Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

Τα …παντελόνια του αγίου Παντελεήμονα

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

27 Ιου­λί­ου, του Αγί­ου Παντε­λε­ή­μο­να και γιορ­τά­ζουν οι Παντε­λε­ή­μων, Παντε­λε­ή­μο­νας, Παντε­λής, Παντε­λί­τσα, Παντε­λε­ή­μο­νας, Παντε­λά­κης, Παντέ­λος, Παντε­λί­να, Παντελεούσα.

Με αφορ­μή αυτή τη γιορ­τή θα ασχο­λη­θού­με με αυτόν τον άγιο, να δού­με την ιστο­ρία του, και πώς δια­δό­θη­κε το όνομα.

Κεντρι­κή μορ­φή στην εικο­σά­δα των αγί­ων αναρ­γύ­ρων (αγί­ων για­τρών) είναι ο άγιος Παντε­λε­ή­μων που σπού­δα­σε την ιατρι­κή. Ο Παντο­λέ­ων μετέ­πει­τα Παντε­λε­ή­μων και άγιος έζη­σε στα τέλη του 3ου αιώ­να. Μοί­ρα­σε την περιου­σία του σε φτω­χούς και φυλα­κι­σμέ­νους, απε­λευ­θέ­ρω­σε τους δού­λους του και γιά­τρευε αρρώ­στους δωρε­άν και μαρ­τύ­ρη­σε για την πίστη του. Οι γονείς του ήταν Ελλη­νες, ειδω­λο­λά­τρης ο πατέ­ρας, χρι­στια­νή η μητέρα.

Εμείς με αφορ­μή την γιορ­τή του (27 Ιού­λη) θα προ­σπα­θή­σου­με να βρού­με τις ρίζες του ονό­μα­τος, πώς μετα­δό­θη­κε και τι έκτα­ση έχει η χρή­ση του.

Το Pantalone (πας, παντός + λέων) είναι αρχαίο κύριο όνο­μα συνη­θι­σμέ­νο στους Ενε­τούς και στους χρι­στια­νι­κούς χρό­νους. Αυτό το όνο­μα (Παντο­λέ­ων) έφε­ρε ο απο­κα­λού­με­νος σήμε­ρα άγιος. Όμως τις στιγ­μές του μαρ­τυ­ρί­ου του και αφού συνέ­βη το …συνη­θι­σμέ­νο στα συνα­ξά­ρια των αγί­ων θαύ­μα – η κόψη του ξίφους γύρι­σε όπως το κερί – ακού­στη­κε φωνή από τον ουρα­νό, η οποία έλε­γε: «Ειση­κού­σθη ήδη η προ­σευ­χή σου και όλα όσα εζή­τη­σες θα γίνουν. Από τώρα δεν θα ονο­μά­ζε­σαι Παντο­λέ­ων αλλά Παντε­λε­ή­μων, διό­τι όσοι θα επι­κα­λού­νται τ’ όνο­μά σου δια των πρεσβει­ών σου θα ευρί­σκουν ευσπλα­χνί­αν και έλε­ος». Εκτο­τε ο άγιος Παντε­λε­ή­μων (< παντ(ο)- + ελε­ή­μων αυτός που ελε­εί όλους) είναι ο προ­στά­της των ανα­πή­ρων γι’ αυτό και λέει ο λαός: «Στρα­βοί κου­τσοί στον άγιο Παντελεήμονα».

Pantalone είναι το όνο­μα φιγού­ρας της ιτα­λι­κής κομέ­ντια ντελ αρτε (17ος αι) ο οποί­ος φορού­σε μακριές και φαρ­διές περι­σκε­λί­δες (ένδυ­μα που καλύ­πτει τα σκέλη).

Η μέχρι τους αστρα­γά­λους μακριά περι­σκε­λί­δα ήταν από παλιά συνη­θι­σμέ­νη στους Ενε­τούς. Στο συγκε­κρι­μέ­νο είδος κωμω­δί­ας τα πρό­σω­πα των ερω­τευ­μέ­νων γερό­ντων, των ηλι­θί­ων και εν γένει των γελοί­ων, παρι­στά­νο­νταν στη σκη­νή να φορούν μακριές περι­σκε­λί­δες και απο­κα­λού­νταν Pantaleone ή Pantalone όπως περι­παι­κτι­κά απο­κα­λού­σαν οι Ιτα­λοί τους Ενε­τούς. Κάποιοι υπο­στη­ρί­ζουν ο χαρα­κτη­ρι­σμός σχε­τί­ζε­ται με τα μακριά παντε­λό­νια που φορού­σαν αρχι­κά, ενώ άλλοι από το όνο­μα Παντα­λε­ό­νε, πολύ κοι­νό στη Βενε­τία. Από αυτή τη γρα­φι­κή φιγού­ρα ξεκι­νά και η ιστο­ρία του παντε­λο­νιού. Αυτό το ρού­χο του Παντα­λό­νε κατά το 16ο αιώ­να ονο­μά­στη­κε στη Γαλ­λία pantaloon και στη συνέ­χεια επέ­στρε­ψε στα ιτα­λι­κά ως pantalone. Αυτή την ετυ­μο­λο­γία δίνει το Λεξι­κό Τρια­ντα­φυλ­λί­δη (ιταλ. pantaloni αρσ. πληθ. που θεω­ρή­θη­κε ουδ. εν. < γαλλ. pantalon < βεν. Ρantalone φιγού­ρα της βενε­τσιά­νι­κης κωμω­δί­ας και [a > e]ίσως από επί­δρ. του [l])

Το όνο­μα Pantaleone (Παντε­λε­ή­μων) ήταν στη Δύση και ειδι­κά στην Ιτα­λία η καθιε­ρω­μέ­νη ειρω­νι­κή προ­σω­νυ­μία κάθε Ενε­τού αντι­κα­θι­στώ­ντας ακό­μη και το εθνι­κό τους όνο­μα. Ο άγιος Παντε­λε­ή­μων (Pantaleone) ήταν ο άγιος που λάτρευαν περισ­σό­τε­ρο στη Ενε­τία και το όνο­μα Pantaleone (Παντε­λε­ή­μων) το συνη­θέ­στε­ρο βαπτι­στι­κό στους Ενε­τούς. Κάθε Ενε­τό του οποί­ου αγνο­ού­σαν το βαπτι­στι­κό όνο­μα τον προ­σφω­νού­σαν στην Ιτα­λία Pantaleone.

Στα καθ’ ημάς τώρα. Το όνο­μα Παντε­λε­ή­μων φέρει το 0,37 των συμπο­λι­τών μας, με 374 εμφα­νί­σεις σε αντι­προ­σω­πευ­τι­κό κατά νομό πανελ­λα­δι­κό δείγ­μα 99.246 ανδρών, και αν προ­σθέ­σου­με και αυτούς που φέρουν το όνο­μα Παντε­λής (συγκε­κομ­μέ­νος τύπος του ονό­μα­τος Παντε­λε­ή­μων), με 104 εμφα­νί­σεις, το ποσο­στό φτά­νει στο 0,48% και από την 38η θέση ανε­βαί­νει στην 34η. Ιδιαί­τε­ρα ιχυ­ρή παρουία έχει σε Φλώ­ρι­να (4,16%), Χίο (3,56%), Καστο­ριά (1,21%).

Στην Φλώ­ρι­να είναι πολιού­χος ο άγιος, υπάρ­χουν και άλλοι ναοί αφιε­ρω­μέ­νοι σε αυτόν όπως και μονή αφιε­ρω­μέ­νη στον άγιο Παντε­λε­ή­μο­να και τη μητέ­ρα του Ευθυ­βού­λη. Στη Χίο που και σήμε­ρα έχει αρκε­τούς ναούς αφιε­ρω­μέ­νους στον άγιο, υπάρ­χει από πολύ παλιά μια ιδιαί­τε­ρη σχέ­ση. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό παρά­δειγ­μα ο ναός του αγί­ου Παντε­λε­ή­μο­να της συντε­χνί­ας των μετα­ξά­δων η οποία δια­λύ­θη­κε μετά τις σφα­γές του 1822 και φυσι­κά ο ναός πυρ­πο­λή­θη­κε. Και στην Καστο­ριά η σχέ­ση με τον άγιο έχει βαθιές ρίζες στο χρό­νο. Το πρώ­το μονα­στη­ρια­κό συγκρό­τη­μα που θεμε­λιώ­θη­κε το 1080 στα όρια του σημε­ρι­νού νομού, ήταν αφιε­ρω­μέ­νο στον άγιο Παντε­λε­ή­μο­να. Μάλι­στα για αιώ­νες άτο­μα με ανί­α­τες ψυχι­κές και σωμα­τι­κές ασθέ­νειες έβρι­σκαν κατα­φύ­γιο σε αυτήν.

Αυξη­μέ­να ποσο­στά έχει και στην Κρή­τη (0,69%) ‑ιδιαί­τε­ρα σε Λασί­θι (0,88%) και Χανιά (0,87)- όπου το όνο­μα έχει παρά­δο­ση. Το συνα­ντά­με στην Κρή­τη ως όνο­μα και ως επί­θε­το ακό­μη από την επο­χή της Ενε­το­κρα­τί­ας (Αυτό προ­κύ­πτει από την έρευ­νά μας σε εκτε­νή κατά­λο­γο συμ­βο­λαί­ων της εποχής).

Πιο σπά­νιο είναι το όνο­μα σε Λευ­κά­δα, Μεσ­ση­νία, Έβρο, Ροδό­πη, Ευρυ­τα­νία, Φωκί­δα, Σάμο. Σε αυτούς τους νομούς δεν εμφα­νί­ζε­ται στο δείγ­μα μας.

Τέσ­σε­ρις φορές εμφα­νί­ζε­ται στο δείγ­μα το Παντα­λέ­ων που μέχρι τον 19ο αιώ­να ήταν ο κυρί­αρ­χος τύπος (τρεις φορές στα Δωδε­κά­νη­σα όσες και το Παντε­λε­ή­μων –μία το Παντε­λής- και μία φορά στην Κεφαλονιά).

Στο αντί­στοι­χο δείγ­μα 52.927 γυναι­κών εμφα­νί­ζο­νται τα θηλυ­κά Παντε­λε­η­μο­νιά (3 εμφα­νί­σεις) και Παντε­λιά (1 εμφάνιση).

 

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο