «άγο­νος ιστο­ρι­σμός». Με το «Δημιουρ­γι­κό Ιστο­ρι­σμό», δια­κρί­νει ανά­με­σα στον άγο­νο ιστο­ρι­σμό, που είναι  η «αυτού­σια μετα­φο­ρά και μίμη­ση αξιών» και τον δημιουρ­γι­κό ιστο­ρι­σμό, που είναι «ο αρμο­νι­κός συν­δυα­σμός των αξιών του παρελ­θό­ντος με τις δυνά­μεις και τις ορμές του παρό­ντος, έτσι που και τα περα­σμέ­να να δίνουν κάθε στοι­χείο, που μπο­ρεί να χρη­σι­μεύ­ει για ιδα­νι­κό παρά­δειγ­μα και να αφο­μοιώ­νε­ται από το παρόν, και η σύγ­χρο­νη ορμή ν’ απλώ­νε­ται άνε­τα και να εξυ­ψώ­νει τα δικά της στοι­χεία σε αξί­ες πολι­τι­σμού όσο μπο­ρεί περισ­σό­τε­ρο ικα­νο­ποι­η­τι­κές για τις σύγ­χρο­νες ψυχι­κές ανά­γκες».¹⁰ Είναι αυτή η θεω­ρία του, που τον έκα­νε πράγ­μα­τι «φιλό­σο­φο της ιστο­ρί­ας», σύμ­φω­να με τον Γιάν­νη Ιμβριώ­τη. ¹¹ Στις έννοιες αυτές εντάσ­σει ο Γλη­νός και την ταξι­κή δια­φο­ρο­ποί­η­ση της κοι­νω­νί­ας λέγο­ντας «Κάθε λαός δεν απο­τε­λεί ένα ομοιό­μορ­φο σύνο­λο ατό­μων, ούτε επο­μέ­νως οι συνι­στά­με­νες των κοι­νω­νι­κών ενερ­γειών, που τις ονο­μά­σα­με αξί­ες του πολι­τι­σμού, είνε γεν­νή­μα­τα του συνό­λου των ατό­μων ενός λαού. Τις περισ­σό­τε­ρες φορές είνε δημιουρ­γή­μα­τα στε­νό­τε­ρων ομά­δων ή κονω­νι­κών τάξε­ων. Μια κοι­νω­νι­κή τάξη που έχει την ηγε­μο­νία στο σύνολο…δημιουργεί ή συντη­ρεί τις αξί­ες του πολι­τι­σμού αυτού κατά ένα τύπο σύμ­φω­νο με τα συμ­φέ­ρο­ντά της, τις επι­δρά­σεις που δέχε­ται η κατά την πλα­στι­κή της δύνα­μη».¹² Τα λόγια αυτά δεί­χνουν ήδη την ερχό­με­νη ταξι­κό­τη­τα που δια­μορ­φω­νό­ταν στη σκέ­ψη του Γλη­νού στην πορεία του από τον αστι­κό φιλε­λευ­θε­ρι­σμό προς την κομ­μου­νι­στι­κή ιδε­ο­λο­γία. Μελε­τη­τές του έργου του δια­πι­στώ­νουν, ωστό­σο, κάποιες αντι­φά­σεις και αδυ­να­μί­ες στο στο­χα­σμό του και ίσως το όλο και μεγα­λύ­τε­ρο χάος του κόσμου στις παρα­μο­νές του Δευ­τέ­ρου Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου, οι διώ­ξεις και οι φυλα­κί­σεις, καθώς και το γεγο­νός ότι σε προ­χω­ρη­μέ­νη ηλι­κία ο Γλη­νός είχε ασπα­στεί τη μαρ­ξι­στι­κή ιδε­ο­λο­γία και δεν ξέρου­με, αν κάτω από τις άγριες συν­θή­κες δια­βί­ω­σης ο έγκλει­στος Γλη­νός βρή­κε την ευκαι­ρία να μελε­τή­σει σε βάθος τους κλα­σι­κούς του μαρ­ξι­σμού, να έχουν παί­ξει το ρόλο τους στο να μην προ­λά­βει να ενσω­μα­τώ­σει συστη­μα­τι­κά την γι’ αυτόν και­νούρ­για ιδε­ο­λο­γία στην ανά­πτυ­ξη των ιδε­ών του.  Δεν ξέρου­με, αν εκεί­νη την επο­χή είχε δια­βά­σει τη Γερ­μα­νι­κή Ιδε­ο­λο­γία των Μαρξ-Ένγκελς, όπου δια­μορ­φώ­νε­ται ο ιστο­ρι­κός υλι­σμός και όπου οι δύο μεγά­λοι δάσκα­λοι της κομ­μου­νι­στι­κής κοσμο­θε­ω­ρί­ας δια­τυ­πώ­νουν τη θέση, ότι η ιδε­ο­λο­γία των εκά­στο­τε κυρί­αρ­χων είναι και η κυρί­αρ­χη ιδε­ο­λο­γία του εκά­στο­τε κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κού σχη­μα­τι­σμού. Μπο­ρεί λοι­πόν ο όρος «δημιουρ­γι­κός ιστο­ρι­σμός» να θυμί­ζει τον όρο «ιστο­ρι­κός υλι­σμός» ή να νομί­ζει κανείς , ότι η πρώ­τη έννοια είναι μια συγκα­λυμ­μέ­νη μορ­φή της δεύ­τε­ρης, αλλά αυτό δεν μπο­ρεί να απο­δει­χθεί. Μάλι­στα ο εκπαι­δευ­τι­κός Γεώρ­γιος Μωραϊ­της κάτω από το ψευ­δώ­νυ­μο Γ.Μ. Κων­στα­ντί­νου στην εισα­γω­γή του στο βιβλίο Δημή­τρης Γλη­νός, Ο πνευ­μα­τι­κός Ταγός ¹³ ανα­φε­ρό­με­νος σ’ αυτή την υπο­ψία, την αντι­κρού­ει λέγο­ντας, ότι παρα­κο­λου­θώ­ντας την εξέ­λι­ξη του Γλη­νού, θα δια­πι­στώ­σεις «ότι ο όρος, χωρίς να είναι ανε­ξάρ­τη­τος από τον όρο ιστο­ρι­κός υλι­σμός, ως προς το ιδε­ο­λο­γι­κό του περιε­χό­με­νο, στην ουσία του απο­τε­λεί δημιούρ­γη­μα του Γλη­νού, που τον γέν­νη­σε η παι­δα­γω­γι­κή του συνεί­δη­ση και η επα­φή του με την ιδε­ο­λο­γι­κή και εκπαι­δευ­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα».  Aργό­τε­ρα, στην εισα­γω­γή του «Σοφι­στή» ο Γλη­νός ονο­μά­ζει την υλι­στι­κή δια­λε­κτι­κή «δυνα­μι­κό ρεα­λι­σμό» αντι­πα­ρα­θέ­το­ντάς τον με το φορ­μα­λι­σμό και εννο­ώ­ντας τη θεω­ρία της ενό­τη­τας του φυσι­κού και του ιστο­ρι­κού Είναι. Η Γεωρ­γία Απο­στο­λο­πού­λου από τον τομέα φιλο­σο­φί­ας της Φιλο­σο­φι­κής Σχο­λής του Πανε­πι­στη­μί­ου Ιωαν­νί­νων στο βιβλίο Δημή­τρης Γλη­νός, Παι­δα­γω­γός και Φιλό­σο­φος  έχει τη γνώ­μη, ότι ο Γλη­νός λέγο­ντας «δυνα­μι­κό ρεα­λι­σμό» γρά­φει για την αντι­στρο­φή του εγε­λια­νού «δυνα­μι­κού ιδε­α­λι­σμού» και ότι «πρό­κει­ται για τον υλι­σμό του Marx και του Engels, τον οποίο ο Γλη­νός δεν ανα­φέ­ρει με το πραγ­μα­τι­κό του όνο­μα, αλλά χρη­σι­μο­ποιεί την έκφρα­ση «δυνα­μι­κός ρεα­λι­σμός», ώστε να μπο­ρέ­σει να περά­σει η έκδο­ση του «Σοφι­στή» από τη λογο­κρι­σία της επο­χής, αν και δε θα ήταν απί­θα­να ο Γλη­νός να ήθε­λε με την έκφρα­ση αυτή να υπο­δη­λώ­σει ίσως και την προ­σω­πι­κή του φιλο­σο­φι­κή θεω­ρία»¹⁴. Και σύμ­φω­να με τον καθη­γη­τή πανε­πι­στη­μί­ου Αύγου­στο Μπα­γιώ­να, ο Γλη­νός χρη­σι­μο­ποί­η­σε αυτό τον όρο, όπως και τον όρο «δημιουρ­γι­κός ιστο­ρι­σμός» για θεω­ρη­τι­κούς λόγους, αλλά και για να απο­φύ­γει την επέμ­βα­ση της μετα­ξι­κής δικτα­το­ρί­ας. Όπως και να το κάνου­με, πρέ­πει να λάβου­με υπ’όψη την επι­κιν­δυ­νό­τη­τα της επο­χής για τους μαρ­ξι­στές δια­νοη­τές και ιδιαί­τε­ρα, αν είναι κομ­μα­τι­κά στε­λέ­χη.  Ο άγο­νος ιστο­ρι­σμός, πάντως, είναι η προ­σπά­θεια ανα­βί­ω­σης των περα­σμέ­νων, πόσο μάλ­λον αν αυτά τα περα­σμέ­να ήταν λαμπρά, μπρο­στά στα οποία η σημε­ρι­νή κατά­στα­ση παρακ­μα­σμέ­νων, γερα­σμέ­νων κοι­νω­νιών ωχριά. Πρό­κει­ται για σπα­σμω­δι­κή προ­σπά­θεια κυρί­αρ­χων να κρα­τιού­νται στη γερα­σμέ­νη εξου­σία τους και να γλυ­κά­νουν για το λαό το πικρό χάπι της κοι­νω­νι­κής καθό­δου με «περα­σμέ­να μεγα­λεία», με τύπους και νεκρές παρα­δό­σεις. Προ­φα­νώς αυτός ο ιστο­ρι­σμός δεν είναι δημιουρ­γι­κός. Ακού­με το Γλη­νό «Η ιστο­ρι­κή παρα­τή­ρη­ση μας δεί­χνει πως και ο ιστο­ρι­σμός και η ιστο­ρι­κή του σημα­σία για τη ζωή δεν είνε ενός είδους. Η συνει­δη­τή στρο­φή και προ­σκόλ­λη­ση στο παρελ­θόν υπήρ­ξε για λαούς πολ­λούς και για αιώ­νες πολ­λούς το νεκρο­σά­βα­νο της ζωής. Λαοί εξα­ντλη­μέ­νοι, λαοί που έχα­σαν τη δημιουρ­γι­κή τους δύνα­μη, έμει­ναν με πεί­σμα προ­σκολ­λη­μέ­νοι σε απο­κρυ­σταλ­λω­μέ­νες αξί­ες που μια φορά δημιούρ­γη­σαν οι ίδιοι ή πήραν εν μέρει από άλλους. Και άφη­σαν τη ζωή τους να γίνει φτω­χή, αχρω­μά­τι­στη, ταπει­νή μαζί μ’ αυτές». […] Από την άλλη μεριά πάλι βρί­σκου­με την επι­στρο­φή προς το παρελ­θόν να δίνει νέες κατευ­θύν­σεις στο παρόν, να χρη­σι­μεύ­ει ως σπό­ρος για νέες ιδέ­ες, να χαρα­κτη­ρί­ζε­ται ως αλη­θι­νή ανα­γέν­νη­ση. Έτσι στη δυτι­κή Ευρώ­πη το  15^ο και το 16^ο αιώ­να, η μελέ­τη της κλα­σι­κής αρχαιό­τη­τας βοη­θεί το άνθι­σμα των λογο­τε­χνιών, των τεχνών και της επι­στή­μης και δυνα­μώ­νει τη βαθ­μιαία εξέ­λι­ξη νέων κοι­νω­νι­κών και πολι­τεια­κών καθε­στώ­των».¹⁵ Αυτός ο ιστο­ρι­σμός είναι, πράγ­μα­τι, δημιουρ­γι­κός, για­τί μετου­σιώ­νει αξί­ες αφο­μοιώ­νο­ντας μόνο τα στοι­χεία από το παρελ­θόν που είναι γόνι­μα και ικα­νο­ποιούν ανά­γκες της εκά­στο­τε σύγ­χρο­νης επο­χής. Βέβαια, το τι είναι «γόνι­μο» πρέ­πει να επι­λέ­γε­ται με προ­ο­δευ­τι­κά κοσμο­θε­ω­ρη­τι­κά κρι­τή­ρια, ώστε να ωθεί την ιστο­ρία εμπρός. Η λαν­θα­σμέ­νη αξιο­ποί­η­ση ακό­μα και των πιο επί­και­ρων στοι­χεί­ων από περα­σμέ­νους πολι­τι­σμούς μπο­ρεί να έχει αντί­θε­το απο­τέ­λε­σμα και αντί να τα κάνει γόνι­μα να γίνο­νται άγο­να κι αυτά. Έτσι ο Γλη­νός θα πει «θα εξαρ­τη­θεί και το τι θ’ ανα­ζη­τή­σου­με και το τι θα ιδού­με και το τι θα ξανα­ζή­σου­με από τα περα­σμέ­να…, αν θα συλ­λά­βου­με μορ­φές ακί­νη­τες και απο­λι­θω­μέ­νες ή κινη­μέ­νες και ζωντα­νές, αν θα πιά­σου­με το σκε­λε­τό ή τη σάρ­κα και τα νεύ­ρα και τους χυμούς, αν θα σφί­ξου­με στα χέρια μας τη ζωή ή θα κυνη­γή­σου­με σκιές».¹⁶ Οι σκέ­ψεις αυτές μπο­ρεί με την πρώ­τη ματιά να μοιά­ζουν λίγο σχη­μα­τι­κές, αλλά γρά­φτη­καν σε μια επο­χή που στην Ελλά­δα η διδα­σκα­λία της αρχαιό­τη­τας ήταν εξαι­ρε­τι­κά στεί­ρα και φορ­μα­λι­στι­κή μένο­ντας απ’ έξω από τη ζωντά­νια του αρχαί­ου στο­χα­σμού. Μια διδα­σκα­λία που βρή­κε το Γλη­νό παθια­σμέ­νο αντίπαλο.

Ο Γληνός για άλλους φιλόσοφους

Οι μελέ­τες του Δημή­τρη Γλη­νού για άλλους φιλό­σο­φους δεί­χνουν την ευρύ­τη­τα και το βάθος του φιλο­σο­φι­κού του είναι. Έτσι, Η φιλο­σο­φία του Χέγκελ του είναι ένα δια­μά­ντι δια­λε­κτι­κής ανά­λυ­σης του μεγά­λου Γερ­μα­νού φιλό­σο­φου στα πλαί­σια της επο­χής του. Εκεί, η γλώσ­σα του Γλη­νού, παρ’ όλη τη δυσκο­λία του θέμα­τος, είναι απλή με κάποιες τάσεις προς τη μαλ­λια­ρή. Το ύφος είναι του δασκά­λου που, χωρίς να επι­φέ­ρει ζημιά στο θέμα, φέρ­νει το δύσκο­λο στο επί­πε­δο ενός κοι­νού που δεν είναι εξοι­κειω­μέ­νο με το θέμα. Κεί­με­νο πολύ κατα­νοη­τό, φανε­ρά γραμ­μέ­νο από εκπαι­δευ­τι­κό. Μια θαυ­μά­σια ανά­πτυ­ξη των ιστο­ρι­κών συν­θη­κών της επο­χής του Χέγκελ σ’ ό, τι αφο­ρά τη δια­μά­χη, αλλά και συμ­μα­χία της γερ­μα­νι­κής φεου­δαρ­χί­ας με την ανερ­χό­με­νη – πολύ αργά ιστο­ρι­κά σε σχέ­ση με άλλες ευρω­παϊ­κές δυνά­μεις – αστι­κή τάξη της Γερ­μα­νί­ας. Ο Γλη­νός τονί­ζει το διπλό ρόλο της γερ­μα­νι­κής δια­νό­η­σης εκεί­νης της επο­χής. Δηλα­δή, από τη μία να εκφρά­ζει την πρό­ο­δο της γερ­μα­νι­κής αστι­κής τάξης προς την επα­νά­στα­σή της, η οποία είχε γίνει στην Ολλαν­δία ήδη τον 16^ο αιώ­να, στην Αγγλία τον 17^ο , στη Γαλ­λία προς το τέλος του 18^ου  και στην Ελλά­δα στις αρχές του 19^ου αιώ­να. Από την άλλη ο συμ­βι­βα­σμός της με τα φεου­δαρ­χι­κά στοι­χεία για χάρη της ενό­τη­τας της χώρας απέ­να­ντι στους Άγγλους και Γάλ­λους αντα­γω­νι­στές στο παγκό­σμιο γίγνε­σθαι. Δηλα­δή ρόλος αστι­κά επα­να­στα­τι­κός, αλλά ως προς τη φεου­δαρ­χία συμ­βι­βα­στι­κός. Το διπλό αυτό ρόλο έπαι­ξαν ο ρομα­ντι­σμός στην τέχνη και η ιδε­α­λι­στι­κή φιλο­σο­φία, όπως αυτή του Χέγκελ.  Λαμπρά και κατα­νοη­τά ο Γλη­νός εξη­γεί με αυτό τον ιστο­ρι­κό υλι­στι­κό τρό­πο τις αντι­φα­τι­κές πλευ­ρές της χεγκε­λια­νής φιλο­σο­φί­ας τονί­ζο­ντας το προ­τέ­ρη­μα αυτής της φιλο­σο­φί­ας, επει­δή δεν ήταν μιμη­τι­κή, αλλά δημιουρ­γι­κή και οργα­νι­κή. Σύμ­φω­να με τον Γλη­νό, η κλα­σι­κή γερ­μα­νι­κή φιλο­σο­φία έπια­νε τα μεγά­λα ζητή­μα­τα της επο­χής βαθιά και συν­θε­τι­κά και ήταν θεμε­λια­κή στην επερ­γα­σία της. Πιά­νει ο Γλη­νός σ’ αυτό το εξαι­ρε­τι­κό δοκί­μιο του 1932 και λίγο τον Καντ τονί­ζο­ντας, ότι η δια­νό­η­ση της γερ­μα­νι­κής αστι­κής τάξης δεν είχε καθα­ρό αντι­θρη­σκευ­τι­κό χαρα­κτή­ρα, όπως στη Γαλ­λία. Ο Καντ επι­δί­ω­κε τη λύση με την πίστη, όχι με τη γνώ­ση προ­σπα­θώ­ντας να συμ­βι­βά­σει τη θρη­σκεία με τη φιλο­σο­φία βλέ­πο­ντας το χρι­στια­νι­σμό ως αστι­κή θρη­σκεία του ορθού λόγου. Ήδη από τις αρχές του 16^ου αιώ­να με το Λού­θη­ρο, η γερ­μα­νι­κή δια­νό­η­ση αγω­νί­στη­κε να μετα­τρέ­ψει το φεου­δαρ­χι­κό χρι­στια­νι­σμό σε αστι­κό. Ουσια­στι­κά τα άρθρα του Γλη­νού για τον Χέγκελ είναι η πρώ­τη προ­σπά­θειά του να δια­τυ­πώ­σει εν συντο­μία τα βήμα­τά του στη μαρ­ξι­στι­κή φιλο­σο­φία και το κάνει μέσα από την κρι­τι­κή του στον αντι­κει­με­νι­κό ιδε­α­λι­σμό του Χέγκελ. Υπεν­θυ­μί­ζου­με, ότι ο ιδε­α­λι­σμός στη φιλο­σο­φία είναι η «σχο­λή» που θεω­ρεί πρω­ταρ­χι­κό το πνεύ­μα, τη συνεί­δη­ση, την ιδέα που δημιουρ­γούν την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, ενώ ο υλι­σμός θεω­ρεί πρω­ταρ­χι­κή την ύλη, από την οποία δημιουρ­γού­νται η συνεί­δη­ση, το πνεύ­μα, η ιδέα κλπ. Αν ο ιδε­α­λι­σμός είναι αντι­κει­με­νι­κός, σημαί­νει ότι παίρ­νει σαν βάση ένα απρό­σω­πο παγκό­σμιο πνεύ­μα ή υπε­ρα­το­μι­κή συνεί­δη­ση, ενώ ο υπο­κει­με­νι­κός  ιδε­α­λι­σμός ανά­γει τις γνώ­σεις για τον κόσμο στην ατο­μι­κή συνεί­δη­ση. Έτσι ο Χέγκελ απεί­χε ένα βήμα από το συν­δυα­σμό της δια­λε­κτι­κής μεθό­δου με τον υλι­σμό. Αυτό το πάντρε­μα θα γινό­ταν από τους Μαρξ-Ένγελς λίγο αργό­τε­ρα. Ο Γλη­νός λοι­πόν προ­σεγ­γί­ζει τη φιλο­σο­φία του Χέγκελ από τη σκο­πιά του δια­λε­κτι­κού υλι­σμού.  Στην εισα­γω­γή στο Σοφι­στή  του Πλά­τω­να, ο Γλη­νός επι­χει­ρεί να κατα­νο­ή­σει τον Πλά­τω­να γενι­κά και το Σοφι­στή ιδιαί­τε­ρα, με τη δια­λε­κτι­κή υλι­στι­κή μέθο­δο. Ούτε ο Πλά­τω­νας ήταν ξεκομ­μέ­νος από την επο­χή και τις συν­θή­κες ζωής του. Οι θεω­ρί­ες του ήταν προ­σαρ­μο­σμέ­νες στα συμ­φέ­ρο­ντα της άρχου­σας τάξης του και­ρού του, αλλά και χρή­σι­μες για τα συμ­φέ­ρο­ντα των μετέ­πει­τα κυρί­αρ­χων τάξε­ων λόγω της λογι­κής της κοι­νω­νι­κής ιεράρ­χη­σης που δίε­πε τη φιλο­σο­φία του. Ο Γλη­νός θεω­ρού­σε τη φιλο­σο­φία του Πλά­τω­να «φιλο­σο­φία μιας ιεραρ­χη­μέ­νης κοι­νω­νί­ας που θεμε­λιώ­νο­νταν απά­νω στη διαί­ρε­ση ανθρώ­πων σε κοι­νω­νι­κές κατη­γο­ρί­ες»  και «είναι φιλο­σο­φία αρι­στο­κρα­τι­κή και ολι­γαρ­χι­κή με όλον τον πνευ­μα­τι­κό χαρα­κτή­ρα που προ­σπα­θεί να δώσει στην ολι­γαρ­χία»¹⁷. Ο Γλη­νός θεω­ρεί τον Πλά­τω­να κεντρι­κή μορ­φή του αρχαί­ου ελλη­νι­κού στο­χα­σμού. Ο Πλά­τω­νας κατόρ­θω­σε  να δημιουρ­γή­σει μια φιλο­σο­φία «που έφτα­σε στ’ ακραία σύνο­ρα του αρχαί­ου στο­χα­σμού», σύμ­φω­να με το Γλη­νό κι αυτό μάλι­στα την επο­χή που ο αρχαί­ος ελλη­νι­κός κόσμος βάδι­ζε προς το τέλος του ¹⁸. Η Γεωρ­γία Απο­στο­λο­πού­λου στο προ­α­να­φε­ρό­με­νο άρθρο της «Ο Γλη­νός και η φιλο­σο­φι­κή ερμη­νεία του «Σοφι­στή» λέει, ότι «Από τη σκο­πιά της ιστο­ρί­ας της φιλο­σο­φί­ας, ο Πλά­τω­νας είναι για το Γλη­νό ο ιδρυ­τής του ιδε­α­λι­σμού, μιας φιλο­σο­φι­κής κατεύ­θυν­σης που κορυ­φώ­θη­κε στον Hegel και απο­δεί­χτη­κε γόνι­μη για τη θεω­ρη­τι­κή προ­σέγ­γι­ση της ιστο­ρι­κής εξέ­λι­ξης της κοι­νω­νί­ας και για την απο­κρυ­στάλ­λω­ση του τρό­που επέμ­βα­σης στο ιστο­ρι­κό γίγνε­σθαι»¹⁹. Ο Γλη­νός δεν θεω­ρεί, ότι τα αρνη­τι­κά στοι­χεία της φιλο­σο­φί­ας του Πλά­τω­να δικαιο­λο­γούν αρνη­τι­κή στά­ση απέ­να­ντι στον Πλά­τω­να, αλλά «Αντί­θε­τα, ο Γλη­νός υπο­γραμ­μί­ζει ότι ο Πλά­τω­νας απο­τε­λεί σημα­ντι­κή βαθ­μί­δα στην προ­ο­δευ­τι­κή ιστο­ρι­κή ανά­πτυ­ξη του ιδε­α­λι­σμού, και γι’ αυτό πρέ­πει να σπου­δά­ζε­ται. Τα στοι­χεία που έχουν ιδιαί­τε­ρη σημα­σία για το Γλη­νό, είναι κυρί­ως τα γνω­σιο­θε­ω­ρη­τι­κά και τα οντο­λο­γι­κά…»²⁰. Και κατα­λή­γει η Απο­στο­λο­πού­λου «Ο Γλη­νός θεω­ρεί το διά­λο­γο «Σοφι­στής» ως ανα­βαθ­μό στην εξέ­λι­ξη από τον στα­τι­κό ιδε­α­λι­σμό στο δυνα­μι­κό ιδε­α­λι­σμό και από τον ιδε­α­λι­σμό γενι­κά στο δυνα­μι­κό ρεα­λι­σμό. Ο Hegel αξιο­ποί­η­σε τα γόνι­μα στοι­χεία της φιλο­σο­φί­ας του Πλά­τω­να και δημιούρ­γη­σε το δυνα­μι­κό ιδε­α­λι­σμό που με την αντί­στρο­φή του οδή­γη­σε στο δυνα­μι­κό ρεα­λι­σμό, δηλ. στον υλι­σμό του Marx και του Engels. ²¹ Χωρίς αμφι­βο­λία έχει μεγά­λο ενδια­φέ­ρον να παρα­κο­λου­θεί κανείς βήμα βήμα την εξέ­λι­ξη της φιλο­σο­φί­ας προς την ωρι­μό­τη­τα, όπως το απο­τύ­πω­νε και ο Γλη­νός, ώστε με τους Μαρξ-Ένγκελς η φιλο­σο­φία να πάψει να είναι μόνο θεω­ρη­σια­κή και να γίνει εργα­λείο επα­να­στα­τι­κής κοι­νω­νι­κής δρά­σης. «ΟΙ φιλό­σο­φοι μονά­χα ερμή­νευαν με διά­φο­ρους τρό­πους τον κόσμο, το ζήτη­μα, όμως, είναι να τον αλλά­ξου­με» γρά­φει ο Μαρξ στην 11^η Θέση για τον Φοϋ­ερ­μπαχ. ²²

Οι φιλοσοφικές σκέψεις και επεξεργασίες του Γληνού γενικά

Δεν είναι δυνα­τόν στα πλαί­σια αυτής της ομι­λί­ας να στα­θώ ανα­λυ­τι­κά στην εξαι­ρε­τι­κή ανά­πτυ­ξη και κρι­τι­κή των ιδε­ών του Γερ­μα­νού φιλό­σο­φου Φρί­ντριχ Νίτσε που έγρα­ψε ο Γλη­νός. Αξί­ζει και να ανα­φερ­θώ στο κεί­με­νο για τη θεω­ρία της γνώ­σης, που έγρα­ψε ο Γλη­νός σε συν­θή­κες απο­μό­νω­σης και που είναι το απο­τέ­λε­σμα των σπά­νιων συζη­τή­σε­ων  με το γιό του. Το κεί­με­νο αυτό δημο­σιεύ­θη­κε μόλις τον Αύγου­στο του 1982 στο περιο­δι­κό «Επι­στη­μο­νι­κή Σκέ­ψη», τεύ­χος 8, με τον τίτλο «Ορί­ζο­ντες Ζωής Α! Θεω­ρία της Γνώ­σης» και γρά­φε­ται υπό τη μορ­φή ενός γράμ­μα­τος προς έναν νεα­ρό φίλο. Πρό­κει­ται για αλη­θι­νό μάθη­μα δια­λε­κτι­κού υλι­σμού. Προς το τέλος ο Γλη­νός γρά­φει «Η θεω­ρία αυτή είναι η θεω­ρία του δια­λε­χτι­κού ματε­ρια­λι­σμού ή καλύ­τε­ρα του δυνα­μι­κού ρεαλισμού.΄Ότι έγι­νε από το 1850 ως σήμε­ρα στην ιστο­ρία και ότι γίνε­ται ακό­μη και σήμε­ρα πιστο­ποιεί την αλή­θεια της θεω­ρί­ας αυτής που καθό­ρι­σε στις γενι­κώ­τα­τες γραμ­μες κι επρό­βλε­ψε την κοι­νω­νι­κήν εξέ­λι­ξη»²³.

Να δού­με τώρα εν τάχει κάποια βασι­κά στοι­χεία από τις φιλο­σο­φι­κές σκέ­ψεις του Γλη­νού. Ήδη ανα­φέρ­θη­κα στο δυνα­μι­κό ρεα­λι­σμό, που κατά Γλη­νό, είναι η δια­λε­κτι­κή η οποιά μελε­τά­ει τους νόμους κίνη­σης της ιστο­ρί­ας και της φύσης, της ανθρώ­πι­νης κοι­νω­νί­ας και του ανθρώ­πι­νου νοείν. Στην εισα­γω­γή στο Σοφι­στή ο Γλη­νός πραγ­μα­τεύ­ε­ται πολ­λές βασι­κές έννοιες του δια­λε­κτι­κού υλι­σμού, που είναι γνω­στές σε κάθε μαρ­ξι­στή. Το ζήτη­μα της ουσί­ας και της μορ­φής, που είναι τρό­πος ύπαρ­ξης της ουσί­ας. Είναι ένα από τα φιλο­σο­φι­κά δια­λε­κτι­κά ζευ­γά­ρια, όπως και η δυνα­τό­τη­τα-πραγ­μα­τι­κό­τη­τα,  το τυχαίο και το ανα­γκαίο, η ουσία και το φαι­νό­με­νο (εδώ βλέ­που­με ότι ο Γλη­νός παρα­θέ­τει τη δια­λε­κτι­κή ενό­τη­τα ουσία-μορ­φή, ενώ είναι πιο τρέ­χου­σα στα μαρ­ξι­στι­κά πλαί­σια το ζευ­γά­ρι περιε­χό­με­νο-μορ­φή).  Γι ‘ αυτόν το φυσι­κό και το ιστο­ρι­κό Είναι απο­τε­λούν λοι­πόν μια ενό­τη­τα. Η αλή­θεια είναι πάντα σχε­τι­κή με την έννοια ότι όσο προ­χω­ρεί η έρευ­να για την αλή­θεια, προ­κύ­πτουν νέα δεδο­μέ­να. Αυτό δεν σημαί­νει, όμως, από­λυ­το σχε­τι­κι­σμό, σύμ­φω­να με τον οποίο δεν μπο­ρείς τελι­κά να γνώ­σεις την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, άρα όλη η γνώ­ση είναι υπο­κει­με­νι­κή, όλα μπο­ρούν να καταρ­ρί­πτο­νται και κάθε φορά ξεκι­νά­με εντε­λώς από την αρχή. Όχι, η πορεία προς την αλη­θι­νή γνώ­ση χτί­ζε­ται βήμα με βήμα σε μια πορεία ανα­ζή­τη­σης της αντι­κει­με­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, που υπάρ­χει ανε­ξάρ­τη­τα από τον άνθρω­πο και την υπο­κει­με­νι­κή του γνώ­ση και ποτέ δεν γυρί­ζου­με στο από­λυ­το μηδέν της μη-γνώ­σης. Ο Γλη­νός δια­τυ­πώ­νει το ζήτη­μα της αλή­θειας ως εξής «Η αλή­θεια πηγά­ζει από τη συμ­φω­νία του νοείν προς το είναι, που ελέγ­χε­ται από την πρά­ξη, που δια­πι­στώ­νε­ται κάθε στιγ­μή από την πρά­ξη. Είναι,  πράτ­τειν και νοείν είνε οι τρεις απα­ραί­τη­τοι όροι για τη γνώ­ση»²⁴. Σ’ αυτή την τριά­δα είναι συμπυ­κνω­μέ­νη όλη η δρά­ση του Γληνού.Ο ίδιος περι­γρά­φει το 1930 ως εξής την επί­μο­χθη πορεία του προς την κοι­νω­νι­κή αλή­θεια του μαρ­ξι­σμού «Με μεγά­λη δυσκο­λία άνοι­ξα το δρό­μο προς την αλή­θεια, προς το φως. Στα δεκα­ο­χτώ μου χρό­νια έγι­να δημο­τι­κι­στής, στα εικο­σι­πέ­ντε μου χρό­νια άρχι­σα να κατα­λα­βαί­νω το κοι­νω­νι­κό πρό­βλη­μα. Χρειά­στη­καν όμως άλλα είκο­σι χρό­νια για να κατα­λά­βω την αλή­θεια γύρω από το ζήτη­μα αυτό και να μπω στον κόσμο της αλη­θι­νής ζωής»²⁵.Το πόσο σκλη­ρά θα ήταν η τιμω­ρία από το αστι­κό κρά­τος γι’ αυτή την ανα­κά­λυ­ψη, θα το ζού­σε ο Γλη­νός στο πετσί του.

____________________________________________________________________________

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

¹ Αύγου­στος Μπα­γιώ­νας, «Η φιλο­σο­φι­κή σκέ­ψη του Δημή­τρη Γλη­νού και η συμ­βο­λή του στην ανά­πτυ­ξη του μαρ­ξι­σμού στην Ελλά­δα». Στο: «Δημή­τρης Γλη­νός, 100 Χρό­νια από τη γέν­νη­σή του», επι­στη­μο­νι­κό διή­με­ρο του Κέντρου Μαρ­ξι­στι­κών Ερευ­νών, εκδ. «Σύγ­χρο­νη Εποχή».
²  Περιο­δι­κό «Δια­βά­ζω», αρ. 61, 26–1‑1983
³ Ριζο­σπά­στης, 6–7 Γενά­ρη 2007
⁴ Ριζο­σπά­στης, 6–7‑Ιανουαρίου 2007
⁵ Ριζο­σπά­στης 25 Δεκεμ­βρί­ου 2003
⁶ Στο: Δημή­τρης Γλη­νός, Ο πνευ­μα­τι­κός ταγός, ΣΕ 1997, σελ. 17. Από την εισα­γω­γή στο «Σοφι­στή», σελ. 35
⁷  Γ. Ιμβριώ­της, Ο Γλη­νός φιλό­σο­φος. Στο: Στη μνή­μη Δημή­τρη Α. Γλη­νού, Εκδό­σεις «Παπα­ζή­σης», 2003, σ. 27
⁸  Δημή­τρη Γλη­νού, Η Τρι­λο­γία του Πολέ­μου, Εκδό­σεις «Παπα­ζή­σης», σελ. 124
⁹ Στο ίδιο, σελ. 125
¹⁰ Γεωρ­γία Απο­στο­λο­πού­λου, Ο Γλη­νός και η φιλο­σο­φι­κή ερμη­νεία του «Σοφι­στή». Τομέ­ας Φιλο­σο­φί­ας Φιλο­σο­φι­κής Σχο­λής Πανε­πι­στη­μί­ου Ιωαν­νί­νων, Δημή­τρης Γλη­νός, Παι­δα­γω­γός και Φιλό­σο­φος, Εκδό­σεις «Γκού­τεν­μπεργκ», σελ. 64/65
¹¹ Γ. Ιμβριώ­της, βλ. ⁷  σελ. 27
¹² Στο ίδιο, σελ. 28.
¹³  Εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», 1997, σελ. 13
¹⁴ Βλ. ¹⁰  σελ. 62
¹⁵ Βλ. ⁷  Γιάν­νη Ιμβριώ­τη, σελ. 31
¹⁶ Εισα­γω­γή στο Σοφι­στη, σ. 23. Στο: Γιάν­νη Ιμβριώ­τη, σελ. 31. Bl. ^7
17 Δημή­τρης Κασιού­ρας, Σχε­τι­κά με τις φιλο­σο­φι­κές αντι­λή­ψεις του Δ. Γλη­νού, Περιο­δι­κό «Δια­βά­ζω», αρ. 61, 26–1‑1983, σελ. 49. Από Δ. Γλη­νού, Μερι­κοί στο­χα­σμοί για τον Πλά­τω­να και το έργο του, Αθή­να 1945, β’ έκδοση
¹⁸ Απο­στο­λο­πού­λου, βλ. ¹⁰, σελ. 69/70.
¹⁹  Στο ίδιο, σελ. 70/71
²⁰ Στο ίδιο,  σελ. 71
²¹  Στο ίδιο, σελ. 73
²² Φρί­ντριχ Ένγκελς, Ο Λου­δο­βί­κος Φόϋ­ερ­μπαχ και το Τέλος της Κλα­σι­κής Γερ­μα­νι­κής Φιλο­σο­φί­ας, Εκδό­σεις «Σύγ­χρο­νη Επο­χή», 2007, σελ. 68
²³ Επι­στη­μο­νι­κή Σκέ­ψη, τεύ­χος 8, Ιού­λης-Αύγου­στος 1982,  σελ. 59
²⁴  Βλ. ⁷ Ιμβριώ­της, σελ. 35/36
²⁵  Βλ. ¹⁷ Κασιού­ρας, σελ. 39

Ομι­λία της Άννε­κε Ιωαν­νά­του στις 11 Δεκεμ­βρί­ου 2019 για το Λαϊ­κό Πανε­πι­στή­μιο ΣΕΛΕ.

Άννεκε Ιωανάτου

Doctoral κλασικής φιλολογίας, νεοελληνικής και συγκριτικής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταφράστρια. Μετέφρασε το «Η εξέγερση του Σπάρτακου» του Ρίγκομπερτ Γκίντερ, καθώς και το «Αντι-Ντίρινγκ» του Φρίντριχ Ενγκελς. Από τον Απρίλη του 1996 ήταν παραγωγός ραδιοφωνικής εκπομπής για το βιβλίο στον «902 Αριστερά στα FM» και από τον Απρίλη του 2007 τηλεοπτικής εκπομπής για το βιβλίο στον ίδιο σταθμό.