Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Ο Φ. Ενγκελς μετά τον θάνατο του Κ. Μαρξ

Γρά­φει ο Αλέ­κος Χατζη­κώ­στας //

(Αφιε­ρω­μέ­νο στην επέ­τειο της γέν­νη­σης του 28/11/1820)

 

«Σ’ ολό­κλη­ρη τη ζωή μου έκα­ναν αυτό για το οποίο ήμουν προ­ο­ρι­σμέ­νος. Έπαι­ζα το δεύ­τε­ρο βιο­λί και νομί­ζω πως πραγ­μα­το­ποί­η­σα τα καθή­κο­ντα μου αρκε­τά  καλά. Ήμουν ευχα­ρι­στη­μέ­νος για­τί είχα τόσο  φωτει­νό σαν πρώ­το βιο­λι­στή τέτοιον σαν τον Μαρξ. Όταν δε στον τομέα των θεω­ρη­τι­κών προ­βλη­μά­των ξαφ­νι­κά βρέ­θη­κα στην ανά­γκη να πάρω τη θέση του Μαρξ και να παί­ξω μόνος το πρώ­το όργα­νο, δεν έγι­νε αυτό δίχως λάθη. Κανέ­νας δεν το συναι­σθάν­θη­κε αυτό περισ­σό­τε­ρο από εμέ­να» (Από γράμ­μα  στον Μπε­κερ 15/10/1884)

« Δεν μπο­ρεί κανείς να κατα­νο­ή­σει το μαρ­ξι­σμό και να τον εκθέ­σει στην πλη­ρό­τη­τά του, αν δεν πάρει υπό­ψη του όλα τα έργα του Ενγκελς» (ΛΕΝΙΝ)

Ο Ενγκελς όπως και ο Μάρξ ήταν οι δημιουρ­γοί και θεμε­λιω­τές της επι­στη­μο­νι­κής ιδε­ο­λο­γί­ας της εργα­τι­κής τάξης , της υλι­στι­κής αντί­λη­ψης της ιστο­ρί­ας (ιστο­ρι­κός υλι­σμός) , του δια­λε­κτι­κού υλι­σμού και του επι­στη­μο­νι­κού κομ­μου­νι­σμού. Ταυ­τό­χρο­να επι­μέ­νο­ντας στην ενό­τη­τα της επα­να­στα­τι­κής θεω­ρί­ας και πρά­ξης, επε­ξερ­γά­στη­καν το πρό­γραμ­μα τη στρα­τη­γι­κή και τακτι­κή του προ­λε­τα­ριά­του, συνέ­βαλ­λαν στη συγκρό­τη­ση επα­να­στα­τι­κών (κομ­μου­νι­στι­κών) κομ­μά­των καθώς και στην ίδρυ­ση της «Κομ­μου­νι­στι­κής Διε­θνούς». Σύμ­φω­να δε με το Ι.Β. Λένιν ήταν οι πρώ­τοι που με τις  επι­στη­μο­νι­κές εργα­σί­ες τους εξή­γη­σαν ότι ο σοσια­λι­σμός δεν είναι επι­νό­η­ση ονει­ρο­πό­λων, αλλά ο τελι­κός σκο­πός και το ανα­γκαίο απο­τέ­λε­σμα της ανά­πτυ­ξης των παρα­γω­γι­κών δυνά­με­ων στη σύγ­χρο­νη κοινωνία»

Μετά το θάνα­το του Κ.Μάρξ συνέ­χι­σε τη δημιουρ­γι­κή του θεω­ρη­τι­κή εργα­σία, ανα­πτύσ­σο­ντας παρα­πέ­ρα τις ιδέ­ες του μαρ­ξι­σμού και ταυ­τό­χρο­να καθο­δη­γού­σε το διε­θνές επα­να­στα­τι­κό κίνη­μα.

Στο άρθρο αυτό θα στα­θού­με σε ορι­σμέ­νες επι­γραμ­μα­τι­κά πλευ­ρές του θεω­ρη­τι­κού έργου του Φ.Ενγκελς καθώς και της πρα­κτι­κής – επα­να­στα­τι­κής του δρά­σης το διά­στη­μα μετά το θάνα­το του Μαρξ (1883). Αυτό έχει να κάνει από την μια εξαι­τί­ας του γεγο­νό­τος ότι τα θεω­ρη­τι­κά έργα του της περιό­δου αυτής έγι­ναν συχνά αντι­κεί­με­νο σφο­δρής επί­θε­σης από μέρους διά­φο­ρων αντί­πα­λων του Μαρ­ξι­σμού και μάλι­στα στο όνο­μα της «υπε­ρά­σπι­σής του».  Δεν είναι τυχαίο μάλι­στα ότι ανα­θε­ω­ρη­τι­κά ως προς τον μαρ­ξι­σμό ρεύ­μα­τα θεω­ρούν έργα(π.χ Δια­λε­κτι­κή της Φύσης) και βασι­κές αντι­λή­ψεις του (π.χ δια­λε­κτι­κός υλι­σμός) σαν ξένα προς τον μαρ­ξι­σμό , που γι’ αυτούς απλά είναι οικο­νο­μι­κή επι­στή­μη ή πολι­τι­κή θεω­ρία! Από την άλλη ήταν η περί­ο­δος όπου δημιουρ­γι­κά (δηλα­δή μαρ­ξι­στι­κά) ανα­πτύ­χθη­κε παρα­πέ­ρα η επα­να­στα­τι­κή κοσμο­θε­ω­ρία, καθώς και η επα­να­στα­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα από τον Ενγκελς, χωρίς το «πρώ­το βιο­λί της» (δηλα­δή τον Μάρξ) .

- «Η κατα­γω­γή της οικο­γέ­νειας, της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας και του κρά­τους». Στην πρώ­τη έκδο­ση στα 1884 σημειώ­νει στον πρό­λο­γο χαρα­κτη­ρι­στι­κά: «Τα παρα­κά­τω κεφά­λαια απο­τε­λούν ως ένα βαθ­μό εκτέ­λε­ση δια­θή­κης. Ο ίδιος ο Καρλ Μαρξ είχε σκο­πό να εκθέ­σει τα συμπε­ρά­σμα­τα των ερευ­νών του Μόρ­γκαν σε σχέ­ση με τα απο­τε­λέ­σμα­τα της δικής του – μέσα σε ορι­σμέ­να όρια μπο­ρώ να πω της δικής μας – υλι­στι­κής έρευ­νας της ιστο­ρί­ας κι έτσι πια να εξη­γή­σει όλη του τη σημα­σία. Για­τί ο Μόρ­γκαν ανα­κά­λυ­ψε ξανά την  Αμε­ρι­κή με δικό του τρό­πο, την υλι­στι­κή αντί­λη­ψη της ιστο­ρί­ας, που την είχε ανα­κα­λύ­ψει πριν 40 χρό­νια ο Μαρξ και όταν έκα­νε τη σύγκρι­ση της βαρ­βα­ρό­τη­τας και του πολι­τι­σμού η αντί­λη­ψη αυτή τον οδή­γη­σε στα κύριά της σημεία στα ίδια συμπε­ρά­σμα­τα του Μαρξ…  Η δική μου εργα­σία μονά­χα ελά­χι­στα μπο­ρεί ν’ αντι­κα­τα­στή­σει εκεί­νο που δεν αξιώ­θη­κε να κάνει ο αεί­μνη­στος φίλος μου…» Στο βιβλίο αυτό ο Ενγκελς μας διδά­σκει πως οι αρχές του ιστο­ρι­κού υλι­σμού και της δια­λε­κτι­κής εφαρ­μό­ζο­νται στην ερμη­νεία της ανά­πτυ­ξης της πρω­τό­γο­νης κοι­νω­νί­ας. Με παρα­στα­τι­κό τρό­πο μας δίνει την εικό­να της εμφά­νι­σης του κρά­τους και των μηχα­νι­σμών της βίας που είναι συν­δε­δε­μέ­νοι μ’ αυτό, τον ιστο­ρι­κό του χαρα­κτή­ρα. Ξεσκε­πά­ζει τον ταξι­κό χαρα­κτή­ρα της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας, του κρά­τους και της σύγ­χρο­νης οικο­γέ­νειας και ταυ­τό­χρο­να ανα­λύ­ει τις αλλα­γές και την εξέ­λι­ξη κατά τη διάρ­κεια της ιστο­ρί­ας του οικο­νο­μι­κού τους περιε­χο­μέ­νου. Δικαιο­λο­γη­μέ­να ο Β. ΛΕΝΙΝ τόνι­ζε τη σημα­σία του έργου αυτού ως ένα από τα βασι­κά έργα του σύγ­χρο­νου σοσια­λι­σμού. Ξεχω­ρι­στή σημα­σία έχει το κεφά­λαιο για τον ρόλο της εργα­σί­ας στην εξαν­θρώ­πι­ση του πιθή­κου. Βιβλίο που όσον αφο­ρά τη μεθο­δο­λο­γία και τις βασι­κές δια­πι­στώ­σεις του δια­τη­ρεί την επι­και­ρό­τη­τα του σήμε­ρα, στην επο­χή όπου με βάση τις νέες επι­στη­μο­νι­κές ανα­κα­λύ­ψεις επι­χει­ρεί­ται η φιλο­σο­φι­κή ανα­τρο­πή της μαρ­ξι­στι­κής-λενι­νι­στι­κής κοσμοθεωρίας.

-«Η δια­λε­κτι­κή της φύσης»: Πρό­κει­ται για ένα μη τελειω­μέ­νο ορι­στι­κά έργο. Σκο­πός του έργου είναι να δεί­ξει ότι οι ανα­κα­λύ­ψεις των φυσι­κών επι­στη­μών επι­βε­βαιώ­νουν την αντί­λη­ψη ότι οι ίδιοι οι δια­λε­κτι­κοί νόμοι που διέ­πουν την ανθρώ­πι­νη κοι­νω­νία διέ­πουν και τη φύση και ότι η δια­λε­κτι­κή απο­τε­λεί ένα σοβα­ρό θεω­ρη­τι­κό όπλο των φυσι­κών επι­στη­μών. Ο Ενγκελς μας δεί­χνει τις βασι­κές μορ­φές της κίνη­σης, το μέτρο της κίνη­σης, τη θερ­μό­τη­τα που περιέ­χει πλού­σιο υλι­κό για τη δια­λε­κτι­κή αντί­λη­ψη των μορ­φών της κίνη­σης της ύλης. Επί­σης δίνε­ται μια εικό­να της ιστο­ρί­ας των επι­στη­μών ‚της επι­στη­μο­νι­κής μεθό­δου, της φιλο­σο­φί­ας, της επι­στή­μης κλπ.

«Ο Λου­δο­βί­κος Φοϋ­ερ­μπαχ και το τέλος της κλασ­σι­κής γερ­μα­νι­κής Φιλο­σο­φί­ας» (1886). Στο έργο αυτό ο Ενγκελς μας περ­νά από την ιδε­α­λι­στι­κή δια­λε­κτι­κή  του Χέγκελ στην υλι­στι­κή δια­λε­κτι­κή και από το μηχα­νι­στι­κό υλι­σμό στο δια­λε­κτι­κό. Μα δεί­χνει με παρα­στα­τι­κό τρό­πο τη δια­φο­ρά μετα­ξύ υλι­σμού και ιδε­α­λι­σμού, πως οι ιδέ­ες δεν είναι τίπο­τε άλλα παρά αντα­νά­κλα­ση της εξω­τε­ρι­κής υλι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Μας; Δίνει βασι­κές ιδέ­ες του ιστο­ρι­κού υλι­σμού που είναι η εφαρ­μο­γή του δια­λε­κτι­κού υλι­σμού στον τομέα της ανθρώ­πι­νης κοι­νω­νί­ας Πώς κινη­τή­ρια δύνα­μη της ιστο­ρί­ας είναι η πάλη των τάξε­ων και ότι η πάλι των τάξε­ων έχει τις ρίζες της μέσα στις οικο­νο­μι­κές συν­θή­κες. Ανα­λύ­ει την ανά­πτυ­ξη του κρά­τους και του δικαί­ου, των πολι­τι­κών και κοι­νω­νι­κών ιδε­ο­λο­γιών, της φιλο­σο­φί­ας , της θρη­σκεί­ας κλπ. Ταυ­τό­χρο­να δια­τυ­πώ­νε­ται με σαφή­νεια και ο επι­στη­μο­νι­κός – αντι­δογ­μα­τι­κός χαρα­κτή­ρας του δια­λε­κτι­κού υλι­σμού , με την προ­τρο­πή- δια­πί­στω­ση ότι  «με κάθε ανα­κά­λυ­ψη που αφή­νει επο­χή, έστω και μόνο στον τομέα των φυσι­κών επι­στη­μών, πρέ­πει να αλλά­ξει (ο υλι­σμός) τη μορ­φή του» .Σαν συμπλή­ρω­μα του βιβλί­ου προ­στί­θε­νται οι 11 θέσεις για τον Φοϋ­ερ­μπαχ του Μαρξ.

-Πάνω στην έκδο­ση του 2ου και 3ου τόμου του κεφα­λαί­ου: Ο Ενγκελς θεώ­ρη­σε καθή­κον πρώ­της γραμ­μής την έκδο­ση του 2ου και 3ου τόμου του κεφα­λαί­ου. Γρά­φει χαρα­κτη­ρι­στι­κά στον πρό­λο­γο του 2ου τόμου: «..Περιο­ρί­στη­κα μόνο σ’αυτό, άρχι­σα με τα χει­ρό­γρα­φα του Μαρξ όσο το δυνα­τόν κατά λέξη, αλλά­ζο­ντας στο στυλ μόνο αυτό, που θα άλλα­ζε ο ίδιος ο συγ­γρα­φέ­ας και τοπο­θε­τώ­ντας εξη­γή­σεις είτε ενω­τι­κές προ­τά­σεις μόνο εκεί, όπου ήταν αυτό τελεί­ως ανα­γκαίο και όπου το περιε­χό­με­νο δεν γεν­νού­σε καμία αμφι­βο­λία..» Η μεγά­λη του συμ­βο­λή συνι­στά­ται στο ότι η εργα­σία του Μαρξ εκδό­θη­κε τελειω­μέ­νη και  στο πνεύ­μα του Μαρξ. Και αυτό για­τί ο δικός του τρό­πος σκέ­ψης ήταν στην ουσία του ο ίδιος με εκεί­νο του Μαρξ. Το επι­στη­μο­νι­κό περιε­χό­με­νο των προ­σθέ­σε­ων, συμπλη­ρώ­σε­ων και παρα­τη­ρή­σε­ων σε όλους τους τόμους του Κεφα­λαί­ου δεν τελειώ­νει μόνο σ’αυτό. Ο Ενγκελς ζώντας 12 χρό­νια μετά  το Μαρξ  μπό­ρε­σε να παρα­κο­λου­θή­σει το πέρα­σμα του καπι­τα­λι­σμού στον ιμπε­ρια­λι­σμό γεγο­νός που φαί­νε­ται σε άλλες εργα­σί­ες του. Για παρά­δειγ­μα μετά τη νέα έκδο­ση του 3ου τόμου σχε­δί­α­ζε να γρά­ψει άρθρο με τίτλο το «Χρη­μα­τι­στή­ριο» και παρα­τη­ρή­σεις συμπλη­ρω­μα­τι­κές στο τόμο αυτό. Έγρα­ψε προη­γού­με­να την περί­λη­ψη στην οποία μιλά για την αλλα­γή του ρόλου του χρη­μα­τι­στη­ρί­ου, τονί­ζο­ντας ότι η αγο­ρά αυτή (τω τρα­πε­ζο­γραμ­μα­τί­ων) άλλα­ξε ποιο­τι­κά και ποσο­τι­κά πλά­τυ­νε και άλλα­ξε και η σημα­σία της. Μιλά επί­σης για την αλλα­γή του χαρα­κτή­ρα της αποι­κιο­κρα­τί­ας ‚ενώ σε πρό­σθε­ση στον 3ο τόμο μιλά για μονο­πω­λια­κές ενώ­σεις και εξη­γεί την εμφά­νι­σή τους. Ανα­φε­ρό­με­νος στην παρα­πέ­ρα συγκέ­ντρω­ση της παρα­γω­γής και συγκε­ντρο­ποί­η­σης του κεφα­λαί­ου συμπε­ρά­νει: «…Με δύο λόγια η δοξα­σμέ­νη από αιώ­νες ελευ­θε­ρία του συνα­γω­νι­σμού τελεί­ω­σε και πρέ­πει να ανα­γνω­ρί­σει την καθα­ρή σκαν­δα­λώ­δη πτώ­χευ­σή της…»

Στα 1894 ο Ενγκελς έγρα­ψε ακό­μα το «Αγρο­τι­κό Ζήτη­μα στη Γαλ­λία και Γερ­μα­νία» στο οποίο ανα­φέ­ρε­ται και στον τρό­πο περά­σμα­τος από τη μικρή γεωρ­γι­κή εκμε­τάλ­λευ­ση στη συλ­λο­γι­κή παραγωγή.

Ο Ενγκελς δεν ήταν μόνο μεγά­λος θεω­ρη­τι­κός αλλά ταυ­τό­χρο­να ήταν και άνθρω­πος της πρά­ξης, επα­να­στά­της και διε­θνι­στής. Μετά το θάνα­το του Μαρξ «συνέ­χι­σε να είναι ο μόνος σύμ­βου­λος και ο καθο­δη­γη­τής των ευρω­παί­ων σοσια­λι­στών… Όλοι αυτοί αντλού­σαν από το πλού­σιο θησαυ­ρο­φυ­λά­κιο γνώ­σε­ων και πεί­ρας του γέρο – Ενγκελς» (Λένιν).Έτσι συνέ­βα­λε στο διά­στη­μα αυτό στο σωστό πρό­γραμ­μα του γερ­μα­νι­κού σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κού κόμ­μα­τος, συνέ­χι­σε το αντι­πά­λε­μα του οπορ­του­νι­σμού σε όλες του τις μορ­φές στα διά­φο­ρα σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα.. Ακό­μη βαθιά διε­θνι­στής , όταν ωρί­μα­σαν οι συν­θή­κες για τη δημιουρ­γία νέους διε­θνούς ένω­σης των (τότε) σοσια­λι­στι­κών κομ­μά­των ανα­λαμ­βά­νει την προ­ε­τοι­μα­σία της δημιουρ­γί­ας της Β’ Διε­θνούς, με τη σύγκλι­ση του διε­θνούς συνε­δρί­ου στο Παρί­σι το 1989. Παρά το προ­χω­ρη­μέ­νο της ηλι­κί­ας του είχε στε­νή σύν­δε­ση με τα σοσιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα όλου του κόσμου και αυτό φαί­νε­ται από το πλή­θος επι­στο­λών του με υπο­δεί­ξεις προς τα κόμ­μα­τα Γαλ­λί­ας, Γερ­μα­νί­ας, Πολω­νί­ας, Ισπα­νί­ας .Ρωσία, ΕΠΑ , Ρου­μα­νία κ.α

Στις 5 Αυγού­στου 1895 ο Φρ.Ενγκελς πεθαί­νει και σύμ­φω­να με τη θέλη­σή του το σώμα του κάη­κε και η υδρία με την τέφρα του ρίχθη­κε στη θάλασ­σα του Ηστμπουρν στην αγα­πη­μέ­νη περιο­χή των τελευ­ταί­ων του περι­πά­των. ην συνει­σφο­ρά του τόνι­σε ο Β. Λιμπ­κνεχτ  στον επι­κή­δειο του που είπε “Παρό­ντες εδώ είναι μόνο λίγοι αυτοί όμως οι λίγοι αντι­προ­σω­πεύ­ουν εκα­τομ­μύ­ρια, ολό­κλη­ρο τον κόσμο … θα ετοι­μά­σουν το τέλος του καπι­τα­λι­σμού. Ο Ένγκελς έδει­ξε σε όλους μας το δρό­μο και ήταν οδη­γός σε όλο αυτό το δρό­μο, ήταν ηγέ­της, αγω­νι­στής, σε αυτόν ενώ­θη­καν η θεω­ρία με την πράξη”.

 

_________________________________________________________________________________________________

Αλέκος Α. Χατζηκώστας  Δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Η Άλλη Άποψη της Ημαθίας» και του alli-apopsi.gr. Άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε εφημερίδες, περιοδικά και site εδώ και δεκαετίες, ενώ έχει συμμετάσχει με εισηγήσεις σε μια σειρά ιστορικά συνέδρια και ημερίδες. Έχει εκδώσει 6 βιβλία και συμμετέχει σε συλλογικούς τόμους.
Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο