Γράφει ο Αλέκος Χατζηκώστας //
Στην «ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ» (26–28 Απριλίου 2019) ο Αλέξανδρος Πηγαδάς σε άρθρο του με τίτλο «Ο κινηματογράφος ως μέσο προπαγάνδας» αναφέρει: «Κατά τη διάρκεια του 1930, η κινηματογραφική βιομηχανία ορισμένων χωρών, με πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις τη Σοβιετική Ένωση, τη Γερμανία και την Ιταλία, πέρασε στον έλεγχο ολοκληρωτικών καθεστώτων.
Τα καθεστώτα αυτά αντιμετώπισαν τον κινηματογράφο ως μέσο προπαγάνδας και ψυχαγωγίας και συνέχισαν να τον αντιμετωπίζουν με τον ίδιο τρόπο και στη διάρκεια του B’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο κρατικός έλεγχος έλαβε διαφορετική μορφή σε κάθε χώρα.
Η κινηματογραφική βιομηχανία στις χώρες που σχημάτισαν τη Σοβιετική Ένωση κρατικοποιήθηκε το 1919, μέσα από ένα κομμουνιστικό καθεστώς που είχε ξεκινήσει από την Οκτωβριανή επανάσταση.
Σε αντίθεση με τη Σοβιετική Ενωση, το ναζιστικό καθεστώς που ανέβηκε στην εξουσία το 1933 υποστήριξε το καπιταλιστικό σύστημα και έτσι ο ιδιωτικός τομέας της κινηματογραφικής βιομηχανίας δεν πέρασε αμέσως στον έλεγχο του κράτους. Οι ναζί κρατικοποίησαν την κινηματογραφική βιομηχανία εξαγοράζοντας σταδιακά τις εταιρείες…»
Πρόκειται ασφαλώς για μία ανιστόρητη σύγκριση. Που στηρίζεται στο αντιδραστικό ιδεολόγημα των «ολοκληρωτισμών» (ή παλιότερα στα περί «κόκκινου και μαύρου φασισμού»). Μας δίνεται όμως μία ευκαιρία να σημειώσουμε ορισμένα ζητήματα σχετικά με τον κινηματογράφο στην πρώην ΕΣΣΔ.
1. Ο κινηματογράφος όπως και κάθε μορφή Τέχνης δεν ήταν και είναι ποτέ κοινωνικά και ταξικά ουδέτερη. Από αυτή την άποψη ό τίτλο περί «προπαγάνδας» (αν και εδώ χρησιμοποιείται με μια μειωτική χροιά) δεν είναι παρά η δράση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης που χρησιμοποιεί όλα τα διαθέσιμα μέσα για να προβάλλει τα ιδανικά και την κοσμοθεωρία της. Και προφανώς τα ιδανικά, η ιδεολογία ή στόχευση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης δεν έχουν καμία σχέση με τον ιταλικό φασισμό και τον γερμανικό ναζισμό. Ο ίδιος ο ηγέτης της Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν διακήρυττε: «Εμείς, η Νέα Σοβιετική Κυβέρνηση θεωρούμε πως ο κινηματογράφος είναι η πιο σημαντική από όλες τις τέχνες, ένα ζωτικό εργαλείο της Επανάστασης στον αγώνα για τη διαπαιδαγώγηση των νέων πολιτών».
Ενώ ο Β. Μαγιακόφσκι τόνιζε: “Για σας ο κινηματογράφος είναι θέαμα. Για μένα είναι σχεδόν μία αντίληψη του κόσμου. Ο κινηματογράφος είναι φορέας της κίνησης. Ο κινηματογράφος είναι τόλμη. Ο κινηματογράφος διαδίδει ιδέες. Αλλά ο κινηματογράφος είναι άρρωστος. Ο καπιταλισμός τού έριξε στα μάτια χρυσόσκονη. Επιτήδειοι επιχειρηματίες τον σέρνουν στους δρόμους. Ο κομμουνισμός πρέπει να διαφυλάξει τον κινηματογράφο από τα χέρια των κερδοσκόπων…”.
Επομένως η στόχευση ήταν συγκεκριμένη και ξεκάθαρα διατυπωμένη. Και φυσικά καμία σχέση με την καλλιέργεια της «Άριας φυλής», του «υπεράνθρωπου», του αντισημιτισμού που κυριαρχούσε π.χ στη Χιτλερική Γερμανία ή γενικότερα με την αξιοποίηση του κινηματογράφου ευρύτερα στις καπιταλιστικές χώρες (και τις έχουσες αστική δημοκρατία) ως μέσο για τη χειραγώγηση και την κοινωνική καταπίεση..,
2. Η Οκτωβριανή Επανάσταση, έφερε την Τέχνη σε όλες της τις μορφές στο προσκήνιο, της έδωσε πραγματικά «φτερά», την έκανε κτήμα των πλατειών λαϊκών μαζών, δημιούργησε ανυπέρβλητα αποτελέσματα που λάμπουν ακόμη, παρά την προπαγάνδα της αστικής τάξης τα χρόνια μετά τις ανατροπές…
Ο κινηματογράφος στην ΕΣΣΔ για πρώτη φορά από αντικείμενο χειραγώγησης και κερδοσκοπίας, έγινε μέσο μόρφωσης και πολιτισμού, «μια αληθινά δημοκρατική, βαθιά λαϊκή τέχνη», όπως έλεγε ο Πουντόβκιν, μια τέχνη με αναντικατάστατη κοινωνική χρησιμότητα, που εφοδιάζει τον άνθρωπο με ανώτερες διανοητικές και αισθητικές αξίες και τον βοηθά στον αγώνα για τη γνώση και την επαναστατική αλλαγή του κόσμου. Ολόκληρη η πορεία και η εξέλιξη του Σοβιετικού κινηματογράφου δείχνει ξεκάθαρα ότι ήταν το καινούριο επαναστατικό περιεχόμενο των έργων που επέβαλε και τις καινοτόμες επιστημονικές μορφές. Η πρωτοπόρα χρήση του μοντάζ, το επιβλητικό στυλ, η τοποθέτηση του εξεγερμένου προλεταριάτου σε ρόλο πρωταγωνιστή, οι διάφοροι συμβολισμοί που χρησιμοποιήθηκαν και όλες οι άλλες καινοτομίες που μέχρι σήμερα θεωρούνται πρωτοποριακές. Δεν ήταν εγκεφαλικά δημιουργήματα ούτε του Πουντόβκιν ούτε του Ντοβζένκο ούτε του Άιζενσταϊν. Ξεπρόβαλαν μέσα από την ιστορική αναγκαιότητα να προσφέρουν οι Σοβιετικοί κινηματογραφιστές το καινούριο που σάρωνε τα πάντα στο πέρασμά του, που διαπερνούσε κάθε πεδίο δράσης, κάθε κοινωνική και πολιτική σχέση. Ήταν αυτή η αντίληψη που διαπερνούσε ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο του πρώτου εργατικού κράτους. Η αντίληψη που έθετε τον απλό άνθρωπο και τις ανάγκες του στο κέντρο κίνησης της ιστορίας και του κοινωνικού προτσές εκφράστηκε και στον κινηματογράφο. Οι αριστουργηματικές ταινίες της εποχής χωρίς τη συμμετοχή επαγγελματιών ηθοποιών αλλά με πρωταγωνιστή τις λαϊκές μάζες και τον Κόκκινο Στρατό αποτελούσε μια αναγκαιότητα. Το ίδιο άλλωστε συμβαίνει και με τη σκιαγράφηση των πρωταγωνιστών που πλάστηκαν με σκοπό να δείξουν την αρετή του νέου Σοβιετικού πολίτη. Οι ήρωες αυτοί όσο και αν μερικές φορές μοιάζουν υπερβολικοί είναι βγαλμένοι από τη ζωή, γνήσια τέκνα του Σοβιετικού εποικοδομήματος. Η προβολή του πανεθνικού χαρακτήρα της πρώιμης Σοβιετικής Ένωσης και ταυτόχρονα ο σεβασμός κάθε δημοκρατίας και εθνότητας συνέβαλαν όχι μόνο στη δημιουργία και εξέλιξη διαφορετικών τάσεων και σχολών στο Σοβιετικό κινηματογράφο αλλά πάνω απ’ όλα στην κατάκτηση της εμπιστοσύνης των πιο απομακρυσμένων και υποανάπτυκτων λαών της Σοβιετικής Επικράτειας όπου τα εθνικιστικά στοιχεία και ο σωβινισμός βρίσκονταν σε έξαρση για αρκετές δεκαετίες μετά την Επανάσταση.
3.Ο σοβιετικός κινηματογράφος γεννιέται στις 27 Αυγούστου του 1919, τη μέρα που ο Λένιν υπογράφει το διάταγμα κρατικοποίησης των τσαρικών κινηματογραφικών δομών. Τα πρώτα βήματα παρά τις ανυπέρβλητες δυσκολίες, ( Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η ξένη ιμπεριαλιστική επέμβαση και ο εμφύλιος που ακολούθησε) ήταν σημαντικά στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο. Με το διάταγμα εγκαινίασης της ΝΕΠ στις 9 Αυγούστου του 1923 θα λυθούν πολλά προβλήματα σχετικά με τον τομέα της παραγωγής και θα δοθεί η δυνατότητα στην Σοβιετική κινηματογραφία να ασχοληθεί με την ανάπτυξη των εκφραστικών της μέσων. Κάνουμε λόγο για μία πραγματική κοσμογονία που εκφράζεται με την εμφάνιση αναρίθμητων καλλιτεχνικών ομάδων, η ίδρυση της πρώτης κρατικής σχολής κινηματογράφου τη γοργή τεράστιας έκτασης επέκτασης των κινηματογραφικών δομών (στούντιο, αίθουσες προβολής κα). Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 1925 λειτουργούσαν μόνο 2.000 αίθουσες, το 1928 9.800, ενώ με την ολοκλήρωση του πλάνου (193) λειτουργούσαν περισσότεροι από 28.000 μόνιμοι η πλανόδιοι κινηματογράφοι, αριθμός πολλαπλάσιος με αυτόν των ΗΠΑ αλλά και πολλών ευρωπαϊκών κρατών.
Τα έργα που δημιουργούνται θεωρούνται και σήμερα αξεπέραστα. Διδάσκονται σε όλες τις Σχολές Κινηματογράφου, βλέπονται ακόμη, αποτελούν σημεία αναφορά στον παγκόσμιο κινηματογράφο, Αλήθεια τι αντίστοιχο υπάρχει από την χιτλερική περίοδο;
3. Στη περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι συνέπειες ήταν βαριές και όμως αυτός «κρατήθηκε», και έδωσε νέα αξεπέραστα δημιουργήματα συμβάλλοντας παράλληλα και στην αντιφασιστική νίκη. Σημειώνουμε ότι σημαντικά στούντιο όπως της Μόσχας και του Λένινγκραντ καταστράφηκαν, ενώ ένα μεγάλο μέρος του προσωπικού χάθηκε στα πεδία των μαχών. Τον Οκτώβρη του 1941, έγινε μια νέα προσπάθεια συγκέντρωσης του κινηματογραφικού προσωπικού, σε στούντιο της κεντρικής Ασίας μακριά από τις στρατιωτικές συγκρούσεις. Την περίοδο εκείνη ο κινηματογράφος της ΕΣΣΔ έγινε τότε ένας καθαρά πολεμικός κινηματογράφος. Αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου αποφασίζεται να δοθούν έκτακτα τίτλοι σπουδών σε είκοσι δύο οπερατέρ προκειμένου να σταλούν στο μέτωπο και να καταγράψουν τα πολεμικά γεγονότα. Είναι οι πρώτοι από το μεγάλο πλήθος των σπουδαστών και των τελειόφοιτων του Πανσοβιετικού Κρατικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου (ΠΚΙΚ) που θα προσφέρουν στην ανθρωπότητα τα κινηματογραφικά ντοκουμέντα του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, θέτοντας παράλληλα τις βάσεις για την ανάπτυξη του ντοκιμαντέρ, ενός κινηματογραφικού είδους στο οποίο η ΕΣΣΔ είχε σταθερά την πρωτοκαθεδρία. Ορισμένα από τα πολεμικά ντοκιμαντέρ εκείνης της περιόδου συγκαταλέγονται ανάμεσα στα καλύτερα όλων των εποχών. Ως σπουδαιότερο από αυτά οφείλουμε ν’ αναφέρουμε το “24 ώρες πολέμου στην ΕΣΣΔ”, μια σπουδαία κινηματογραφική σύνθεση εμπνευσμένη από το μεγάλο Σοβιετικό συγγραφέα Μαξίμ Γκόρκι. Παράλληλα γυρίζονται αρκετές ταινίες με κύριο θέμα τον επικό αγώνα του σοβιετικού λαού ενάντια στη ναζιστική εισβολή, όπως το “Μητρώο 217” του Ρομ, “Αποφασιστική καμπή” του Έρμλερ. Μετά τη νίκη του Στάλινγκραντ τα ασιατικά στούντιο εφοδιάστηκαν καλύτερα και η τεχνική των ταινιών τελειοποιήθηκε, ενώ σιγά ‑σιγά άρχισαν να γυρίζονται ξανά και μη πολεμικά φιλμ όπως η κλασσική πια ταινία “Ουράνιο τόξο” του Ντόνσκοϊ.
4, Μεταπολεμικά έχουμε – μαζί με την ανοικοδόμηση της χώρας- κινηματογραφική έκρηξη. Το 1947, όλα τα μεγάλα στούντιο είχαν ανοικοδομηθεί κι επανεξοπλιστεί, το σύνολο των αιθουσών ξεπερνούσε τις 40.000 (έναντι 28.000 πριν τον πόλεμο και μόλις 15.000 των ΗΠΑ). Παράλληλα πραγματοποιούνται πρωτοποριακές τομές παγκόσμιας εμβέλειας σε όλο το φάσμα της κινηματογραφικής τεχνικής (επεξεργασία ήχου και χρώματος, τελειοποίηση τεχνολογικού εξοπλισμού κλπ). Είναι χαρακτηριστικό πως οι ασπρόμαυρες ταινίες δεν αποτελούν πια παρά το 10% της συνολικής παραγωγής, ενώ για να καλυφθούν οι ανάγκες του μεγαλύτερου στον κόσμο δικτύου αιθουσών, οι ταινίες τυπώνονταν πια σε 2.000- 2.500 κόπιες, όταν ο ανάλογος αριθμός στη Γαλλία και τις ΗΠΑ δεν ξεπερνούσε τις 50!
5. Τελειώνοντας αναφέρουμε –για επιστέγασμα των όσων προαναφέραμε για κάθε καλόπιστο- ορισμένες από τις κορυφαίες «κλασσικές» ταινίες της περιόδου της ΕΣΣΔ. Σεργκέι Αϊζενστάιν και οι ταινίες του: “Το θωρηκτό Ποτέμκιν” (1925), “Οκτώβρης” (1927), “Η γενική γραμμή”(1929), “Βίβα Μέξικο” (1931), “Αλεξάντερ Νιέφσκι” (1938) και “Ιβάν ο Τρομερός” (1943 — 1946). “Η γη” (1930) του Αλεξάντερ Ντοβζένκο. “Η μάνα” (1926) και η “Θύελλα στην Ασία” (1928) του Βσέβολοντ Πουντόβκιν. Ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Ρομ “Ο αληθινός φασισμός” (1965), αλλά και οι ταινίες για τον ΛΕΝΙΝ κ.α.«Η Οκτωβριανή Επανάσταση» του Τζίγκα Βερτόφ , αλλά και τις ταινίες άλλων σκηνοθετών όπως των Γ. Α. Προταζάνοφ, Φ. Ν. Έρμλερ, Ε. Β. Τσερβιακόφ, Σ. Ι. Γιούτκεβιτς, Ι. Τάσιν, Α. Ι. Ναζάροφ κ.ά.