Ο ματωμένος Αύγουστος του 1944: Μάχες και αντίποινα σε Καλλιθέα, Κουκάκι, Παλαιά Σφαγεία

Επι­μέ­λεια: ofisofi //

Λίγους μήνες πριν την απε­λευ­θέ­ρω­ση η Αθή­να και ο Πει­ραιάς ματο­κυ­λί­στη­καν από τους Γερ­μα­νούς κατα­κτη­τές και τους έλλη­νες συνερ­γά­τες τους. Το καλο­καί­ρι του 1944 υπήρ­ξε εφιαλ­τι­κό για τους κατοί­κους των συνοι­κιών αυτών των δύο πόλεων. 

Ο αυγου­στιά­τι­κος ουρα­νός μαύ­ρι­σε από τους καπνούς των πυρ­πο­λη­μέ­νων σπι­τιών και το χώμα ποτί­στη­κε από το αίμα των εκτελεσμένων .

 Ένα μικρό αφιέ­ρω­μα σε τρεις συνέ­χειες  με αφη­γη­τή τον ιστο­ρι­κό Ιάσο­να Χαν­δρι­νό  από το εξαι­ρε­τι­κό βιβλίο Το τιμω­ρό χέρι του λαού. Η δρά­ση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατε­χό­με­νη πρω­τεύ­ου­σα 1942 ‑1944.

(Προη­γή­θη­καν «Το Μπλό­κο της Κοκ­κι­νιάς» // «Μπλό­κα σε Βύρω­να και Δουρ­γού­τι»)

***

Αλέ­κος Κοντό­που­λος, «Το μπλό­κο» μελάνι

Η « Απεργία Εθνικής Σωτηρίας». Μάχες και αντίποινα σε Καλλιθέα, Κουκάκι, Παλαιά Σφαγεία ( 24 – 31.8.1944)

Ανα­ζη­τώ­ντας ένα μέτρο απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τε­ρης αντί­δρα­σης στα μπλό­κα και τις μαζι­κές απο­στο­λές ομή­ρων στη Γερ­μα­νία, το ΕΑΜ έρι­ξε εκ νέου το σύν­θη­μα της απερ­γί­ας καλώ­ντας σε πανελ­λα­δι­κή κινη­το­ποί­η­ση την Πέμ­πτη, 24 Αυγού­στου. Το γεγο­νός της επι­στρο­φής σε μορ­φές συν­δι­κα­λι­στι­κής πάλης επι­βε­βαιώ­νει μια εκ πρώ­της όψε­ως ακα­τα­νό­η­τη επι­μο­νή σε μαζι­κούς, πολι­τι­κούς αγώ­νες, ακό­μα και σε περιό­δους ακραί­ων, μαζι­κών βιαιο­πρα­γιών. Με κεντρι­κό σύν­θη­μα της απερ­γί­ας « Εθνι­κής Σωτη­ρί­ας», όπως ονο­μά­στη­κε, « να σώσου­με τα αιχ­μά­λω­τα αδέλ­φια μας και τη ζωή μας», το ΕΑΜ Αθή­νας εναρ­μό­νι­σε τις δια­κη­ρύ­ξεις του με το πολε­μι­κό κάλε­σμα της ΚΕ του ΚΚΕ για τον Αύγουστο:

« Η μεγά­λη στιγ­μή της μάχης έφτα­σε. Εμπρός για τη νίκη. Εμπρός για τη λευ­τε­ριά. Το έθνος κιν­δυ­νεύ­ει. Η επι­στρά­τευ­ση πραγ­μα­το­ποιεί­ται. 150.000 Έλλη­νες ζητά ο Χίτλερ, 100.000 υπο­σχέ­θη­κε να δώσει ο Ράλ­λης απ’ την Αθή­να. Άρχι­σαν απο­στο­λές στα γερ­μα­νι­κά κάτερ­γα. Κάθε στιγ­μή η επί­θε­ση γίνε­ται αγριό­τε­ρη. Βγά­ζουν μάτια με τις λόγ­χες. Καί­νε ζωντα­νούς μέσα στα σπί­τια. Θερί­ζουν με τα πολυ­βό­λα. Χωρίς εξαί­ρε­ση, χωρίς ίχνος ανθρω­πι­σμού. Οι στιγ­μές είναι κρί­σι­μες. Ο θάνα­τος απλώ­νε­ται παντού. Σ΄όλη τη σκλα­βω­μέ­νη Ελλά­δα. Σ’ ολό­κλη­ρη την Αθή­να. Έλλη­νες , όχι δισταγ­μοί. Όχι λύπες. Απο­φά­σεις επι­βάλ­λουν οι στιγ­μές. Ν’ απα­ντή­σου­με κεραυ­νο­βό­λα στο Χίτλερ και στο Ράλ­λη. Εμπρός να εξορ­μή­σου­με με την αιμα­τό­βρε­χτη μα υπε­ρή­φα­νη σημαία μας μπρο­στά. Εμπρός για την 24ωρη Εθνι­κή Απερ­γία της Πέμ­πτης. Εμπρός όλοι ενω­μέ­νοι στο εθνι­κό πέν­θος της 24 Αυγού­στου. Μ’ ένα παλ­μό, μ’ ένα σύν­θη­μα. Να ματαιώ­σου­με την επι­στρά­τευ­ση. Να υπε­ρα­σπι­στού­με το έθνος. Να μεί­νου­με έλλη­νες στο πλευ­ρό των συμ­μά­χων. Πανε­θνι­κός ο κίν­δυ­νος. Πανε­θνι­κή η Νίκη. Εμπρός όλοι στη μάχη. Κανείς απερ­γο­σπά­στης. Κανείς προ­δό­της. Ρόδα να μην κυλή­σει. Εργο­στά­σιο να μην ανοί­ξει. Γρα­φείο να μη λει­τουρ­γή­σει. Δε μας χωρί­ζουν πάθη και δια­φο­ρές. Μας ενώ­νει ένα αίσθη­μα: το μίσος στους τυράν­νους. Ένα καθή­κον: η υπε­ρά­σπι­ση του έθνους. Ζήτω η Εθνι­κή Απερ­γία της Πέμ­πτης, Αθή­να – Πει­ραιά. Ζήτω το Έθνος. Ζήτω οι Μεγά­λοι Σύμμαχοι!»

Οι δυνά­μεις του ΕΛΑΣ ( και ιδιαί­τε­ρα της Ι Ταξιαρ­χί­ας) κινη­το­ποι­ή­θη­καν για αυστη­ρή περι­φρού­ρη­ση στους τομείς ευθύ­νης της, καθώς ήταν παρα­πά­νω από βέβαιο πως ο Ράλ­λης θα χρη­σι­μο­ποιού­σε τους Ευζώ­νους για να χτυ­πή­σει την απερ­γία. Πράγ­μα­τι, στις 6 το πρωί, δυο φορ­τη­γά γεμά­τα πεζι­κό έφτα­σαν στο αμα­ξο­στά­σιο των τραμ της Καλ­λι­θέ­ας με σκο­πό να επι­στρα­τεύ­σουν τους τραμ­βα­γέ­ρη­δες. Όταν τα φυλά­κια του ΕΛΑΣ άνοι­ξαν πυρ κατά των τραμ που κινού­νταν, ξεκί­νη­σε μάχη. Στις 10 κατέ­φθα­σαν από τη Συγ­γρού γερ­μα­νι­κά οχή­μα­τα για να ενι­σχύ­σουν τους Τσο­λιά­δες που πολε­μού­σαν στο αμα­ξο­στά­σιο. Ένα τμή­μα Γερ­μα­νών κατέ­λα­βε το Ιωση­φό­γλειο Ορφα­νο­τρο­φείο και ένα δεύ­τε­ρο προ­ω­θή­θη­κε προς το κέντρο της Καλ­λι­θέ­ας συνα­ντώ­ντας μετά από λίγο τα πυρά του 2^ου Λόχου Καλ­λι­θε­ας ( Γιώρ­γος Γιου­ρού­κος – Μιλ­τιά­δης Ζαν­νής) που πολε­μού­σε με πεί­σμα. Γύρω από το χωμά­τι­νο λόφο της οδού Σκρα, τρεις αντάρ­τες τραυ­μα­τί­στη­καν, το ίδιο και ένας γερ­μα­νός αξιω­μα­τι­κός στην οδό Ανδρο­μά­χης. Αφού ξόδε­ψαν τα πυρο­μα­χι­κά τους, όσοι μαχη­τές δε σκορ­πί­στη­καν σε σπί­τια, δοκί­μα­σαν να δια­σχί­σουν τη Συγ­γρού, στην περιο­χή Χρυ­σά­κη. Έξι έπε­σαν στα χέρια των Γερ­μα­νών που τους επι­βί­βα­σαν σε φορ­τη­γά με προ­ο­ρι­σμό τη Μέρ­λιν. Η αντε­πί­θε­ση του άλλου Λόχου της Καλ­λι­θέ­ας από τη βορει­νή πλευ­ρά της οδού Δήμη­τρας με επι­κε­φα­λής  τους διοι­κη­τές του ΙΙ Τάγ­μα­τος, Σόλω­να Ψωμιά­δη («Λάμπη») και Τάσο Ανα­στα­σί­ου, απέ­τυ­χε. Οι γερ­μα­νοί πολυ­βο­λη­τές στην ταρά­τσα του Ιωση­φό­γλειου είχαν πολύ καλή ορα­τό­τη­τα, με απο­τέ­λε­σμα ο δεύ­τε­ρος να χάσει τη ζωή του και ο πρώ­τος τα δάχτυ­λα του αρι­στε­ρού χεριού του. Ο τραυ­μα­τι­σμέ­νος «Λάμπης» περι­συ­νε­λέ­γη από μαχη­τές του Παλιού Φαλή­ρου που τον κου­βά­λη­σαν στα χέρια μέχρι το Έντεν. Στο ύψος της Αμφι­θέ­ας ( Βουρ­λο­πό­τα­μο) μαχη­τές του Παλαιού Φαλή­ρου ενε­πλά­κη­σαν με γερ­μα­νι­κές ενι­σχύ­σεις που έρχο­νταν από το Φάλη­ρο, με απο­τέ­λε­σμα ένας Ελα­σί­της, ο εικο­σι­δυά­χρο­νος Βασί­λης Αρνα­ου­τά­κης, να σκο­τω­θεί από τα γερ­μα­νι­κά πυρά στην οδό Παν­δρό­σου. Οι μάχες στα­μά­τη­σαν ως συνή­θως το από­γευ­μα. Οι απώ­λειες Ελα­σι­τών και πολι­τών έφτα­σαν τους 39 νεκρούς, από τους οποί­ους οι 20 ήταν Καλ­λι­θε­ά­τες εκτε­λε­σμέ­νοι ομα­δι­κά στην οδό Ανδρο­μά­χης, σε αντί­ποι­να για τον τραυ­μα­τι­σμό του γερ­μα­νού αξιω­μα­τι­κού. Όταν το βρά­δυ ο τραυ­μα­τί­ας εξέ­πνευ­σε, ακό­μα 17 κρα­τού­με­νοι, μαζί με τους 5 αιχ­μα­λώ­τους Ελα­σί­τες της προη­γού­με­νης μέρας μετα­φέρ­θη­καν από το Γου­δή και τη Μέρ­λιν για να εκτε­λε­στούν στην οδό Σπάρ­της σε τριά­δες. Ανά­με­σα στα θύμα­τα των δύο ημε­ρών ήταν ο καπε­τά­νιος του 2^ου Λόχου Καλ­λι­θέ­ας Μιλ­τιά­δης Ζαν­νής ( « Μιχά­λης»), τραυ­μα­τι­σμέ­νος και αιχ­μα­λω­τι­σμέ­νος από την προη­γού­με­νη μέρα, ο τρια­ντα­τε­τρά­χρο­νος δικη­γό­ρος Γιάν­νης Τυφλο­πή­τας, στέ­λε­χος της ΟΠΛΑ στον Υμητ­τό, ο και­σα­ρια­νώ­της λοχα­γός Αντώ­νης Αρα­μπα­τζής και ο γραμ­μα­τέ­ας της ΕΠΟΝ Και­σα­ρια­νής, Κώστας Μπερ­ντέ­σης ( «Αλέ­κος»), όλοι  συλ­λη­φθέ­ντες σε προη­γού­με­να μπλό­κα. Μόνο ένας Ελα­σί­της, ο Πανα­γιώ­της Μαρί­τσας, σώθη­κε σαν από θαύ­μα με βαριά κοι­λια­κά τραύματα.

Αντώ­νης Κανάς, «Συνοι­κι­σμός Σφαγεία»

Οι απώ­λειες αυτές δεν ήταν οι τελευ­ταί­ες. Την αυγή της Δευ­τέ­ρας, 28 Αυγού­στου, Γερ­μα­νοί και Τάγ­μα­τα Ασφα­λεί­ας περι­κύ­κλω­σαν το Κου­κά­κι, τα Παλαιά Σφα­γεία και την Καλ­λι­θέα και αφού συγκέ­ντρω­σαν όλους τους άντρες στο γήπε­δο της Α.Ε. Καλ­λι­θέ­ας, εκτέ­λε­σαν 24 με υπό­δει­ξη μασκο­φό­ρων. Σε λίγο οι κάτοι­κοι των Παλαιών Σφα­γεί­ων είδαν έντρο­μοι τα σπί­τια τους να καί­γο­νται από τα γερ­μα­νι­κά φλο­γο­βό­λα. Όλη η Καλ­λι­θέα καλύ­φθη­κε από ένα σύν­νε­φο μαύ­ρου καπνού, κάτω από τις επευ­φη­μί­ες των Τσο­λιά­δων, «που πετά­νε τα φέσια ψηλά και βαράν στον αέρα να το χαρού­νε». Θέλο­ντας ίσως να αντι­σταθ­μί­σει τις εντυ­πώ­σεις από το φοβε­ρό αιμα­το­κύ­λι­σμα, ο Πλυ­τζα­νό­που­λος διέ­τα­ξε να αφε­θούν ελεύ­θε­ροι όλοι οι όμη­ροι του μπλό­κου. Σε πει­σμα­τώ­δεις συγκρού­σεις στα Σφα­γεία, ο ΕΛΑΣ είχε βαριές απώ­λειες – 17 μαχη­τές νεκρούς και τραυ­μα­τί­ες – στη μάταιη προ­σπά­θειά του να απο­κρού­σει τους επι­δρο­μείς, ανά­με­σά τους τον καπε­τά­νιο του Λόχου Σφα­γεί­ων, Γιώρ­γο Γεωρ­γιά­δη , του οποί­ου το σπί­τι κάη­κε. Ο τρό­μος είχε κατα­κυ­ριεύ­σει τη νοτιο­α­να­το­λι­κή γωνία του κέντρου της Αθή­νας. Την επο­μέ­νη τα Τάγ­μα­τα αιχ­μα­λώ­τι­σαν έξι άπο­πλα μέλη των εαμι­κών και κομ­ματ­κών οργα­νώ­σε­ων Πλά­κας κοντά στην πλα­τεία Κολο­κο­τρώ­νη στο Κου­κά­κι και τους σκό­τω­σαν ομα­δι­κά στη Γέφυ­ρα του Κου­κα­κί­ου, κοντά στη λεω­φό­ρο Συγ­γρού. Μαζί και η μόλις δεκα­ο­κτώ ετών γραμ­μα­τέ­ας της ΚΟΒ Κου­κα­κί­ου, Κού­λα Αγγε­λή ( « Ξανθούλα»).Ο κύκλος του αίμα­τος του εφιαλ­τι­κού Αυγού­στου έκλει­σε στις 31 Αυγού­στου, όταν, προ­φα­νώς μετά από προδοσία,όλοι οι άνδρες του Φρου­ραρ­χεί­ου του ΕΛΑΣ στην Αγία Ελε­ού­σα ( μια πηγή τους ανε­βά­ζει σε 17 , αριθ­μός μάλ­λον υπερ­βο­λι­κός), μαζί με το λοχα­γό Γιώρ­γο Γιου­ρού­κο, έναν από τους ήρω­ες της μάχης της 24^ης Αυγού­στου, αιχ­μα­λω­τί­στη­καν και θανα­τώ­θη­καν από τμή­μα της γερ­μα­νι­κής ναυ­τι­κής αστυ­νο­μί­ας μέσα στο εγκα­τα­λειμ­μέ­νο ψυχια­τρείο της Αγί­ας Ελε­ού­σας, όπου είχαν κατα­λύ­σει για να ξεκου­ρα­στούν. Μαζί τους εκτε­λέ­στη­καν μερι­κοί πολί­τες και εργά­τες που είχαν κρυ­φτεί επί­σης στο κτί­ριο του ψυχια­τρεί­ου και πέντε γυναί­κες – η μια εκ των οποί­ων καλό­γρια – που θεω­ρή­θη­καν «ένο­πλες συνωμότριες».

***

Ιάσων Χαν­δρι­νός, Το τιμω­ρό χέρι του λαού. Η δρά­ση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατε­χό­με­νη πρω­τεύ­ου­σα 1942 ‑1944.Θεμέλιο 2012, β΄έκδοση συμπληρωμένη(σελ.240 – 256 )

 Τα χαρα­κτι­κά και οι ξυλο­γρα­φί­ες περιέ­χο­νται στα λευκώματα:

• Ασα­ντούρ Μπα­χα­ριάν – Πέτρος Ανταί­ος , Εικα­στι­κές Μαρ­τυ­ρί­ες, Οδυσ­σέ­ας 1995, γ΄έκδοση
• Εικα­στι­κές Τέχνες και Αντί­στα­ση, Δήμος Αθη­ναί­ων και Επι­με­λη­τή­ριο Εικα­στι­κών Τεχνών Ελλά­δας, Αθή­να 2014