Γράφει ο Ειρηναίος Μαράκης //
Η εικόνα, είτε στατική ως σκίτσο, είτε ως κινούμενο σχέδιο, όπως και άλλα είδη τέχνης, αξιοποιήθηκε ως προπαγανδιστικό μέσο κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τόσο από την πλευρά των Αμερικανών και των Σοβιετικών, όσων και από την πλευρά των Συμμάχων του Άξονα, τους Ιάπωνες.
Σε αυτά τα καρτούν ο θεατής του σήμερα θα εντοπίσει πως προσέγγιζε η κάθε πλευρά τον εχθρό: οι Αμερικάνοι με όπλο τους τη φάρσα και το απρόοπτο διακωμωδούν τους αντιπάλους τους στοχεύοντας να αναδείξουν την ανωτερότητα του αμερικάνικου τρόπου ζωής και ο οποίος έρχεται αντιμέτωπος με τα ταπεινά ένστικτα και τις προθέσεις του εχθρού ενώ οι Ιάπωνες προτάσσουν την στρατιωτική δύναμη και πειθαρχία της Αυτοκρατορίας τους απέναντι στον δαιμονικό εχθρό. Από την πλευρά τους οι Σοβιετικοί προσεγγίζουν με περισσότερο ρεαλιστικό και συνεπώς πολιτικό τρόπο τα ζητήματα του πολέμου αλλά και το ποιός είναι ακριβώς ο εχθρός. Ο Χίτλερ σε αυτές στις σοβιετικές ταινίες θέλει να παραδώσει την γη στους μεγάλους κτηματίες, είναι υπηρέτης κι ακόλουθος του κεφαλαίου και όπου πατάει το πόδι του σπέρνει τον θάνατο, την φτώχεια και την καταστροφή. Ακόμα τα φιλμάκια αυτά, είτε στις ΗΠΑ, είτε αλλού, αποτελούσαν κι ένα εκπαιδευτικό/καθοδηγητικό ρόλο όπως στο The Spirit of ‘43/Το Πνεύμα του ’43 όπου οι Αμερικάνοι πολίτες, με τους Ντόναλντ και Σκρουτζ Μακ Ντακ ως πρότυπα, καλούνται να πληρώνουν τους φόρους τους για την ενίσχυση της πολεμικής βιομηχανίας! Οι δημιουργοί στα αντίστοιχα ρώσικα καρτούν καλούν τους σοβιετικούς πολίτες να παλέψουν ενεργά την ναζιστική απειλή.
Ο κάθε τόπος αξιοποιεί στοιχεία της δικής του πολιτιστικής και εικονογραφικής παράδοσης. Στις ΗΠΑ, που αποτελούν ένα έθνος χωρίς μακραίωνη ιστορία, επιστρατεύονται ο Ντόναλντ Ντακ από την πλευρά της Disney και ο Ντάφυ Ντακ από την πλευρά της αντίπαλης εταιρείας Warner Bros καθώς και ο Ποπαϋ για να τα βάλουν με Γερμανούς ναζί και Γιαπωνέζους πράκτορες ενώ οι εκπρόσωποι της χώρας του Ανατέλλοντο Ηλίου ήρωες από την ιστορική και λαογραφική τους παράδοση. Οι Σοβιετικοί, πάλι, εστιάζουν, στον συλλογικό, αντιστασιακό παράγοντα. Δεν λείπουν, κυρίως από τους Αμερικάνους, οι γκροτέσκες, στερεοτυπικές απεικονίσεις: οι Ιάπωνες είναι κοντοί, με μεγάλα δόντια σαν λαγού και όλοι τους φορούν γυαλιά με χοντρό σκελετό.
Ακόμα, ο ανθρωπομορφισμός, ζώα δηλαδή που ζουν και συμπεριφέρονται ως άνθρωποι, και ο οποίος αποτελεί ένα πολύ παλιό τρόπο αφήγησης ήδη από την εποχή του Αισώπου, αξιοποιείται από τους δημιουργούς των καρτούν και στις δύο όχθες του Ατλαντικού. Αλλού γίνεται ένας συνδυασμός ζώων και ανθρώπων ενώ υπάρχουν καρτούν και κόμικς όπου βρίσκουμε μόνο τον ανθρώπινο παράγοντα (π.χ. Ποπαϋ και Σούπερμαν). Εκτός τον ανθρωπομορφισμό στα καρτούν του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου χρησιμοποιείται κι ένας απλοϊκός και κατανοητός συμβολισμός όπως στο Ducktators όπου το αυγό της πάπιας Χίτλερ είναι μαύρο… ενώ αξιοποιούνται ακόμα και στοιχεία του κινηματογράφου και των μεγάλων δημιουργών όπως συμβαίνει στο καρτούν Der Fuhrer’s Face (Το Πρόσωπο του Φύρερ) όπου σε μία ο Ντόναλντ Ντακ κατασκευάζει βόμβες και η οποία είναι άμεση μεταφορά της αντίστοιχης σκηνής στο εργοστάσιο από την ταινία Μοντέρνοι Καιροί με τον Σαρλώ/Τσάρλι Τσάπλιν. Αλλά ο Σαρλώ, με το χαρακτηριστικό μπαστουνάκι και το καπέλο του, είναι και ο αφηγητής σε μια αντίστοιχη σειρά σοβιετικών σκετς σε καρτούν!
Αξίζει να σημειωθεί ότι τη δεκαετία του ’40 τα κόμικ στριπ των εφημερίδων και οι ταινίες κινουμένων σχεδίων είναι στην ακμή τους στις ΗΠΑ ενώ κάποια από τα πολεμικά, προπαγανδιστικά κινούμενα σχέδια των Ιαπώνων (άνιμε) έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη αυτής της τέχνης στην συγκεκριμένη χώρα παράλληλα με την Δύση. Επίσης, πρέπει να πούμε, ότι παρά την πολεμική αντιπαλότητα υπήρχε και ένα είδος διαλόγου μεταξύ των δύο πλευρών όπως στο ιαπωνικό καρτούν όπου εμφανίζεται ο αντίζηλος του Ποπαϋ, ο Μπλούτο (ή Βρούτο), στον ρόλο ενός Αμερικανού ναύτη. Αυτό βέβαια μας δείχνει ότι πριν τις εμπόλεμες συμπλοκές υπήρχε ήδη μια μια ιδεολογική, πολιτιστική διαπάλη και επηρεασμός της μίας πλευράς πάνω στην άλλη…
Κλείνοντας, ένα ακόμα συμπέρασμα που μπορεί να βγει είναι ότι πολλά καρτούν είναι ακόμα και σήμερα διασκεδαστικά, όπως σε αυτό που δέρνουν τους ηγέτες του Άξονα, εξάλλου είχαν κι αυτό το σκοπό — να αποδομήσουν τον εχθρό μέσω του γέλιου και του γελοίου. Κάποια είναι βέβαια απλά αδιάφορα και άτεχνα, με τα σύγχρονα δεδομένα, κυρίως οι ιστορίες των Looney Tunes, ενώ σε άλλα εύκολα βλέπουμε ακόμα και σήμερα, το ταλέντο των δημιουργών πίσω από τις ανάγκες της πολεμικής προπαγάνδας.
Στη συνέχεια παραθέτουμε ένα, όχι εξαντλητικό, δείγμα αυτών των καρτούν ανά χώρα.
ΗΠΑ:
1) Donald Duck, De Fuehrer’s face
2) Walt Disney, Education for death
3) The Ducktators (Looney Tunes)
5) Superman, Jappoteurs (1942)
6) Donald Duck, The Spirit of ’43
7) Popaye, Seeing red, white and blue
ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ:
8 ) Τι θέλει (από εμάς) ο Χίτλερ
9) Οι μπότες των φασιστών δεν θα πατήσουν στη γη μας (1941)
ΙΑΠΩΝΙΑ:
11) Οι αετοί της θάλασσας (1943)