Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Προπαγανδιστικά καρτούν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Γρά­φει ο Ειρη­ναί­ος Μαρά­κης //

Η εικό­να, είτε στα­τι­κή ως σκί­τσο, είτε ως κινού­με­νο σχέ­διο, όπως και άλλα είδη τέχνης, αξιο­ποι­ή­θη­κε ως προ­πα­γαν­δι­στι­κό μέσο κατά την διάρ­κεια του Β’ Παγκο­σμί­ου Πολέ­μου τόσο από την πλευ­ρά των Αμε­ρι­κα­νών και των Σοβιε­τι­κών, όσων και από την πλευ­ρά των Συμ­μά­χων του Άξο­να, τους Ιάπωνες.

Σε αυτά τα καρ­τούν ο θεα­τής του σήμε­ρα θα εντο­πί­σει πως προ­σέγ­γι­ζε η κάθε πλευ­ρά τον εχθρό: οι Αμε­ρι­κά­νοι με όπλο τους τη φάρ­σα και το απρό­ο­πτο δια­κω­μω­δούν τους αντι­πά­λους τους στο­χεύ­ο­ντας να ανα­δεί­ξουν την ανω­τε­ρό­τη­τα του αμε­ρι­κά­νι­κου τρό­που ζωής και ο οποί­ος έρχε­ται αντι­μέ­τω­πος με τα ταπει­νά ένστι­κτα και τις προ­θέ­σεις του εχθρού ενώ οι Ιάπω­νες προ­τάσ­σουν την στρα­τιω­τι­κή δύνα­μη και πει­θαρ­χία της Αυτο­κρα­το­ρί­ας τους απέ­να­ντι στον δαι­μο­νι­κό εχθρό. Από την πλευ­ρά τους οι Σοβιε­τι­κοί προ­σεγ­γί­ζουν με περισ­σό­τε­ρο ρεα­λι­στι­κό και συνε­πώς πολι­τι­κό τρό­πο τα ζητή­μα­τα του πολέ­μου αλλά και το ποιός είναι ακρι­βώς ο εχθρός. Ο Χίτλερ σε αυτές στις σοβιε­τι­κές ται­νί­ες θέλει να παρα­δώ­σει την γη στους μεγά­λους κτη­μα­τί­ες, είναι υπη­ρέ­της κι ακό­λου­θος του κεφα­λαί­ου και όπου πατά­ει το πόδι του σπέρ­νει τον θάνα­το, την φτώ­χεια και την κατα­στρο­φή. Ακό­μα τα φιλ­μά­κια αυτά, είτε στις ΗΠΑ, είτε αλλού, απο­τε­λού­σαν κι ένα εκπαιδευτικό/καθοδηγητικό ρόλο όπως στο The Spirit of ‘43/Το Πνεύ­μα του ’43 όπου οι Αμε­ρι­κά­νοι πολί­τες, με τους Ντό­ναλντ και Σκρουτζ Μακ Ντακ ως πρό­τυ­πα, καλού­νται να πλη­ρώ­νουν τους φόρους τους για την ενί­σχυ­ση της πολε­μι­κής βιο­μη­χα­νί­ας! Οι δημιουρ­γοί στα αντί­στοι­χα ρώσι­κα καρ­τούν καλούν τους σοβιε­τι­κούς πολί­τες να παλέ­ψουν ενερ­γά την ναζι­στι­κή απειλή.

Ο κάθε τόπος αξιο­ποιεί στοι­χεία της δικής του πολι­τι­στι­κής και εικο­νο­γρα­φι­κής παρά­δο­σης. Στις ΗΠΑ, που απο­τε­λούν ένα έθνος χωρίς μακραί­ω­νη ιστο­ρία, επι­στρα­τεύ­ο­νται ο Ντό­ναλντ Ντακ από την πλευ­ρά της Disney και ο Ντά­φυ Ντακ από την πλευ­ρά της αντί­πα­λης εται­ρεί­ας Warner Bros καθώς και ο Ποπαϋ για να τα βάλουν με Γερ­μα­νούς ναζί και Για­πω­νέ­ζους πρά­κτο­ρες ενώ οι εκπρό­σω­ποι της χώρας του Ανα­τέλ­λο­ντο Ηλί­ου ήρω­ες από την ιστο­ρι­κή και λαο­γρα­φι­κή τους παρά­δο­ση. Οι Σοβιε­τι­κοί, πάλι, εστιά­ζουν, στον συλ­λο­γι­κό, αντι­στα­σια­κό παρά­γο­ντα. Δεν λεί­πουν, κυρί­ως από τους Αμε­ρι­κά­νους, οι γκρο­τέ­σκες, στε­ρε­ο­τυ­πι­κές απει­κο­νί­σεις: οι Ιάπω­νες είναι κοντοί, με μεγά­λα δόντια σαν λαγού και όλοι τους φορούν γυα­λιά με χοντρό σκελετό.

Ακό­μα, ο ανθρω­πο­μορ­φι­σμός, ζώα δηλα­δή που ζουν και συμπε­ρι­φέ­ρο­νται ως άνθρω­ποι, και ο οποί­ος απο­τε­λεί ένα πολύ παλιό τρό­πο αφή­γη­σης ήδη από την επο­χή του Αισώ­που, αξιο­ποιεί­ται από τους δημιουρ­γούς των καρ­τούν και στις δύο όχθες του Ατλα­ντι­κού. Αλλού γίνε­ται ένας συν­δυα­σμός ζώων και ανθρώ­πων ενώ υπάρ­χουν καρ­τούν και κόμικς όπου βρί­σκου­με μόνο τον ανθρώ­πι­νο παρά­γο­ντα (π.χ. Ποπαϋ και Σού­περ­μαν). Εκτός τον ανθρω­πο­μορ­φι­σμό στα καρ­τούν του Β’ Παγκό­σμιου Πολέ­μου χρη­σι­μο­ποιεί­ται κι ένας απλοϊ­κός και κατα­νοη­τός συμ­βο­λι­σμός όπως στο Ducktators όπου το αυγό της πάπιας Χίτλερ είναι μαύ­ρο… ενώ αξιο­ποιού­νται ακό­μα και στοι­χεία του κινη­μα­το­γρά­φου και των μεγά­λων δημιουρ­γών όπως συμ­βαί­νει στο καρ­τούν Der Fuhrer’s Face (Το Πρό­σω­πο του Φύρερ) όπου σε μία ο Ντό­ναλντ Ντακ κατα­σκευά­ζει βόμ­βες και η οποία είναι άμε­ση μετα­φο­ρά της αντί­στοι­χης σκη­νής στο εργο­στά­σιο από την ται­νία Μοντέρ­νοι Και­ροί με τον Σαρλώ/Τσάρλι Τσά­πλιν. Αλλά ο Σαρ­λώ, με το χαρα­κτη­ρι­στι­κό μπα­στου­νά­κι και το καπέ­λο του, είναι και ο αφη­γη­τής σε μια αντί­στοι­χη σει­ρά σοβιε­τι­κών σκετς σε καρτούν!

Αξί­ζει να σημειω­θεί ότι τη δεκα­ε­τία του ’40 τα κόμικ στριπ των εφη­με­ρί­δων και οι ται­νί­ες κινου­μέ­νων σχε­δί­ων είναι στην ακμή τους στις ΗΠΑ ενώ κάποια από τα πολε­μι­κά, προ­πα­γαν­δι­στι­κά κινού­με­να σχέ­δια των Ιαπώ­νων (άνι­με) έθε­σαν τις βάσεις για την ανά­πτυ­ξη αυτής της τέχνης στην συγκε­κρι­μέ­νη χώρα παράλ­λη­λα με την Δύση. Επί­σης, πρέ­πει να πού­με, ότι παρά την πολε­μι­κή αντι­πα­λό­τη­τα υπήρ­χε και ένα είδος δια­λό­γου μετα­ξύ των δύο πλευ­ρών όπως στο ιαπω­νι­κό καρ­τούν όπου εμφα­νί­ζε­ται ο αντί­ζη­λος του Ποπαϋ, ο Μπλού­το (ή Βρού­το), στον ρόλο ενός Αμε­ρι­κα­νού ναύ­τη. Αυτό βέβαια μας δεί­χνει ότι πριν τις εμπό­λε­μες συμπλο­κές υπήρ­χε ήδη μια μια ιδε­ο­λο­γι­κή, πολι­τι­στι­κή δια­πά­λη και επη­ρε­α­σμός της μίας πλευ­ράς πάνω στην άλλη…

Κλεί­νο­ντας, ένα ακό­μα συμπέ­ρα­σμα που μπο­ρεί να βγει είναι ότι πολ­λά καρ­τούν είναι ακό­μα και σήμε­ρα δια­σκε­δα­στι­κά, όπως σε αυτό που δέρ­νουν τους ηγέ­τες του Άξο­να, εξάλ­λου είχαν κι αυτό το σκο­πό — να απο­δο­μή­σουν τον εχθρό μέσω του γέλιου και του γελοί­ου. Κάποια είναι βέβαια απλά αδιά­φο­ρα και άτε­χνα, με τα σύγ­χρο­να δεδο­μέ­να, κυρί­ως οι ιστο­ρί­ες των Looney Tunes, ενώ σε άλλα εύκο­λα βλέ­που­με ακό­μα και σήμε­ρα, το ταλέ­ντο των δημιουρ­γών πίσω από τις ανά­γκες της πολε­μι­κής προπαγάνδας.

Στη συνέ­χεια παρα­θέ­του­με ένα, όχι εξα­ντλη­τι­κό, δείγ­μα αυτών των καρ­τούν ανά χώρα.

ΗΠΑ:

1) Donald Duck, De Fuehrer’s face 

2) Walt Disney, Education for death 

3) The Ducktators (Looney Tunes) 

4) Daffy the Commando (1943)  

5) Superman, Jappoteurs (1942)  

6) Donald Duck, The Spirit of ’43 

7) Popaye, Seeing red, white and blue 

ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ:

8 ) Τι θέλει (από εμάς) ο Χίτλερ

9) Οι μπό­τες των φασι­στών δεν θα πατή­σουν στη γη μας (1941) 

10) Kino Circus (1942) 

ΙΑΠΩΝΙΑ:

11) Οι αετοί της θάλασ­σας (1943) 

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο