Γράφει ο Στέλιος Κανάκης //
Ο Βόλγας είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Ευρώπης. Πηγάζοντας κάπου ανάμεσα στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ, διασχίζει όλη τη δυτική Ρωσία στο διάβα του προς την Κασπία θάλασσα, όπου εκβάλει. Είναι ο αγαπημένος ποταμός των Ρώσων. Σύμβολο της θέλησης του Σοβιετικού Λαού. Ο ποταμός που ενέπνευσε τους καλλιτέχνες της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Έγινε μυθιστόρημα, ποίημα, τραγούδι, πίνακας ζωγραφικής.
Στο διάβα του συναντά έντεκα από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ρωσίας. Σε μια απ’ αυτές, σαν να κοντοστέκεται. Φαίνεται σαν ο ειρμός του ποταμού να διακόπτεται. Είναι τέτοια η συνοχή της ιστορίας στον τόπο αυτόν που ο μεγάλος Βόλγας αποτιμά το πεπρωμένο. Εκεί που κάποτε ο Βόλγας «είχε μια όχθη μόνο».
Δεξιά από τον ποταμό, ένα τεράστιο μνημείο δεσπόζει στο τοπίο. Στην κορυφή του λόφου Μαμάγιεφ στέκει “Η Μητέρα Πατρίδα Καλεί” κι υψώνει το ξίφος της 85 μέτρα ψηλότερα από το βάθρο που στέκει. Διακόσια σκαλοπάτια για να φτάσεις μέχρι το βάθρο της “Μητέρας”. Όσες και οι μέρες της Μάχης του Στάλινγκραντ. Κι από κάτω, τα ονόματα των νεκρών χαραγμένα στην πέτρα για την αιωνιότητα. Αντρών, γυναικών, παιδιών, γερόντων. Των Σοβιετικών πολιτών που πρόσφεραν τη ζωή τους για το μέλλον της ανθρωπότητας. Από 700.000 έως ένα εκατομμύριο οι νεκροί. Κανείς δεν μετρά. Όλοι όμως θυμούνται. Κάθε κάτοικος του Στάλινγκραντ, κάθε μάνα, κάθε παιδί, συγγενής, φίλος ξέρει πού είναι χαραγμένο το όνομα του αγαπημένου του. Μπορεί να το βρει και με κλειστά μάτια.
Η Ευρώπη είχε κατακτηθεί ή είχε ταχθεί με το Γ΄ Ράιχ. Η Γαλλία, η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη της ηπειρωτικής Ευρώπης πριν τον πόλεμο, δεν υπήρχε. Οι Γερμανοί είχαν εισχωρήσει 1.600 χιλιόμετρα στο έδαφος της ΕΣΣΔ. Είχε χαθεί η Ουκρανία. Η Λευκορωσία και οι Βαλτικές Δημοκρατίες είχαν πέσει στα χέρια των ναζί. Οι μεγάλες μάχες του Σμολένσκ και του Κίεβου είχαν χαθεί. Η Μόσχα είχε κινδυνέψει. Το Λένινγκραντ ήταν περικυκλωμένο. Είχε έρθει η σειρά του Στάλινγκραντ.
Στο Στάλινγκραντ, όπως λίγο πριν στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ, σύσσωμη η Σοβιετική Ένωση, ηγεσία, Κόκκινος Στρατός και οι Σοβιετικοί πολίτες είπαν: «Μέχρι εδώ». Δεν έχει πίσω απ’ αυτές τις πόλεις. Δεν αφήνουμε το Λένινγκραντ, πίσω απ’ τη Μόσχα δεν έχει γη, δεν έχει άλλη όχθη ο Βόλγας.
Οι Χιτλερικοί ξεκίνησαν την επίθεσή τους με 74 μεραρχίες – πάνω από ένα εκατομμύριο άντρες, δύο στρατιές πάντσερ και 1.500 αεροπλάνα. Με τη γνωστή τακτική. Έκαιγαν και κατάστρεφαν ότι δεν μπορούσαν να πάρουν μαζί τους. Αν ορισμένοι γέροι ή παιδιά γλύτωναν τον θάνατο έμεναν χωρίς τίποτα για να ζήσουν. Μα όσο πλησίαζαν, τα πράγματα δυσκόλευαν. «Η αντίσταση του εχθρού μεγαλώνει» σημείωνε στο ημερολόγιό του ο Γερμανός στρατηγός Γιολντ[1]. Στη διάρκεια του Ιουνίου οι Γερμανοί είχαν χάσει σε νεκρούς και τραυματίες 130.000 άντρες. Τον Ιούλιο 160.000. Κι αυτό ήταν μόνο το πρελούδιο της μάχης του Στάλινγκραντ. Στις 28 Ιουλίου η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση και ο Στάλιν διατάζουν: «Ούτε βήμα πίσω!»
Οι Γερμανοί βρίσκονταν ακόμη 90 χιλιόμετρα μακριά απ’ το Στάλινγκραντ. Χρειάζονται δυο μήνες για να καλύψουν αυτή την απόσταση. Τον Αύγουστο έχασαν τουλάχιστον 260.000 άντρες. Όσο περισσότερο καθυστερούν τόσο περισσότερο υλικό και εφεδρείες αναπτύσσουν οι Σοβιετικοί. Σύγχρονα αεροπλάνα, τανκ Τ‑34, πυροβολικό, πυραύλους Κατιούσα. Η βιομηχανία πίσω από τα Ουράλια δούλευε νύχτα-μέρα. Η παραγωγή κυλούσε προς δυσμάς. Προς τον Βόλγα και την πόλη του Στάλινγκραντ.
Ο Γιάκομπ Παβλόφ και το σπίτι του
Η ανακοίνωση της Κομματικής Επιτροπής του Στάλινγκραντ όριζε:
«Ο καθένας μας πρέπει να δοθεί ολόψυχα στην υπεράσπιση της αγαπημένης μας πόλης. Των σπιτιών μας, των οικογενειών μας. Να στήσουμε οδοφράγματα σε κάθε δρόμο, να μεταβάλουμε κάθε γειτονιά, κάθε δρόμο, κάθε σπίτι σε απόρθητο φρούριο».
Σαράντα έξι χιλιάδες κτίρια είχε το Στάλινγκραντ πριν επελάσουν οι φασιστικές ορδές. Τα σαράντα χιλιάδες από αυτά ισοπεδώθηκαν. Μετέβαλλαν την πόλη σε συντρίμμια. Η μάχη του Στάλινγκραντ ήταν μια μάχη που έγινε μέσα στα ερείπια. Πρώτη γραμμή του πολέμου έγινε το κάθε κτίριο, το κάθε δωμάτιο, πολλές φορές ένας τοίχος ή ένα πάτωμα. Η πρώτη γραμμή βρισκόταν πίσω από κάθε σωρό ερείπια. Μέσα σε τρεις μέρες το κέντρο της πόλης άλλαξε χέρια 5 φορές. Το ίδιο και ο λόφος Μαμάγιεφ. Την απόσταση που κέρδιζαν η έχαναν κάθε φορά την μετρούσαν σε πτώματα.
Ένας Γερμανός έγραψε τότε: «Αν όλα τα κτίρια του Στάλινγκραντ τα υπερασπιστούν όπως αυτό εδώ, τότε κανείς από τους στρατιώτες μας δεν θα γυρίσει πίσω στη Γερμανία». Και δεν γύρισαν!
Στις 13 Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί κατάφεραν να μπουν μέσα στην πόλη. Ένιωθαν ικανοποιημένοι. Το Στάλινγκραντ κυριεύθηκε. Ο Γκαίμπελς ανήγγειλε την κατάληψη της πόλης που έφερνε το όνομα του Ιωσήφ Στάλιν. Στη μάχη η παρασημοφόρηση για ανδραγαθήματα γινόταν πολύ συχνά και γενναιόδωρα. Είχαν εκδώσει και παράσημο “Το Στάλινγκραντ έπεσε”. Έτσι ανάγγελλαν και οι γερμανικές εφημερίδες. Η Βέρμαχτ χειροκροτούσε τον εαυτόν της για τα κατορθώματά της.
Είχαν τη διάθεση στρατιωτών που είχαν κερδίσει μια μεγάλη νίκη. Έστελναν ενθουσιώδη γράμματα στα σπίτια τους. «Σήμερα έγραψα στην Έλσα. Σύντομα θα βρεθούμε. Όλοι εδώ πιστεύουμε ότι το τέλος – η νίκη, σύντομα πλησιάζει».
Άρχισαν να στρώνουν και μια καινούργια σιδηροδρομική γραμμή χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι η πραγματική μάχη του Στάλινγκραντ δεν είχε καν αρχίσει.
Ένας άλλος Γερμανός που επέστρεψε το 1953 στη Γερμανία, μετά την αιχμαλωσία του, έγραφε στο ημερολόγιο:
«1η Οκτωβρίου 1942. Το τάγμα μας βρίσκεται στην όχθη του Βόλγα. Έχουμε να διασχίσουμε ακόμα 500 μέτρα και θα είμαστε εκεί. Αύριο θα βρισκόμαστε στην άλλη όχθη του ποταμού και ο πόλεμος θα έχει τελειώσει».
«3η Οκτωβρίου. Πολύ ισχυρή αντίσταση, δεν μπορούμε να περάσουμε αυτά τα 500 μέτρα. Βρισκόμαστε δίπλα από ένα ασανσέρ σιτηρών ».
«6η Οκτωβρίου. Καταραμένο ασανσέρ! Είναι αδύνατο να το πλησιάσουμε. Οι απώλειές μας ξεπέρασαν το 30%».
«10η Οκτωβρίου. Από πού έρχονται αυτοί οι Ρώσοι; Το ασανσέρ πια δεν υπάρχει, αλλά κάθε φορά που πλησιάζουμε τη θέση που βρισκόταν, αρχίζουν τα πυρά, τα οποία θαρρείς πως έρχονται κάτω από τη γη».
«15η Οκτωβρίου. Επιτέλους, έχουμε περάσει το ασανσέρ. Από το τάγμα μας έμειναν μόνο 100 άτομα. Το ασανσέρ το προστάτευαν… 18 Ρώσοι, βρήκαμε 18 σορούς. Και αυτούς τους 18, δεν μπορούσε να νικήσει μισό μήνα ολόκληρο το τάγμα μας…».
Πενήντα οκτώ μέρες άντεξαν κι οι 18 άντρες του Γιάκοφ Παβλόφ στον «Αλευρόμυλο» – το «Σπίτι του Παβλόφ», όπως έμεινε στην ιστορία, στην πλατεία της 9ης Ιανουαρίου, στον αριθμό 61. Αλλά το κτίριο δεν το παρέδωσαν.
Στις 6 Νοεμβρίου, στην 25η επέτειο της Μεγάλης Οχτωβριανής Επανάστασης το ραδιοφωνικό μήνυμα του Στάλιν:
«Πώς δικαιολογείται το γεγονός ότι φέτος οι Γερμανοί είχαν το προβάδισμα και πέτυχαν πολλές νίκες στο μέτωπό μας; Απλώς γιατί οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους συγκέντρωσαν όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις τους, τις έριξαν στο ανατολικό μέτωπο για να δημιουργήσουν ένα τομέα μεγάλης υπεροχής. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χωρίς αυτά τα μέτρα οι ναζί δεν θα είχαν τις επιτυχίες που γνωρίζουμε στο μέτωπο».
Μια στενή λωρίδα γης 4x15 χιλιόμετρα διάσπαρτη από τέτοια σπίτια. Μπροστά, δεξιά κι αριστερά οι ναζιστές. Πίσω ο Βόλγας. «Για μας δεν υπάρχει γη πίσω από τον Βόλγα…» ορκίστηκαν οι Σοβιετικοί. Κι ο Κόκκινος Στρατός αγκιστρώθηκε σ’ αυτή τη στενή λωρίδα γης, οργανώθηκε σε χιλιάδες μικρές ομάδες, οχυρώθηκε στα ερείπια κι ανάγκασε τους Γερμανούς σε μάχη «σώμα με σώμα». «Πόλεμο των αρουραίων» τον ονόμασαν οι Γερμανοί. «Το Στάλινγκραντ έχει πάψει πια να υφίσταται σαν πόλη. Τη μέρα είναι ένα τεράστιο σύννεφο από καυτερό καπνό που τυφλώνει ένας τεράστιος κλίβανος που τον φωτίζουν οι ανταύγειες απ’ τις φλόγες» περιέγραφε Γερμανός αξιωματικός.
Το αρχηγείο στο Στάλινγκραντ βρισκόταν συχνά περικυκλωμένο από φλόγες. Οι ναζί βρίσκονταν μόνο 300 περίπου μέτρα μακριά. Ο μέσος όρος ζωής κάθε στρατιώτη του Κόκκινου Στρατού στο Στάλινγκραντ ήταν 24 ώρες. Του αξιωματικού 3 ημέρες. Αλλά οι Σοβιετικοί άντεξαν.
Η 19η Νοεμβρίου ξημέρωσε βροχερή με πυκνή ομίχλη. Στις 06:30 οι εξαντλημένοι υπερασπιστές του Στάλινγκραντ άκουσαν τον μακρινό απόηχο των Σοβιετικών όπλων. Η Σοβιετική αντεπίθεση, υπό τη γενική εποπτεία των Ζούκοφ-Βασιλέφσκι και διοικητές τους Βορόνοφ, Βατούτιν, Ροκοσόφσκι, Γερεμένκο, είχε αρχίσει. Δέκα στρατιές – περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άντρες του Κόκκινου Στρατού, 1.500 τανκς, 1.500 πυροβόλα όπλα είχαν συγκεντρωθεί, χωρίς οι Γερμανοί να αντιληφθούν το παραμικρό. Ο Γερμανός στρατηγός Γιοντλ είπε αργότερα:
«Νωρίτερα, τίποτα δεν υπήρχε εκεί. Και ξαφνικά μια μεγάλη επίθεση έγινε. Μια επίθεση αποφασιστικής σημασίας».
Μια επιχείρηση πρωτοφανών διαστάσεων. Η σύλληψη του γενικού σχεδίου ήταν απλή. Μια συντονισμένη προέλαση ενάντια στα ρουμανικά στρατεύματα κι από τις δύο πτέρυγες του φον Πάουλους, για να ακινητοποιήσουν τη στρατιά μπροστά στον ποταμό Βόλγα.
Την πρώτη μέρα δημιούργησαν ένα ρήγμα πλάτους 80 χιλιομέτρων στις γραμμές των Ρουμάνων. Την επομένη, στις 20 Νοεμβρίου οι στρατιώτες του Γερεμένκο, προελαύνοντας νότια του Στάλινγκραντ, δημιούργησαν ρήγμα 50 χιλιομέτρων.
Γερμανικό παράσημο, «Το Στάλινγκραντ έπεσε»
Μέσα στην κατεστραμμένη πόλη, η Σοβιετική 62η στρατιά συνέχισε να αγωνίζεται. Άκουγαν τον απόηχο των όπλων να πλησιάζει χιλιόμετρο το χιλιόμετρο, μέτρο το μέτρο. Έπαιρναν πάλι πίσω τα κατεστραμμένα κτίρια που είχαν χάσει, κερδίσει και ξαναχάσει. Τέσσερις το απόγευμα στις 23 Νοεμβρίου, τέσσερις μέρες μετά την έναρξη της επίθεσης, οι Σοβιετικές στρατιές συναντήθηκαν. Παγιδευμένες μέσα στον κύκλο αυτόν ήταν 22 γερμανικές μεραρχίες πεζικού και πάντσερ, με άλλα λόγια 300.000 χιλιάδες άντρες. Δεν υπήρχε καμία έξοδος για τον στρατηγό φον Πάουλους. Οι Γερμανοί επιχείρησαν να στήσουν μια τεράστια αερογέφυρα. Το σχέδιό τους απέτυχε. Οι Σοβιετικοί αναφέρουν ότι κατέρριψαν 1.000 ναζιστικά αεροπλάνα.
Την 31η Ιανουαρίου του 1943 παραδόθηκε ο στρατάρχης φον Πάουλους. Ήταν ένας από τους υπεύθυνους για την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα, την εισβολή δηλαδή στη Σοβιετική Ένωση. Στη δίκη της Νυρεμβέργης κατέθεσε κατά του φασισμού και του καθεστώτος που είχε υπηρετήσει. Ο στρατηγός Ντάνιελ παραδόθηκε στον στρατηγό Τολμπούκιν. Ακολούθησαν άλλοι 24 στρατηγοί. Στις 2 Φεβρουαρίου 1943 παραδόθηκε και ο τελευταίος Γερμανός στρατιώτης. Η μάχη του Στάλινγκραντ είχε τελειώσει. Ενενήντα χιλιάδες Γερμανοί στρατιώτες, μαζί με τον στρατάρχη Πάουλους, παραδόθηκαν στους Σοβιετικούς. Πέντε στρατιές των Γερμανών και των συμμάχων τους είχαν εξολοθρεύσει οι Σοβιετικοί. Το ¼ των δυνάμεων της Βέρμαχτ. Πάνω από ένα εκατομμύριο οι νεκροί. Η αφρόκρεμα του Γερμανικού στρατού.
Γερμανοί, Ρουμάνοι, Ιταλοί, Ούγγροι, τα ερείπια ενός τεράστιου στρατού φασιστών που βάλθηκε να αιματοκυλήσει την ανθρωπότητα. Δεκάδες χιλιάδες που τώρα σέρνονταν μέσα στα χιόνια, στο δρόμο για την αιχμαλωσία.
«Το Στάλινγκραντ έπεσε»
Η σημασία της Μάχης του Στάλινγκραντ ήταν τεράστια. Στάθηκε μια από τις μεγαλύτερες μάχες του Β΄ΠΠ. Ολοκλήρωσε την πλήρη νίκη του σοβιετικού στρατού στις μεγάλες ομάδες στρατιών των γερμανο-φασιστικών στρατευμάτων, νίκη που είχε παγκόσμια σημασία. Η μεγάλη στροφή στην πορεία ολόκληρου του Β΄ΠΠ. Σε στρατιωτικό επίπεδο στάθηκε το τέλος των πρωτοβουλιών του φασιστικού στρατοπέδου. Είχε σαν αποτέλεσμα ο χιτλερικός στρατός, έκτοτε, να περάσει στην άμυνα. Άμυνα που την έφερε στην συντριπτική ήττα. Όπως είχε διατυπώσει τότε ο Μάο-Τσε-Τουνγκ:
«Όλη η πολιτική και στρατιωτική ζωή του φασιστικού κράτους, όπως ήταν το χιτλερικό, από την πρώτη μέρα της ζωής του, στηρίχθηκε στην επίθεση και με το τέλος της επίθεσης τέλειωσε κι η ζωή του… Η πολιτική ζωή του Ναπολέοντα τέλειωσε στο Βατερλό, όμως αυτό το προκαθόρισε η ήττα του στη Μόσχα. Σήμερα ο Χίτλερ ακολουθεί τα χνάρια του Ναπολέοντα και η μάχη του Στάλινγκραντ προκαθορίζει την πτώση του».
Το τέλος της βρήκε τα Σοβιετικά στρατεύματα 160 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης. Στο Κουρσκ. Εκεί που σε λίγο οι ναζιστές θα έχαναν την επόμενη μεγάλη μάχη. Στο βάθος διαγραφόταν ο δρόμος για το Βερολίνο.
Η νίκη στο Στάλινγκραντ επέφερε βαθειά κρίση στη Γερμανία και σ’ ολόκληρο το φασιστικό συνασπισμό. Το Ιαπωνικό στρατηγείο έπαψε να ελπίζει σε νίκη των Γερμανών και ακύρωσε τα σχέδιά του για επίθεση στην ΕΣΣΔ.
Στις 9 Μαρτίου ο Μουσολίνι ζητά από τον Χίτλερ να κλείσει ειρήνη με την ΕΣΣΔ.[2] Ανάλογη έκκληση απηύθυνε στον Χίτλερ και το Βατικανό στις 25 Μαρτίου. [3]
Τρόμος κατέλαβε και τους φασιστικούς κύκλους της Ρουμανίας. Ο Αντωνέσκου, με επιστολή του στον Χίτλερ αποπειράται να σταματήσει τις αποστολές στρατιωτών για τη φασιστική Γερμανία:
«Το 1942 η Ρουμανία, προχωρώντας μαζί με τον γερμανικό στρατό, έδωσε τη μεγαλύτερη συνεισφορά σε στρατεύματα, από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες – 26 μεραρχίες, που είχαν συγκροτηθεί από τους καλύτερους άντρες και ήταν εξοπλισμένες πολύ καλά. Χάσαμε 18 μεραρχίες στον Ντον και στο Στάλινγκραντ, σαν αποτέλεσμα της σοβιετικής περικύκλωσης που δεν μπορέσαμε να την εμποδίσουμε. Άλλες 8 μεραρχίες στις μάχες του Κουμπάν. Ως τώρα, χάσαμε 250.000 στρατιώτες, χωρίς να υπολογίζουμε τους τραυματίες που ανέρρωσαν, καθώς και εξοπλισμούς και υλικά 24 μεραρχιών».[4]
Η πολιτική κατάσταση οξύνθηκε και στην Ουγγαρία. Τα υπολείμματα της 2ης ουγγρικής στρατιάς, που συνετρίβη από τα σοβιετικά στρατεύματα, ανακλήθηκαν στην Ουγγαρία και αποστρατεύτηκαν. Στη χώρα αυξήθηκε η δυσαρέσκεια για τη συμμετοχή της Ουγγαρίας στον πόλεμο.
Το κύρος της Σοβιετικής Ένωσης ανέβηκε κατακόρυφα στο αντιφασιστικό στρατόπεδο.
Η νίκη στο Στάλινγκραντ και η αντίστοιχη του Κουρσκ που την ακολούθησε, υποχρέωσαν τις κυβερνήσεις ΗΠΑ-Αγγλίας να περιορίσουν τα σχέδιά τους και να εξετάσουν από κοινού με την ΕΣΣΔ τα σοβαρότατα διεθνή προβλήματα. Στις 19–30 Οκτωβρίου 1943 συγκαλείται στη Μόσχα η Συνδιάσκεψη των υπουργών εξωτερικών των ΕΣΣΔ, ΗΠΑ και Αγγλίας, όπου συμφωνήθηκαν πολλά μεταπολεμικά ζητήματα και προετοίμασε την πρώτη συνάντηση των ηγετών των τριών χωρών στην Τεχεράνη.
Θα ακολουθήσουν πολλά και θα χρειαστεί να περάσουν δύο χρόνια ακόμη, μέχρι η κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο να καρφωθεί στο Ράιχσταγκ. Το μαύρο τέρας του φασισμού προσωρινά είναι νεκρό. Το σύστημα που το γεννά και το τρέφει παρέμεινε ζωντανό.
Το «σπίτι» του Παβλόφ σήμερα
____________________________________________________________________________
[1] Άλφρεντ Γιοντλ. 1890–1946Στρατηγός, Αρχηγός του Επιτελείου Επιχειρήσεων της Ανώτατης Διοίκησης της Βέρμαχτ. Καταδικάστηκε σε θάνατο στη Δίκη της Νυρεμβέργης και εκτελέστηκε στις 16 Οκτωβρίου 1946 με απαγχονισμό.
[2] Ρ. Μπατάλια: Η ιστορία του ιταλικού κινήματος αντίστασης, σελ. 65
[3] Ciano, Diario, σελ. 550–558
[4] Κορόλκωφ, Πώς προετοιμάστηκε το σχέδιο Μπαρμπαρόσα, «Στρατιωτική σκέψη», Νο 8, 1946, σελ. 46.
