Τα «Πέτρινα» Πανεπιστήμια (Β΄μέρος)

Γρά­φει η ofisofi //

Σε όλα τα νησιά που χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν ως τόποι εξο­ρί­ας οι εκτο­πι­σμέ­νοι κατόρ­θω­σαν να ξεπε­ρά­σουν και τις πιο αντί­ξο­ες συν­θή­κες και να αντι­στα­θούν οργα­νώ­νο­ντας πλού­σια μορ­φω­τι­κά και πολι­τι­στι­κά προ­γράμ­μα­τα. Η Γυά­ρος είναι μια αντι­προ­σω­πευ­τι­κή περί­πτω­ση. Πολ­λοί εξό­ρι­στοι όχι μόνο μορ­φώ­θη­καν αλλά εκεί έγρα­ψαν και τα πρώ­τα τους βιβλία.

Η Χίος από την άλλη μεριά ήταν ένα «Στρα­τό­πε­δο πει­θαρ­χη­μέ­νης δια­βί­ω­σης» και σε αυτό μετα­φέρ­θη­καν το Μάρ­τιο του 1948 χίλιες γυναί­κες από όλη την Ελλά­δα. Οι γυναί­κες αυτές έζη­σαν σε απάν­θρω­πες συν­θή­κες όμως οι μαρ­τυ­ρί­ες ανα­φέ­ρουν ότι τα μαθή­μα­τα γίνο­νταν από­λυ­τα οργα­νω­μέ­να και συστη­μα­το­ποι­η­μέ­να. Ακό­μα και όταν η διοί­κη­ση προ­σπα­θού­σε να απο­μο­νώ­σει τις γραμ­μα­τι­σμέ­νες γυναί­κες και να απα­γο­ρεύ­σει τα μαθή­μα­τα, αυτά γίνο­νταν και οι ψυχα­γω­γι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες συνεχίζονταν.

Ένα άλλο Στρα­τό­πε­δο γυναι­κών δημιουρ­γή­θη­κε στο Τρί­κε­ρι από το καλο­καί­ρι του 1947 έως το Μάρ­τιο του 1949. Εκεί στεί­λα­νε τις πρώ­τες εξό­ρι­στες για προ­λη­πτι­κούς λόγους. Οι γυναί­κες αυτές μετα­φέρ­θη­καν στη Μακρό­νη­σο μέχρι τα Χρι­στού­γεν­να του 1949. Το φθι­νό­πω­ρο του 1950 επέ­στρε­ψε στο Τρί­κε­ρι ένας μεγά­λος αριθ­μός και έζη­σαν εκεί μέχρι την Άνοι­ξη του 1953 που απο­λύ­θη­καν και οι τελευ­ταί­ες (ένας μικρός αριθ­μός συνέ­χι­σε στον Άη – Στρά­τη). Αυτές οι γυναί­κες κατά­φε­ραν να επι­βιώ­σουν. Και μολο­νό­τι η ζωή τους ήταν αβί­ω­τη κατόρ­θω­σαν να νομι­μο­ποι­ή­σουν μερι­κώς το δικαί­ω­μα στη μόρ­φω­ση. Οργα­νώ­θη­καν τα πρώ­τα μαθή­μα­τα και η ομα­δι­κή ανά­γνω­ση λογο­τε­χνι­κών κει­μέ­νων. Τα μαθή­μα­τα γίνο­νταν σε ομά­δες 5–6 κορι­τσιών και οι ομά­δες χωρί­ζο­νταν με βάση το επί­πε­δο της κάθε τάξης. Επει­δή μαζί με τις γυναί­κες υπήρ­χαν και μικρά παι­διά οργα­νώ­θη­κε και νηπια­γω­γείο γι’ αυτά.

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945–1966, χει­ρό­γρα­φες και έντυ­πες εφη­με­ρί­δες από τις φυλα­κές Χατζη­κώ­στα. “Δεσμώ­της Αγω­νι­στής”, 15–3‑1945, χει­ρό­γρα­φη εφη­με­ρί­δα τοί­χου. (πηγή: Αρχείο Ιστο­ρι­κού Τμή­μα­τος της ΚΕ του ΚΚΕ.

Το κατα­πλη­κτι­κό και συγκι­νη­τι­κό συγ­χρό­νως είναι ότι ανά­με­σα σε αυτές τις γυναί­κες υπήρ­χε μια δυνα­τή αλλη­λε­πί­δρα­ση τόσο στον τομέα της μόρ­φω­σης όσο και στον κοι­νω­νι­κό και πολι­τι­στι­κό δηλα­δή «οι μορ­φω­μέ­νες διδά­σκα­νε και διδά­σκο­νταν, μαθαί­να­νε από τις γυναί­κες του λαού δεξιό­τη­τες, που δεν είχαν ποτέ τη δυνα­τό­τη­τα να αποκτήσουν».

Ο Άη- Στρά­της είναι γνω­στός και από τα παλιό­τε­ρα χρό­νια. Η περί­ο­δος αυτή όμως θεω­ρεί­ται η πιο πλού­σια σε εμπει­ρί­ες και δρα­στη­ριό­τη­τες. Όπως υπο­στη­ρί­ζει η συγ­γρα­φέ­ας η μορ­φω­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα τόσο χρο­νι­κά όσο και αξιο­λο­γι­κά, απο­τε­λού­σε τη βασι­κή και ανα­γκαία προ­ϋ­πό­θε­ση για την οργά­νω­ση της ζωής των εξο­ρί­στων και συνε­χί­ζει ότι ο δια­παι­δα­γω­γη­τι­κός χαρα­κτή­ρας της μόρ­φω­σης και η διεύ­ρυν­ση των μορ­φω­τι­κών ορι­ζό­ντων ήταν ουσια­στι­κά οι κύριες προ­ϋ­πο­θέ­σεις, ώστε να λει­τουρ­γή­σει το δύσκο­λο εγχεί­ρη­μα της συμ­βί­ω­σης ενός κόσμου με κοι­νές μεν ιδε­ο­λο­γι­κές κατα­βο­λές, ταυ­τό­χρο­να δε, μ’ ένα ανι­σο­με­ρές κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­στι­κό επί­πε­δο. Σύμ­φω­να με τα δια­θέ­σι­μα στοι­χεία επι­ση­μαί­νει ότι η ανα­λο­γία των μορ­φω­μέ­νων, και ιδιαί­τε­ρα των δια­νο­ου­μέ­νων προς τους αγράμ­μα­τους ή αμόρ­φω­τους, ήταν σαφώς μεγα­λύ­τε­ρη απ’ ό,τι χαρα­κτή­ρι­ζε την «έξω­θεν» ελλη­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Είναι χαρα­κτη­ρι­στι­κό ότι πολ­λά μαθή­μα­τα ποί­η­σης και λογο­τε­χνί­ας γίνο­νταν από τους ποι­η­τές και λογο­τέ­χνες που βρί­σκο­νταν εκεί εξόριστοι.

Τα μαθή­μα­τα χωρί­ζο­νταν σε ιδε­ο­λο­γι­κά και γενι­κής παι­δεί­ας. Ο τρό­πος διδα­σκα­λί­ας ήταν κλι­μα­κού­με­νος, ανά­λο­γα με τα επί­πε­δα και τις γνώ­σεις των εξο­ρί­στων. Μια Επι­τρο­πή Δια­φώ­τι­σης όρι­ζε τη διδα­κτέα ύλη των μαθη­μά­των γενι­κής παι­δεί­ας. Στις ανώ­τε­ρες βαθ­μί­δες διδά­σκο­νταν λογι­στι­κά. Υπήρ­χαν όμως και μαθή­μα­τα επαγ­γελ­μα­τι­κής κατάρ­τι­σης όπως φωτο­γρα­φί­ας, στε­νο­γρα­φί­ας, μελισ­σο­κο­μί­ας. Τα μαθή­μα­τα ξένων γλωσ­σών εξα­κο­λου­θού­σαν να διδά­σκο­νται με μικτές μεθό­δους είτε με τη μέθο­δο της αυτο­μόρ­φω­σης είτε με εκεί­νη της καθο­δή­γη­σης κάποιου καθηγητή.

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945 — 1966, Φυλα­κές Κέρ­κυ­ρας. Σημειώ­σεις μαθή­μα­τος Πολι­τι­κής Ιστο­ρί­ας του Π. Μαντα­λό­βα. (πηγή: Αρχείο Π. Μανταλόβα)

Η Καμα­ρι­νού θεω­ρεί πολύ σημα­ντι­κό το γεγο­νός της ύπαρ­ξης πολ­λών βιβλί­ων και έντυ­που υλι­κού, που πάντα διέ­θε­ταν οι εξό­ρι­στοι αν και δεν ήταν και τόσο εύκο­λο εξ αιτί­ας των διώ­ξε­ων και των απα­γο­ρεύ­σε­ων. Από τα μέσα της δεκα­ε­τί­ας του 1950 οι εξό­ρι­στοι έστελ­ναν επι­στο­λές και κάρ­τες και ζητού­σαν βιβλία. Αυτή η επα­φή με τον έξω κόσμο έδω­σε ώθη­ση στα καλ­λι­τε­χνι­κά μαθή­μα­τα. Έτσι οι εξό­ρι­στοι σκι­τσά­ρι­ζαν, έφτια­χναν ευχε­τή­ριες κάρ­τες και μέσω αυτών προ­σπα­θού­σαν να ανοί­ξουν δρό­μους επι­κοι­νω­νί­ας και να στεί­λουν τα μηνύ­μα­τά τους στους άλλους ανθρώπους.

Η κατα­σκευή επί­σης σκη­νι­κών για τις παρα­στά­σεις συν­δυά­στη­κε με την ανά­πτυ­ξη της θεα­τρι­κής παιδείας.

Μέσα σε όλες αυτές τις δρα­στη­ριό­τη­τες θα πρέ­πει να ανα­φερ­θούν και οι αθλη­τι­κές διοργανώσεις .

Η Τρί­τη περί­ο­δος καλύ­πτει το διά­στη­μα από το 1967 έως το 1974. Μετά από σει­ρά ανώ­μα­λων πολι­τι­κών εξε­λί­ξε­ων και την επέμ­βα­ση των Αμε­ρι­κά­νων επι­βλή­θη­κε η δικτα­το­ρία των συνταγ­μα­ταρ­χών. Το ΚΚΕ ήταν εκτός νόμου. Μέλη και στε­λέ­χη του βρί­σκο­νταν στις φυλα­κές, στις εξο­ρί­ες και στο εξω­τε­ρι­κό. Η ΕΔΑ ήταν ένα ευρύ­τε­ρο αρι­στε­ρό σχή­μα που αγω­νι­ζό­ταν για την απο­κα­τά­στα­ση της δημο­κρα­τι­κής ομα­λό­τη­τας πριν την επι­βο­λή της χού­ντας. Με τη δικτα­το­ρία ανα­βί­ω­σε ο νόμος 509. Οι διώ­ξεις και οι συλ­λή­ψεις δεν αφο­ρού­σαν μόνο κομ­μου­νι­στές και αρι­στε­ρούς αλλά και δημο­κρά­τες και ανθρώ­πους αντί­θε­τους στη δικτα­το­ρία. Χιλιά­δες άνθρω­ποι συνε­λή­φθη­σαν και άλλοι κρα­τού­νταν στην Ασφά­λεια, άλλοι δικά­ζο­νταν και φυλα­κί­ζο­νταν και άλλοι εκτοπίζονταν.

Αυτή η περί­ο­δος δια­φο­ρο­ποιεί­ται ως προς το ποιο­τι­κό απο­τέ­λε­σμα της μορ­φω­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας και των μαθη­μά­των που οργα­νώ­θη­καν. Από τη μια μεριά υπήρ­χε η εμπει­ρία, το υψη­λό­τε­ρο μορ­φω­τι­κό επί­πε­δο και οι υπο­χω­ρή­σεις του καθε­στώ­τος εξ αιτί­ας της παγκό­σμιας πίε­σης και από την άλλη άλλα­ξε ο τρό­πος προ­σέγ­γι­σης της γνώ­σης, δηλα­δή εκεί­νο που ενδιέ­φε­ρε ήταν το τι ήθε­λε ακρι­βώς να μάθει κανείς. Σύμ­φω­να με την συγ­γρα­φέα εξ αιτί­ας των συνε­χών μετα­γω­γών των κρα­του­μέ­νων και της απο­μά­κρυν­σης των νεό­τε­ρων κρα­του­μέ­νων από τους παλαιό­τε­ρους δεν υπάρ­χουν λεπτο­με­ρή στοι­χεία για τη μορ­φω­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα των πολι­τι­κών κρα­του­μέ­νων στις φυλα­κές και στις εξορίες.

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945–1966, έργο του Ασα­ντούρ Μπα­χα­ριάν με θέμα τη μελέ­τη στις φυλα­κές Κέρ­κυ­ρας. (πηγή: Αρχείο οικο­γέ­νειας Α. Μπαχαριάν)

Βιβλία ελλη­νι­κά και ξενό­γλωσ­σα κυκλο­φο­ρού­σαν στις φυλα­κές, ζυμώ­σεις γίνο­νταν σε όλα τα επί­πε­δα και επι­πλέ­ον οι πολι­τι­κοί κρα­τού­με­νοι έγρα­φαν μελέ­τες κοι­νω­νιο­λο­γι­κές και επι­στη­μο­νι­κές μετα­φρά­ζο­ντας συγ­χρό­νως διά­φο­ρα βιβλία. Ας σημειω­θεί ότι μετά το 1968 και τη διά­σπα­ση του ΚΚΕ οι πολι­τι­κές και ιδε­ο­λο­γι­κές συζη­τή­σεις εντεί­νο­νται και διευ­ρύ­νο­νται οι προ­σεγ­γί­σεις δια­φό­ρων θεμάτων.

Τα μαθή­μα­τα συνε­χί­ζο­νται αξιο­ποιώ­ντας την πεί­ρα των κρα­του­μέ­νων των προη­γού­με­νων επο­χών και η κυρί­αρ­χη μέθο­δος είναι η αλλη­λο­δι­δα­κτι­κή που δεν την ακο­λου­θούν πλέ­ον μόνο οι αρι­στε­ροί κρα­τού­με­νοι αλλά και εκεί­νοι του κεντρώ­ου χώρου.

Στις φυλα­κές Αβέ­ρωφ η εκπαι­δευ­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα συνε­χί­ζε­ται αλλά με δια­φο­ρε­τι­κό τρό­πο στη γυναι­κεία πτέ­ρυ­γα και άλλο στην ανδρι­κή. Το μέτρο είναι ο από­η­χος της διά­σπα­σης του ΚΚΕ, ο οποί­ος βιω­νό­ταν δια­φο­ρε­τι­κά στις ανδρι­κές φυλα­κές, με πιο έντο­νο τρό­πο. Κοι­νά μαθή­μα­τα ήταν πλέ­ον μόνο εκεί­να που αφο­ρού­σαν τις ξένες γλώσ­σες και οι επι­στη­μο­νι­κές δια­λέ­ξεις. Τα ιδε­ο­λο­γι­κά μαθή­μα­τα γίνο­νταν από δια­φο­ρε­τι­κούς δασκά­λους σε δια­φο­ρε­τι­κές ομά­δες, αλλά σε πολι­τι­σμέ­νο κλί­μα αντι­πα­ρά­θε­σης, όπως αναφέρεται.

Στις φυλα­κές Κορυ­δαλ­λού το δικαί­ω­μα της μόρ­φω­σης για τους πολι­τι­κούς κρα­τού­με­νους είχε κατο­χυ­ρω­θεί αρκεί τα μαθή­μα­τα να μην ανα­φέ­ρο­νταν στη μαρ­ξι­στι­κή θεω­ρία. Αυτό δε σημαί­νει όμως πως δεν γίνο­νταν τέτοια μαθή­μα­τα. Οι κρα­τού­με­νοι χωρί­ζο­νταν σε μικρές ομά­δες και μελε­τού­σαν με πολύ μεγά­λη μυστικότητα.

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945–1966, Φυλα­κές Αίγι­νας. Η 3η σελί­δα του Ανα­γνω­στι­κού Γ’ και Δ’ τάξε­ων του Σχο­λεί­ου των φυλα­κών, που γρά­φτη­κε από το Μιχά­λη Παπα­μαύ­ρο. (πηγές: Χ. Σακελ­λα­ρί­ου, Μεγά­λα χρό­νια — Το ανα­γνω­στι­κό της φυλα­κής, εκδ. Ακά­δη­μος, 1989 και Μιχ. Παπα­μαύ­ρος, Η ζωή, οι διώ­ξεις και το έργο του, εκδ. Gutenberg, 1985)

Οι πλη­ρο­φο­ρί­ες για τα μαθή­μα­τα στη Γυά­ρο είναι αντι­κρουό­με­νες και μάλ­λον δεν είχαν καθο­λι­κή ισχύ. Η αυτο­μόρ­φω­ση όμως ήταν μέρος της ζωής των περισ­σο­τέ­ρων κρα­του­μέ­νων. Στο Παρ­θέ­νι της Λέρου τα μαθή­μα­τα συνε­χί­ζο­νταν αν και υπό την επί­δρα­ση της διά­σπα­σης δεν υπήρ­χε η ίδια ιδε­ο­λο­γι­κή συνο­χή. Αυτό όμως δεν μεί­ω­νε την ποιό­τη­τα του μορ­φω­τι­κού έργου και της προ­σπά­θειας της αυτο­μόρ­φω­σης των εξο­ρί­στων. Στο Λακ­κί της Λέρου τέλος οι εξό­ρι­στοι κατόρ­θω­σαν να προ­μη­θευ­τούν εκπαι­δευ­τι­κό υλι­κό, να οργα­νώ­σουν και να λει­τουρ­γή­σουν βιβλιο­θή­κη με ανα­γνω­στή­ριο. Οι εξό­ρι­στοι παρα­κο­λου­θού­σαν μαθή­μα­τα και δια­λέ­ξεις, συζη­τού­σαν μετα­ξύ τους και παρα­κο­λου­θού­σαν τις πολι­τι­κές εξε­λί­ξεις συμ­με­τέ­χο­ντας σε ένα δίκτυο ενη­μέ­ρω­σης που απο­δελ­τί­ω­νε τις ραδιο­φω­νι­κές εκπο­μπές της Μόσχας, του BBC και της Ντόι­τσε Βέλε. Παρα­δί­δο­νταν επί­σης μαθή­μα­τα χαρα­κτι­κής, πυρο­γρα­φί­ας και μετα­ξο­τυ­πί­ας. Αξί­ζει να ανα­φερ­θεί εδώ η πολύ σημα­ντι­κή προ­σφο­ρά του λαϊ­κού και αυτο­δί­δα­κτου καλ­λι­τέ­χνη Γιώρ­γου Φαρ­σα­κί­δη, που παρου­σί­α­ζε και ζητή­μα­τα θεω­ρί­ας της Τέχνης μέσα από διαλέξεις.

Το τρί­το μέρος του βιβλί­ου ασχο­λεί­ται με τη δυνα­μι­κή της μόρ­φω­σης ή αλλιώς μάθη­ση για τη ζωή. Σε αυτό εξε­τά­ζε­ται η μόρ­φω­ση ως καθή­κον μέσα από τη μορ­φω­τι­κή ατμό­σφαι­ρα, τις μεθό­δους, την ύλη και τα προ­γράμ­μα­τα. Στη συνέ­χεια διε­ρευ­νά πώς συν­δέ­θη­κε η γενι­κή με την επαγ­γελ­μα­τι­κή εκπαί­δευ­ση μέσα στα πλαί­σια της μαρ­ξι­στι­κής θεω­ρί­ας που υπο­στή­ρι­ζε την ολό­πλευ­ρη ανά­πτυ­ξη της ανθρώ­πι­νης προ­σω­πι­κό­τη­τας. Τα ειδι­κά – επαγ­γελ­μα­τι­κά μαθή­μα­τα διευ­κό­λυ­ναν σε πρώ­τη φάση τη ζωή των εξο­ρί­στων και στη συνέ­χεια έδι­ναν την προ­ο­πτι­κή μιας μελ­λο­ντι­κής επαγ­γελ­μα­τι­κής απο­κα­τά­στα­σης. Ένα πολύ μεγά­λο μέρος κατα­λαμ­βά­νει η παρου­σί­α­ση της πολι­τι­στι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας στους χώρους εγκλει­σμού με την παρα­τή­ρη­ση της συγ­γρα­φέ­ως ότι το μέγε­θος και η σημα­σία αυτής της δρα­στη­ριό­τη­τας μπο­ρεί να κατα­νοη­θεί με την έντα­ξή της στο ιστο­ρι­κό πλαί­σιο της κάθε περιό­δου. Είναι πολύ σημα­ντι­κό το γεγο­νός ότι οι πολι­τι­κοί κρα­τού­με­νοι δεν έπα­ψαν να ανα­ζη­τούν την ποιό­τη­τα σε κάθε εκδή­λω­σή τους διό­τι ουσια­στι­κά αντι­στέ­κο­νταν στη φθο­ρά και στο θάνατο.

Η μελέ­τη ολο­κλη­ρώ­νε­ται με την αξιο­λό­γη­ση των επι­μορ­φω­τι­κών προγραμμάτων.

Από τη β’ περί­ο­δο: 1945–1966. Τόποι εκτό­πι­σης, Γυναί­κες εξό­ρι­στες, πάνω: Μαθή­μα­τα στο ύπαι­θρο στο στρα­τό­πε­δο της Χίου, κάτω: Τα πρώ­τα συνερ­γεία τσα­γκα­ρι­κής στο Τρί­κε­ρι (πηγή: Λεύ­κω­μα Γυναί­κες στην εξο­ρία, εκδ. Καστα­νιώ­της, Αθή­να 1979)

Πριν ολο­κλη­ρω­θεί όμως αυτή η παρου­σί­α­ση θεω­ρώ απα­ραί­τη­το να ανα­φερ­θώ στις μορ­φές των δασκά­λων που μεγα­λούρ­γη­σαν στις φυλα­κές και στις εξο­ρί­ες προ­σφέ­ρο­ντας μαθή­μα­τα αλη­θι­νής ζωής και ουσια­στι­κής μόρ­φω­σης. Εκτός από τις εκα­το­ντά­δες περι­πτώ­σεις εγγράμ­μα­των ανθρώ­πων μέσης και ανώ­τα­της εκπαί­δευ­σης ανδρών και γυναι­κών, που μετέ­δω­σαν τις γνώ­σεις τους και έμα­θαν γράμ­μα­τα σε πολύ περισ­σό­τε­ρους συγκρα­τού­με­νους τους, ξεχώ­ρι­σα μέσα στις σελί­δες του βιβλί­ου τρεις μεγά­λες μορ­φές: το Δημή­τρη Γλη­νό, τον Μιχά­λη Παπα­μαύ­ρο και τη Ρόζα Ιμβριώτη.

Ο Δημή­τρης Γλη­νός εξο­ρί­στη­κε αρχι­κά στον Άη – Στρά­τη (1935). Μαζί με τον Βάρ­να­λη διεύ­ρυ­ναν το περιε­χό­με­νο των μαθη­μά­των με φιλο­σο­φι­κές συζη­τή­σεις. Στον Άη – Στρά­τη έδω­σε διά­λε­ξη για τον τρό­πο που πρέ­πει να οργα­νώ­νει κανείς τη μελέ­τη του: «πώς πρέ­πει να μιλά­με, πώς πρέ­πει να γρά­φου­με, πώς πρέ­πει να δια­βά­ζου­με». Το 1936 εξο­ρί­ζε­ται στην Ανά­φη και σώζε­ται το διά­γραμ­μα των μαθη­μά­των της δια­λε­κτι­κής φιλο­σο­φί­ας. Από τις σημειώ­σεις αυτές φαί­νο­νται οι υψη­λές απαι­τή­σεις του Γλη­νού για τους μαθη­τές του, τους συνε­ξό­ρι­στούς του και είναι σημείο ανα­φο­ράς για τις δια­λέ­ξεις που ακο­λου­θού­σαν. Στις 7 Μαΐ­ου 1936 μετα­φέρ­θη­κε στην Ακρο­ναυ­πλία, γεγο­νός ιστο­ρι­κής σημα­σί­ας. Η άφι­ξη του μεγά­λου δάσκα­λου στην Ακρο­ναυ­πλία έπαι­ξε σημα­ντι­κό ρόλο στην οργά­νω­ση, διεύ­ρυν­ση και τον εμπλου­τι­σμό των μαθη­μά­των τόσο ως προς το περιε­χό­με­νο όσο και ως προς τη μεθοδολογία.

Ο μεγά­λος παι­δα­γω­γός Μιχά­λης Παπα­μαύ­ρος το 1946 βρί­σκε­ται στις φυλα­κές Χατζη­κώ­στα. Στο άρθρο του στην εφη­με­ρί­δα της φυλα­κής Δεσμώ­της αγω­νι­στής με τίτλο «Λαϊ­κή Παι­δεία – Ό,τι δεν κάνει το κρά­τος» ανα­φέ­ρε­ται στον τρό­πο διδα­σκα­λί­ας και στο περιε­χό­με­νο των μαθη­μά­των στη φυλα­κή. Πολύ σημα­ντι­κή θεω­ρεί­ται η συνει­σφο­ρά του στις φυλα­κές της Αίγι­νας που μετα­φέρ­θη­κε το Γενά­ρη του 1947. Έλε­γε ο Παπα­μαύ­ρος: «Για να περ­πα­τή­σεις στο σωστό δρό­μο, χρειά­ζε­σαι φως. Και το φως είναι γράμ­μα­τα. Ο κόσμος πρέ­πει να μάθει να δια­βά­ζει, για­τί αλλιώς ακού­ει μόνο ό,τι του λένε οι άλλοι… Η φυλα­κή πρέ­πει να γίνει σχολείο».

Ο Μιχά­λης Παπα­μαύ­ρος πίστευε ότι πρέ­πει να κατα­πο­λε­μη­θεί ο αναλ­φα­βη­τι­σμός, αλλά δεν του αρκού­σε αυτό. Ήθε­λε να αξιο­ποιεί­ται η ανά­γνω­ση και η γρα­φή στην καλ­λιέρ­γεια της σκέ­ψης και της έκφρασης.
Μέσα στη φυλα­κή έγρα­ψε αρκε­τά βιβλία από τα οποία δια­σώ­θη­κε μόνο τα Μεγά­λα Χρό­νια – το ανα­γνω­στι­κό της φυλα­κής. Σε αυτό δια­πι­στώ­νε­ται η μεγά­λη προ­σπά­θεια που έγι­νε προ­κει­μέ­νου η ύλη να προ­σαρ­μο­σθεί στην καθη­με­ρι­νό­τη­τα των κρα­του­μέ­νων και να εκλαϊ­κευ­τούν ιστο­ρι­κά ζητήματα.
Επι­πλέ­ον ο Παπα­μαύ­ρος πρό­τει­νε την εφαρ­μο­γή της Ενιαί­ας Συγκε­ντρω­τι­κής Διδα­σκα­λί­ας, πρω­το­πο­ρια­κής μεθό­δου εκεί­να τα χρό­νια. Δικό του και το έργο Διδα­κτι­κές αρχές του Σχο­λεί­ου Εργα­σί­ας και η καθιέ­ρω­ση συζη­τή­σε­ων μετά την παρά­δο­ση των μαθη­μά­των με ίσους όρους για δάσκα­λους και μαθητές.

Η Ρόζα Ιμβριώ­τη, εξό­ρι­στη στο Τρί­κε­ρι ήταν μέλος του «Εκπαι­δευ­τι­κού Συμ­βου­λί­ου» που όρι­ζε την ύλη και το πρό­γραμ­μα διδα­σκα­λί­ας κάθε ομά­δας ανά­λο­γα με τις ανά­γκες της. Υπήρ­ξε όμως «ψυχή της επι­μορ­φω­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας και υπεύ­θυ­νη του Νέου Άτυ­που Παι­δα­γω­γι­κού Φρο­ντι­στη­ρί­ου». Η δου­λειά της ήταν να εκπαι­δεύ­σει τις δασκά­λες στην Εκπαί­δευ­ση των Ενη­λί­κων. Το εκπαι­δευ­τι­κό πρό­γραμ­μα είχε στό­χο να εκλαϊ­κεύ­σει τα μαθή­μα­τα της Ιστο­ρί­ας, της Γεω­γρα­φί­ας και της Ιστο­ρί­ας της Τέχνης. Η μέθο­δος βασι­ζό­ταν στην Ενιαία Συγκε­ντρω­τι­κή Διδα­σκα­λία, την οποία υπο­στή­ρι­ξε η Ιμβριώ­τη στον Εκπαι­δευ­τι­κό Όμι­λο και επε­ξερ­γά­στη­καν οι Μ. Παπα­μαύ­ρος και Κ. Σωτη­ρί­ου στο Φρο­ντι­στή­ριο της Τύρ­νας και του Καρ­πε­νη­σί­ου το 1944.

«Όσοι έχουν μέσα στην ψυχή τους ζωντα­νό ένα μεγά­λο σκο­πό της ζωής, έχου­νε χρέ­ος να γίνο­νται κάθε μέρα καλύ­τε­ροι» έγρα­φε ο Δημή­τρης Γλη­νός και έτσι έδω­σε το δια­χρο­νι­κό στίγ­μα του διαρ­κούς αγώ­να της μόρ­φω­σης μέσα σε οποιεσ­δή­πο­τε συνθήκες .

Κυρια­κή Α. Καμα­ρι­νού, Τα « Πέτρι­να» Πανε­πι­στή­μια. Ο αγώ­νας για τη μόρ­φω­ση στις φυλα­κές και τις εξο­ρί­ες, 1924- 1974. Σύγ­χρο­νη Επο­χή, Αθή­να 2005.

ΤΕΛΟΣ

(Το Α΄ Μέρος ΕΔΩ.)