Ο ΜΑΥΡΟΣ ΜΕ ΤΗ ΛΕΥΚΗ ΚΑΡΔΙΑ: Μια καταγγελία κατά της δουλείας και της αποικιοκρατίας

Γρά­φει η Άννε­κε Ιωαν­νά­του //

Ο  ΜΑΥΡΟΣ  ΜΕ  ΤΗ  ΛΕΥΚΗ  ΚΑΡΔΙΑ

Του  Αρτουρ  Γιάπεν

Μετά­φρα­ση από τα ολλαν­δι­κά: Λεμο­νιά Λυμπερίδου
Εκδό­σεις «Καστα­νιώ­τη»

Το συναρ­πα­στι­κό αυτό μυθι­στό­ρη­μα του Ολλαν­δού Αρτουρ Γιά­πεν στη­ρί­ζε­ται σε πραγ­μα­τι­κά ιστο­ρι­κά γεγο­νό­τα και πρό­σω­πα. Ενώ τυχαία ο συγ­γρα­φέ­ας  έμα­θε την ιστο­ρία μέσω ενός φίλου του, έκα­νε χρό­νια έρευ­νες για να γρά­ψει το βιβλίο απευ­θυ­νό­με­νος στο Γενι­κό Αρχείο του Κρά­τους στη Χάγη, στα αρχεία του Υπουρ­γεί­ου Αποι­κιών 1840–1849 και 1850–1900, στο αρχείο του γρα­φεί­ου του βασι­λιά και στο αρχείο των ολλαν­δι­κών κτή­σε­ων στις ακτές της Γουι­νέ­ας. Επί­σης βρή­κε βοή­θεια για την έρευ­νά του στη Βιβλιο­θή­κη Αννα Αμα­λία στη Βαϊ­μά­ρη, στα αρχεία της Σαξο­νί­ας στο Φράι­μπεργκ, στα Κρα­τι­κά Αρχεία της Σαξο­νί­ας στη Δρέσ­δη, στα Πανε­πι­στη­μια­κά Αρχεία της Ακα­δη­μί­ας Μπεργκ στο Φράι­μπεργκ, στο Βασι­λι­κό Ινστι­τού­το για τις Τρο­πι­κές Χώρες στο Αμστερ­νταμ, καθώς και στα Εθνι­κά Αρχεία Ασά­ντε στο Κου­μά­σι της Γκά­νας. Δέκα χρό­νια χρειά­στη­κε ο συγ­γρα­φέ­ας για να γρά­ψει το βιβλίο.

Το ιστο­ρι­κό

Το 1837 δύο Αφρι­κα­νοί πρί­γκι­πες, ο Κβά­σι και ο Κβά­με, δωρί­ζο­νται στο βασι­λιά της Ολλαν­δί­ας, τον Βίλεμ Α’, από τον βασι­λιά του Ασά­ντε της Χρυ­σής Ακτής  της Δυτι­κής Αφρι­κής.  Ο ένας είναι γιος του, ο άλλος ανι­ψιός του. Τα δύο παι­διά χρη­σι­μο­ποιού­νται σαν εγγύ­η­ση για ένα παρά­νο­μο εμπό­ριο σκλά­βων της ολλαν­δι­κής κυβέρ­νη­σης. Στην ολλαν­δι­κή πόλη Ντελφτ τα δύο αγό­ρια δέχο­νται ολλαν­δι­κή ανα­τρο­φή και εκπαί­δευ­ση και μακριά από τη χώρα τους ξεχνούν πια τη γλώσ­σα και τα έθι­μά τους. Σαν αξιο­θέ­α­το τους γνώ­ρι­σαν με την βασι­λι­κή οικο­γέ­νεια. Ο ένας, ο Κβά­σι, προ­σπα­θεί να προ­σαρ­μο­στεί, ο άλλος, ο Κβά­με, παλεύ­ει να δια­τη­ρή­σει την αφρι­κα­νι­κή ταυ­τό­τη­τά του και έχει τρα­γι­κό τέλος στην ίδια την πατρί­δα του, χρό­νια μετά. Στις αρχές του 20^ου αιώ­να, ο ηλι­κιω­μέ­νος πια Κβά­σι Μπο­ά­τσι ανα­κα­λύ­πτει, βρι­σκό­με­νος στην Ιάβα της Ινδο­νη­σί­ας, τη συνω­μο­σία της ολλαν­δι­κής κυβέρ­νη­σης, που στά­θη­κε εμπό­διο στη στα­διο­δρο­μία του.  Το μυθι­στό­ρη­μα δια­δρα­μα­τί­ζε­ται σε τρεις ηπεί­ρους, την Αφρι­κή, την Ευρώ­πη (Ολλαν­δία και Γερ­μα­νία) και την Ασία (Ινδο­νη­σία, αποι­κία της Ολλαν­δί­ας τότε) στο χρο­νι­κό διά­στη­μα 1837–1900. Στο πρώ­το μέρος βρι­σκό­μα­στε στο τέλος και βρί­σκου­με το γέρο πια Κβά­σι στην Ιάβα ανα­πο­λώ­ντας τη ζωή του. Μετά πάμε στην αρχή, στη Δυτι­κή Αφρι­κή στον ερχο­μό εκεί της απο­στο­λής των Ολλαν­δών. Κάποια ιστο­ρι­κά ντο­κου­μέ­ντα- εκθέ­σεις και ανα­φο­ρές των επί­ση­μων από την Ολλαν­δία- κατα­το­πί­ζουν τον ανα­γνώ­στη δίνο­ντας μια γλα­φυ­ρή εικό­να των στό­χων της απο­στο­λής, καθώς και των τοπι­κών εθί­μων. Επει­τα παίρ­νουν τα παι­διά και φεύ­γουν. Στο λιμά­νι της Ελμί­νας της Δυτι­κής Αφρι­κής υπάρ­χει ένα κάστρο, που χτί­στη­κε το 1482 από τους Πορ­το­γά­λους  και κατα­κτή­θη­κε 150 χρό­νια μετά από τους Ολλαν­δούς, οι οποί­οι μετέ­τρε­ψαν την Ελμί­να στη μεγα­λύ­τε­ρη απο­θή­κη σκλά­βων όλης της δυτι­κής ακτής της Αφρι­κής. Εκεί  έλεγ­χαν, ταξι­νο­μού­σαν και μάρ­κα­ραν τους σκλά­βους με πυρα­κτω­μέ­νο σίδη­ρο. Πολ­λούς σκλά­βους τους έστελ­ναν στο Σου­ρι­νάμ, ολλαν­δι­κή αποι­κία στην Καραϊ­βι­κή, που από­κτη­σε το 1975 την ανε­ξαρ­τη­σία της για να δου­λέ­ψουν στις φυτεί­ες ή/και να εντα­χθούν στα ολλαν­δι­κά στρατεύματα.

Το έγκλη­μα της δουλείας

Στην αρχή του βιβλί­ου στη ροή των γεγο­νό­των περι­λαμ­βά­νο­νται παρα­θέ­σεις από ντο­κου­μέ­ντα της επο­χής, που έχουν μεγά­λο ενδια­φέ­ρον. Ετσι, την 1^η του Απρί­λη του 1837, ο αρχι­στρά­τη­γος Γιαν Βερ­βέιρ θα γρά­φει από την Ελμί­να την εξής επι­στο­λή στον Υπουρ­γό Αποικιών:

«Δεν μπο­ρώ να στε­ρή­σω από τον εαυ­τό μου την ικα­νο­ποί­η­ση να δια­βε­βαιώ­σω την Εξο­χό­τη­τά σας ότι η υπο­δο­χή μου στο Κου­μά­σι ξεπέ­ρα­σε και τις πιο υψη­λές ακό­μα προσ­δο­κί­ες και ότι ειδι­κό­τε­ρα ολό­κλη­ρη η συμπε­ρι­φο­ρά του παντο­δύ­να­μου άρχο­ντα του Ασα­ντι­νού Κρά­τους ήταν βαθιά ικα­νο­ποι­η­τι­κή. Η ολλαν­δι­κή σημαία έγι­νε αυτή των Ασα­ντι­νών και δεν θα εγκα­τα­λεί­ψει ποτέ πια το παλά­τι του βασι­λιά. Τον ευχα­ρι­στεί να απο­κα­λεί εαυ­τόν υπή­κοο του σεβα­στού Ηγε­μό­να μας. Και ο ανε­πι­φύ­λα­κτος τρό­πος με τον οποίο παρέ­δω­σε τον αγα­πη­μέ­νο του γιο και τον ανι­ψιό του στη φρο­ντί­δα της κυβέρ­νη­σης της Αυτού Μεγα­λειό­τη­τας για να λάβουν ολλαν­δι­κή ανα­τρο­φή λέει πολ­λά – κατά την ταπει­νή μου γνώ­μη. Εσω­κλείω το συμ­βό­λαιο που έκλει­σα και το οποίο η Αυτού Μεγα­λειό­τη­τα ο Ασα­ντε­χέ­νε των Ασά­ντι υπέ­γρα­ψε με ένα σταυ­ρό. Ωστό­σο, προς κάθε σαφή­νεια και για να προ­λά­βω πάραυ­τα οποια­δή­πο­τε τυχόν μελ­λο­ντι­κή κρι­τι­κή, θα ήθε­λα να υπο­γραμ­μί­σω για άλλη μια φορά στην παρού­σα επι­στο­λή σε τι δια­φέ­ρει η στρα­το­λό­γη­ση αυτών των χιλί­ων αντρών από το παλιό μας δου­λε­μπό­ριο: Οι νεο­σύλ­λε­κτοι θα λάβουν στο Κου­μά­σι μια προ­κα­τα­βο­λή του μισθού τους, με την οποία μπο­ρούν να αγο­ρά­σουν την ελευ­θε­ρία τους από τους τέως κύριούς τους. Ανα­χω­ρούν για την Ελμί­να ως ελεύ­θε­ροι πολί­τες. Κατά την άφι­ξή τους όμως, θα χρε­ώ­νο­νται με το προ­κα­τα­βαλ­λό­με­νο ποσό μεί­ον είκο­σι φιο­ρί­νια, τα οποία θα τους δοθούν ως χαρ­τζι­λί­κι. Το υπό­λοι­πο ποσό, που συνε­χί­ζουν να μας οφεί­λουν, θα κρα­τιέ­ται από το  μισθό τους στις Ανα­το­λι­κές Ινδί­ες (δηλα­δή, στην Ινδο­νη­σία, Α.Ι.). Δεν είναι εξοι­κειω­μέ­νοι με τα δικά μας χρή­μα­τα και σίγου­ρα δεν θα φέρουν αντιρ­ρή­σεις σε κάτι τέτοιο.

Οι Ασα­ντι­νοί στρα­τιώ­τες στρα­το­λο­γού­νται, κατό­πιν των δικών μου εντο­λών, για του­λά­χι­στον 15 χρό­νια και μακράν το μεγα­λύ­τε­ρο μέρος τους για απε­ριό­ρι­στο χρό­νο, κάτι που εκεί­νοι νομί­ζουν ότι σημαί­νει το υπό­λοι­πο της ζωής τους. Θεώ­ρη­σα σκό­πι­μο αυτό να μην το ανα­φέ­ρω στα μητρώα, για λόγους που δεν θα είναι δύσκο­λο να μαντέ­ψει η Εξο­χό­τη­τά σας.

Οι άντρες που στρα­το­λο­γή­θη­καν υπό την επο­πτεία μου στο Κου­μά­σι πλη­ρούν όλες τις απαι­τή­σεις σας. Πάνω από τους μισούς είναι άντρες του ανα­στή­μα­τος των δικών μας Γρε­να­διέ­ρων, ως επί το πλεί­στον Νέγροι του Βορ­ρά, γνω­στοί ως Ντόν­κο, γερο­δε­μέ­νοι, δυνα­τοί, καλο­συ­νά­τοι, πιστοί με πάθος στους αρχη­γούς τους και πλή­ρως – με όλη τη σημα­σία της λέξης – πλή­ρως ικα­νο­ποι­η­μέ­νοι με τον προ­ο­ρι­σμό τους. Εξάλ­λου δεν υπάρ­χει καμία αδι­κία στη στρα­το­λό­γη­ση, επει­δή δεν είναι δυνα­τόν, ακό­μα κι αν επι­θυ­μού­σαν κάτι τέτοιο, να επι­στρέ­ψου­με αυτούς τους ανθρώ­πους, από τους οποί­ους μερι­κοί κατά­γο­νται από τόσο απο­μα­κρυ­σμέ­νες περιο­χές όσο οι όχθες του Νίγη­ρα, κάπο­τε στην πατρί­δα τους. Ενώ οι ίδιοι δεν γίνε­ται να επι­θυ­μούν κάτι τέτοιο, εφό­σον είναι απο­λύ­τως πεπει­σμέ­νοι ότι κατά την επι­στρο­φή τους στην πατρί­δα τους θα ήταν ανα­γκα­σμέ­νοι να φορ­τω­θούν ξανά το ζυγό της πιο απο­τρό­παιας δου­λεί­ας». (σελ. 67/68)

Η απαν­θρω­πιά, που παρου­σιά­ζε­ται σαν σωτη­ρία ή εν πάσει περι­πτώ­σει δικαιο­λο­γεί­ται με το «λιγό­τε­ρο κακό», αφού και οι ντό­πιες κοι­νω­νί­ες των μαύ­ρων ήταν αυστη­ρά ιεραρ­χι­κές-ταξι­κές με επί­σης το σύστη­μα της δου­λεί­ας, στά­ζει από τις σελί­δες απο­τε­λού­με­νη από μόνη της μια κραυ­γή κατά της δου­λεί­ας. Ο Κβά­σι, που είναι ο αφη­γη­τής στο βιβλίο στο πρώ­το πρό­σω­πο, σχο­λιά­ζει: «Η πονη­ριά της «προ­κα­τα­βο­λής» του Βερ­βέιρ γίνε­ται οδυ­νη­ρά εμφα­νής κατά την ανά­γνω­ση του συμ­βο­λαί­ου, κάτω από το οποίο ο πατέ­ρας μου μουν­τζού­ρω­σε το σταυ­ρό του. Όπως και στην επι­στο­λή του, ο Βερ­βέιρ έχει υπο­γραμ­μί­σει και στο συμ­βό­λαιο τις δεξιο­τε­χνι­κές κινή­σεις του. Για παρά­δειγ­μα, στο άρθρο 4, το οποίο ορί­ζει ότι «πρω­τού ένας τέτοιος σκλά­βος ή δου­λο­πά­ροι­κος μπο­ρέ­σει να στρα­το­λο­γη­θεί ορι­στι­κά στην υπη­ρε­σία της Ολλαν­δί­ας, του παρέ­χο­νται από την Ολλαν­δι­κή Κυβέρ­νη­ση τα χρη­μα­τι­κά μέσα για να μπο­ρέ­σει να αγο­ρά­σει και να απο­κτή­σει την ελευ­θε­ρία του από τον κύριο ή τον ιδιο­κτή­τη του, ούτως ώστε και με σκο­πό, πριν τη στρα­το­λό­γη­σή του, να μπο­ρεί και να πρέ­πει να θεω­ρη­θεί άτο­μο με πλή­ρη κυριό­τη­τα της ελευ­θε­ρί­ας του και συνε­πώς αρμό­διο να απο­φα­σί­ζει κατά βού­λη­ση για τον εαυ­τό του, σε κάθε περί­πτω­ση όπως θα έπρατ­τε ένας άντρας που έχει γεν­νη­θεί ελεύ­θε­ρος» (σελ. 69)

Και συνε­χί­ζει παρα­κά­τω:

«Ας το επα­να­λά­βω για να είμαι απο­λύ­τως σαφής, για­τί δίνω πολύ μεγά­λο βάρος στο να κατα­λά­βει κανείς τη φύση της συναλ­λα­γής για την οποία ο Κβά­με κι εγώ χρη­σι­μεύ­α­με ως εγγύ­η­ση: επει­δή οι νεο­σύλ­λε­κτοι αγό­ρα­ζαν με την προ­κα­τα­βο­λή την ελευ­θε­ρία τους, σύμ­φω­να με το γράμ­μα του νόμου δεν ήταν δού­λοι (αφού η δου­λεία είχε καταρ­γη­θεί με τη Σύνο­δο της Βιέν­νης το 1815 και έκτο­τε απα­γο­ρευό­ταν η στρα­το­λό­γη­ση σκλά­βων). Προ­ϋ­πό­θε­ση όμως για να λάβουν αυτοί οι δυστυ­χείς την προ­κα­τα­βο­λή ήταν να υπο­γρά­ψουν ένα συμ­βό­λαιο. Αυτή η συμ­φω­νία αλυ­σό­δε­νε τους άντρες στον ολλαν­δι­κό στρα­τό, ο οποί­ος στη συνέ­χεια τους μετέ­φε­ρε κατ’ ευθεί­αν στην Ελμί­να. Η πρώ­τη και μονα­δι­κή τους πρά­ξη ως ελεύ­θε­ρων πολι­τών συνί­στα­το συνε­πώς μονά­χα στην άμε­ση και υπο­χρε­ω­τι­κή παρά­δο­ση της ελευ­θε­ρί­ας τους» (σελ. 69).

Αφρι­κα­νοί στρα­τιώ­τες στέλ­νο­νταν και στις Ανα­το­λι­κές Ινδί­ες (σήμε­ρα Ινδο­νη­σία), όπως θα φανεί πολύ πιο μετά στο βιβλίο, το 1850, όταν ο Κβά­σι μαζί με άλλους από­φοι­τους μηχα­νι­κούς στέλ­νε­ται στην Ινδο­νη­σία για να δου­λέ­ψουν εκεί σαν επι­στή­μο­νες ερευ­νη­τές στον ορυ­κτό πλού­το της χώρας: βασι­κό κίνη­τρο της κατά­κτη­σης οι πλου­σιό­τα­τες πρώ­τες ύλες του «Τρί­του Κόσμου». Εκεί ο Κβά­σι υπο­βαθ­μί­ζε­ται και δέχε­ται από τον Ολλαν­δό προϊ­στά­με­νο και παλαιό συμ­φοι­τη­τή του μια ταπει­νω­τι­κή μετα­χεί­ρι­ση. Στο τελευ­ταίο κεφά­λαιο του βιβλί­ου ο Κβά­σι μαθαί­νει το μυστι­κό της κοι­νω­νι­κής του υποβάθμισης.

Η «φονι­κή ταυτότητα»

Πέρα από τις δομές των αποι­κιο­κρα­τι­κών κοι­νω­νιών, τις σχέ­σεις με την μητρό­πο­λη και τις ρατσιστικές/ταξικές περι­πλο­κές στο βιβλίο μπαί­νει οδυ­νη­ρά και το θέμα των ριζών κα της ταυ­τό­τη­τας. Ηδη έχου­με πει, ότι ο Κβά­με «δεν το κατά­φε­ρε». Μπαί­νο­ντας στον ολλαν­δι­κό στρα­τό με σκο­πό και μόνο να τον στεί­λουν μ’αυτή την ιδιό­τη­τα μαζί με μια φρου­ρά στην Ελμί­να, το φρού­ριο στη Χρυ­σή Ακτή, ελπί­ζει να επι­στρέ­ψει στο Κου­μά­σι, τη γενέ­τει­ρά του. Ολο το τέταρ­το μέρος του βιβλί­ου κατα­λαμ­βά­νε­ται από γράμ­μα­τα, που στέλ­νει από την Ελμί­να στον μακρι­νό του εξά­δερ­φο, που βρί­σκε­ται εκεί­νο το διά­στη­μα στη Βαϊ­μά­ρη, καλε­σμέ­νο από την πρι­γκί­πισ­σα Σοφία, γόνο του ολλαν­δι­κού βασι­λι­κού οίκου: μην ξεχνά­με, ότι και τα δύο παι­διά από την Αφρι­κή ήταν βασι­λό­που­λα! Υπάρ­χει στο βιβλίο μια ενδια­φέ­ρου­σα δια­πλο­κή, όλο αντι­φά­σεις, του ταξι­κού με το φυλε­τι­κό.  Τα γράμ­μα­τα του Κβά­με ξεκι­νούν τέλος Οκτω­βρί­ου του 1847, όταν το καρά­βι πλη­σιά­ζει τη Χρυ­σή Ακτή για να τελειώ­σουν με την αυτο­κτο­νία του Κβά­με το Φλε­βά­ρη του 1850. Το πρώ­το είναι η μεγά­λη χαρά: «Πόσο χαί­ρο­μαι που έφυ­γα από την Ολλαν­δία! Αγα­πη­τέ μου φίλε, η ευτυ­χία είναι κάτι τόσο απρό­βλε­πτο! Να φύγω τόσο μακριά από σένα, που εδώ και τόσα χρό­νια ήσουν το μονα­δι­κό μου στή­ριγ­μα, το έτε­ρόν μου ήμι­συ, από το οποίο έμοια­ζα αχώ­ρι­στος. Και να είμαι ευτυ­χι­σμέ­νος! Δεν κακιώ­νεις μαζί μου γι’αυτό. Ξέρεις πώς ήταν η κατά­στα­σή μου. Γνώ­ρι­ζες τις πιο κρυ­φές μου επι­θυ­μί­ες. Τις μοι­ρά­στη­κες, έστω κι αν θέλεις να το ξεχά­σεις. Είδες πώς η μοί­ρα επί δέκα ολό­κλη­ρα χρό­νια δια­σκέ­δα­ζε με τη δυστυ­χία μου. Αυτό δεν μπο­ρού­σε να συνε­χι­στεί. Μην κατη­γο­ρείς λοι­πόν τον εαυ­τό σου. Είναι αλή­θεια ότι η έρι­δα που μας χώρι­ζε τους τελευ­ταί­ους μήνες έπαι­ξε απο­φα­σι­στι­κό ρόλο στην ανα­χώ­ρη­σή μου. Μετά από την ομι­λία σου στον Φοί­νι­κα (κάποια λέσχη του πανε­πι­στη­μί­ου, Α.Ι.) δεν μπο­ρού­σα να συνα­να­στρέ­φο­μαι άλλο εκεί­νους που σε πήραν από μένα. Μεί­νε ήσυ­χος, τώρα είναι ευλο­γία! Μ’ έφε­ρε στο σημείο  να κάνω επι­τέ­λους αυτό που εδώ και δέκα χρό­νια λαχτα­ρώ με πάθος. Ω, μακά­ρι να ήσουν εδώ ν’αναπνεύσεις τον αέρα!

Από­ψε το καρά­βι μας έρι­ξε άγκυ­ρα μακριά από την ακτή. Θα θυμά­σαι ότι τα κύμα­τα που σκά­νε στην παρα­λία παρα­εί­ναι επι­κίν­δυ­να για να κατε­βά­σει κανείς μια λέμ­βο στο σκο­τά­δι. Θα πρέ­πει λοι­πόν να περι­μέ­νω μέχρι αύριο για να ξανα­δώ την πατρί­δα. Δεν με πιά­νει ύπνος. Δεν μπο­ρώ ακό­μα να πατή­σω το πόδι μου στα πάτρια εδά­φη, αλλά ήδη τα οσμί­ζο­μαι. Τα ανα­πνέω. Η υγρή ζέστη, η οποία τις τελευ­ταί­ες εβδο­μά­δες αυξα­νό­ταν με κάθε θαλάσ­σιο μίλι, μ’έχει αγκα­λιά­σει. Είναι σαν ν’ ανοί­γουν οι πόροι μου  για να την υπο­δε­χτεί. Ή σαν το δέρ­μα μου να τολ­μά­ει μόλις τώρα να χαλα­ρώ­σει. Τα κύμα­τα με νανου­ρί­ζουν.  Σαν νεο­γέν­νη­το στο στή­θος είμαι. Κλεί­νω τα μάτια και βυζαί­νω μέχρι σκα­σμού. Στα τυφλά. Υπάρ­χει μια έμφυ­τη εμπι­στο­σύ­νη. Είχα ξεχά­σει την ύπαρ­ξή της κι όμως, μέσα σε λίγα λεπτά όλα είναι όπως παλαιά» (σελ. 233).

Και μια μέρα μετά: «Ω Κβά­σι, είναι εκπλη­κτι­κό πόσα απ’ αυτά που νομί­ζα­με ότι έχου­με ξεχά­σει είναι φυλαγ­μέ­να στο νου και επι­στρέ­φουν με το παρα­μι­κρό. Η βαριά ζέστη με τα τόσα αρώ­μα­τα. Η σαπί­λα στα δάση, που την κου­βα­λά­ει ένα αερά­κι από τα μεσό­γεια, μου φέρ­νει στη μνή­μη ολό­κλη­ρες εβδο­μά­δες από τη ζωή μας. Το κόκ­κι­νο χώμα. Το ηλιο­βα­σί­λε­μα που κάνει τα πάντα να φλο­γί­ζο­νται. Η περη­φά­νεια στα μάτια των γυναι­κών! Το ότι είναι δυνα­τόν να είσαι περή­φα­νος όταν δεν κατέ­χεις τίπο­τε άλλο εκτός από τη γη σου! Ω, πολυα­γα­πη­μέ­νε μου ξάδερ­φε, μακά­ρι να σε είχα πεί­σει να έρθεις μαζί μου.

Μίλη­σα στον κυβερ­νή­τη για το σχέ­διό μου να επι­στρέ­ψω στο Κου­μά­σι το συντο­μό­τε­ρο δυνα­τό. Ο ίδιος σχε­δί­α­ζα ν’ αγο­ρά­σω αυτή την εβδο­μά­δα κιό­λας ένα άλο­γο και μερι­κούς αχθο­φό­ρους. Ο Βαν ντερ Εμπ άκου­γε φιλι­κά, αλλά δεν ενθου­σιά­στη­κε αμέ­σως. Με συμ­βου­λεύ­ει πρώ­τα να εγκλι­μα­τι­στώ. Πώς σου φαί­νε­ται αυτό; Λες κι ένας άντρας έχει ανά­γκη να συνη­θί­σει την ίδια του την πατρί­δα!» (σελ. 236).

Η πατρί­δα που χάθηκε

Το κακό νέο άργη­σε ναρ­θεί, αλλά ήρθε. Ο βασι­λιάς του Ασά­ντε, ο θεί­ος του Κβά­με (που ήταν ο διά­δο­χος και όχι ο γιος του βασι­λιά, σύμ­φω­να με τη γυναι­κεία κλη­ρο­νο­μι­κή γραμ­μή, που επι­κρα­τού­σε εκεί) είχε κατα­λά­βει στο μετα­ξύ κάποια πράγ­μα­τα και δεν είχε πια τις παλαιές καλές δια­θέ­σεις απέ­να­ντι στους Ευρω­παί­ους. Αρνεί­ται λοι­πόν να τον δεχθεί και ο Κβά­με γρά­φει στον ξάδερ­φό του: «23 Ιανουα­ρί­ου και κάθε ελπί­δα μου πέτα­ξε. Από το Κου­μά­σι έφτα­σε αγγε­λιο­φό­ρος με συντα­ρα­κτι­κά νέα. Ο πατέ­ρας σου αρνεί­ται να με δεχθεί. Μου στέλ­νει δύο ουγκιές χρυ­σό και τίπο­τε άλλο. Το γράμ­μα μου έπε­σε στρα­βά. Το γεγο­νός ότι ξέχα­σα τα τβι (τοπι­κή γλώσ­σα των Ασα­ντι­νών, Α.Ι.) τον σοκά­ρι­σε πολύ. Μέχρι να μάθω ξανά να μιλάω άπται­στα τη μητρι­κή μου γλώσ­σα δεν ενδια­φέ­ρε­ται να με δει. Κι εδώ δεν υπάρ­χει κανείς να μου τη μάθει. Τις λέξεις μας μπο­ρώ να τις μάθω μόνο ανά­με­σα στο λαό μας στο Κου­μά­σι, στο οποίο η είσο­δος μόλις τώρα μου απα­γο­ρεύ­τη­κε. Στην ουσία είμαι λοι­πόν εξόριστος!

Ο απε­σταλ­μέ­νος του πατέ­ρα σου ήρθε συνο­δευό­με­νος  από δύο υπη­ρέ­τες. Ο ένας από αυτούς δεν είχε πια ούτε χεί­λη ούτε αυτιά. Του τα έκο­ψαν για κάποιο παρά­πτω­μα. Ηταν φρι­κτό. Προς στιγ­μήν δεν μπο­ρού­σα να φαντα­στώ ότι τέτοιου είδους βαναυ­σό­τη­τα θα μπο­ρού­σε να ξανα­γί­νει καθη­με­ρι­νό­τη­τα για μένα.

Μόνο αν τρέ­ξω ο ίδιος στο μόλο προ­λα­βαί­νω την τελευ­ταία βάρ­κα που πηγαί­νει στο πλοίο Μαρία. Μα πού είσαι λοι­πόν;» (σελ. 246).

Η εξέ­λι­ξη είναι τρα­γι­κή. Ο Κβά­με βρί­σκε­ται σε αδιέ­ξο­δο. Να γυρί­σει στην Ολλαν­δία δεν μπο­ρεί πια, παρ’ όλο που προ­σπα­θούν να τον πεί­σουν βλέ­πο­ντας την ψυχο­λο­γι­κή του κατά­στα­ση. Χάνε­ται για δύο μέρες μέσ’ στη ζού­γκλα σε μια προ­σπά­θεια να βρει μόνος του το δρό­μο. Ψάχνει απε­γνω­σμέ­να στη μνή­μη του τις λέξεις της χαμέ­νης του γλώσ­σας και τις σημειώ­νει. Βυθί­ζε­ται πια στον κόσμο του για να θέσει ο ίδιος τέλος στη ζωή του.

Στο τελευ­ταίο μέρος ένα κεφά­λαιο αρχί­ζει με την εξής παρά­θε­ση από την «Ιφι­γέ­νεια εν Ταύ­ροις»  του Γκαίτε:

-Μπο­ρεί η ξενι­τιά να γίνει η πατρί­δα μας;

-Κι εσέ­να έγι­νε ξενι­τιά η πατρί­δα σου.

-Γι΄αυτό η ματω­μέ­νη μου καρ­διά δεν γιατρεύεται.

Διό­τι στο τέλος ακό­μα και ο Κβά­σι, που είχε καλύ­τε­ρα «προ­σαρ­μο­στεί» και έκα­νε σοβα­ρές προ­σπά­θειες να διώ­ξει από μέσα του την «βάρ­βα­ρη» πατρί­δα του, κατα­λα­βαί­νει, ότι τελι­κά δεν τον δέχθη­καν, αλλά απλώς τον ανέχθηκαν…….

Άννεκε Ιωανάτου

Doctoral κλασικής φιλολογίας, νεοελληνικής και συγκριτικής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης. Κριτικός λογοτεχνίας, μεταφράστρια. Μετέφρασε το «Η εξέγερση του Σπάρτακου» του Ρίγκομπερτ Γκίντερ, καθώς και το «Αντι-Ντίρινγκ» του Φρίντριχ Ενγκελς. Από τον Απρίλη του 1996 ήταν παραγωγός ραδιοφωνικής εκπομπής για το βιβλίο στον «902 Αριστερά στα FM» και από τον Απρίλη του 2007 τηλεοπτικής εκπομπής για το βιβλίο στον ίδιο σταθμό.