Ό,τι ν’ ακούω με το δεξιό μου αυτί / με μάτι αριστερό το βλέπω.
Κι ό,τι καταπιάνεται ο νους να στοχαστεί, / οι χτύποι της καρδιάς το λένε πρώτοι. (Κ. Βάρναλης)

«Τα χρόνια ανάμεσα»

Γρά­φει ο Ηρα­κλής Κακα­βά­νης //

«Τα χρό­νια ανά­με­σα» είναι ο τίτλος του Βιβλί­ου του Βασί­λη Τσι­ρά­κη και παρα­πέ­μπει  στα χρό­νια ανά­με­σα στους δύο πολέ­μους. Στον Μεσο­πό­λε­μο όπως λέμε αυτή την περίοδο.

Ο μεσο­πό­λε­μος είναι η επο­χή της προ­σω­ρι­νής στα­θε­ρο­ποί­η­σης του καπι­τα­λι­σμού (1923 — 1929) και της κατο­πι­νής οικο­νο­μι­κής κρί­σης του (1929 — ’33), που συντά­ρα­ξε συθέ­με­λα τον καπι­τα­λι­στι­κό κόσμο. Είναι η επο­χή της ανό­δου του φασι­σμού, της εφαρ­μο­γής του New Deal, της πολι­τι­κής του Λαϊ­κού Μετώ­που, της εκκό­λα­ψης του Β’ Παγκο­σμί­ου Πολέμου.

Όλα απο­τυ­πώ­νο­νται στο μυθι­στό­ρη­μα του Βασί­λη και ταυ­τό­χρο­να μας δίνει τη σχέ­ση των κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κών αλλα­γών με τις αλλα­γές στην πόλη και στους ανθρώ­πους. Οσο αλλά­ζει ο έξω κόσμος αλλά­ζουν οι άνθρω­ποι. Και η πόλη ανά­λο­γα με τα νέα δεδο­μέ­να στη σύν­θε­ση των κατοί­κων και την ανά­πτυ­ξη του ελλη­νι­κού καπιταλισμού.

taxroniaanamesa1Είναι ένα βιβλίο που το δια­βά­ζεις εύκο­λα, όμως για να κατα­λά­βεις την πλο­κή του χρειά­ζε­ται μια στοι­χειώ­δη γνώ­ση της ιστο­ρία του μεσο­πο­λέ­μου. Και σε κάποια σημεία μια βαθύ­τε­ρη γνώ­ση. Όπως για παρά­δειγ­μα για να κατα­λά­βου­με την έξαρ­ση του αντι­ση­μι­τι­σμού στη Θεσ­σα­λο­νί­κη,  ένα από τα μεγά­λα κέντρα συγκέ­ντρω­σης ισραη­λί­τι­κου πλη­θυ­σμού, αυτή την περί­ο­δο. Αιτία η ισχυ­ρή εβραϊ­κή αστι­κή τάξη που απο­τε­λού­σε, ήδη πριν την ενσω­μά­τω­ση της πόλης στην Ελλά­δα, τον κυριό­τε­ρο αντα­γω­νι­στή της ανερ­χό­με­νης τοπι­κής ελλη­νι­κής αστι­κής τάξης και η στά­ση της στη Μικρα­σια­τι­κή Εκστρατεία.

Γατί ο κομ­μου­νι­στής ήρω­ας είναι Εβραί­ος; Για­τί ο βενι­ζε­λι­κός αξιω­μα­τι­κός Παπα­μό­σχου εμφο­ρεί­ται από αντι­ση­μι­τι­σμό;  Πώς ο καλο­κά­γα­θος εργο­στα­σιάρ­χης γίνε­ται στυ­γνός εκμεταλλευτής;

Όλα αυτά απαι­τούν γνώ­ση της ιστο­ρί­ας και της πορεί­ας ανά­πτυ­ξης του καπι­τα­λι­σμού στην Ελλάδα.

Ο Βασί­λης Τσι­ρά­κης κατα­γρά­φο­ντας τις αλλα­γές στην πόλη και μοι­ρά­ζο­ντας τους ρόλους στους ήρω­ές του δίνει το περί­γραμ­μα της επο­χής, την ιστο­ρία, τους κοι­νω­νι­κούς αγώ­νες αλλά και την οικο­νο­μι­κή ζωή της Θεσσαλονίκης.

Φεύ­γουν οι μου­σουλ­μά­νοι, λίγα μετά οι Βούλ­γα­ροι, ακο­λου­θεί η μεγά­λη φωτιά, οι πρό­σφυ­γες, η δια­μόρ­φω­ση μια αστι­κής τάξης, η σύγκρου­σή της με την ισχυ­ρή εβραϊ­κή τάξη ο περιο­ρι­σμός του ρόλου της  και τέλος το ολο­καύ­τω­μα. Όλα αυτά αλλά­ζουν την πόλη, την τοπο­γρα­φία της.

Τις αλλα­γές στην πόλη μας τις δίνει με τα μάτια των ηρώ­ων κάθε φορά που επι­στρέ­φουν στην πόλη. Νέα κτί­ρια, νέες συνοι­κί­ες, νέοι άνθρω­ποι, δια­φο­ρε­τι­κοί. Σαν ντο­κι­με­ντα­ρί­στας ο Βασί­λης, με την κάμε­ρα στον ώμο  μας δίνει εξα­ντλη­τι­κά όλες τις αλλα­γές στην πόλη κατα­φέρ­νο­ντας να μας δώσει αντι­προ­σω­πευ­τι­κές εικό­νες της πόλης της Θεσσαλονίκης.

Όχι μόνο αντι­προ­σω­πευ­τι­κές μα και όμορ­φες εικό­νες όπως η φωτο­γρα­φία του εξω­φύλ­λου. Η οποία είναι και συμ­βο­λι­κή και σημα­το­δο­τεί και το περιε­χό­με­νο του βιβλίου.

Αν και ο ίδιος δεν είναι Σαλο­νι­κιός δεί­χνει να γνω­ρί­ζει πολύ καλά την πόλη. Σίγου­ρα έχει μελε­τή­σει τον Τύπο της επο­χής και αρχεία. Κατα­φέρ­νει να μας ξενα­γή­σει στο παρελ­θόν της πόλης.

Η τοπο­γρα­φία της πόλης δεν είναι παρέν­θε­ση μέσα στην αφή­γη­ση δεν είναι ξένο σώμα Αν και ο Βασί­λης σε κάποια σημεία κιν­δυ­νεύ­ει να χάσει την ισορ­ρο­πία, την τελευ­ταία στιγ­μή το σώζει δένο­ντας το με την πλο­κή και τη ζωή  των ηρώων.

Και εδώ στους ήρω­ες απο­τυ­πώ­νε­ται η ιδε­ο­λο­γία του Βασί­λη Τσι­ρά­κη και η τεχνι­κή – λογο­τε­χνι­κή ικα­νό­τη­τά του να μας δώσει τη δια­λε­κτι­κή σχέ­ση γεγο­νό­των και αλλα­γών αλλά  και να δώσει έμμε­σα την παντα­χού παρού­σα ταξι­κή σύγκρουση.

Οι ήρω­ές του είναι πρό­σφυ­γες, κάποιοι ντό­πιοι Θεσ­σα­λο­νι­κείς, χρι­στια­νοί, εβραί­οι, βενι­ζε­λι­κοί και αντι­βε­νι­ζε­λι­κοί, κομ­μου­νι­στές  κ.ο.κ. Δε λεί­πει κανείς από όσους δια­δρα­μά­τι­σαν ρόλο εκεί­νη την περί­ο­δο, ούτε λεί­πει η σύν­δε­ση της ζωής των ηρώ­ων με ό,τι συμ­βαί­νει αυτή την περίοδο.

Μέσα από δυά­δες ηρώ­ων  δίνε­ται η  έκφρα­ση της ταξι­κής πάλης και της δια­φο­ρε­τι­κής συνείδησης.

Καταρ­χήν έχου­με τον παρα­ση­μο­φο­ρη­μέ­νο ήρωα Αντώ­νη Πετρί­δη και τον αξιω­μα­τι­κό Παπαμόσχου.

Από τον κού­φιο πατριω­τι­σμό της μεγά­λης ιδέ­ας στο δόσι­μο χωρίς  αντάλ­λαγ­μα ο Αντώ­νης Πετρί­δης, ανά­πη­ρος πολέ­μου της μικρα­σια­τι­κής εκστρα­τεί­ας, νιώ­θει για πρώ­τη φορά «ελεύ­θε­ρος» μέσα στα κελιά της φυλα­κής της Ακρο­ναυ­πλί­ας. Μακε­δο­νι­κό Μέτω­πο, Βαλ­κα­νι­κοί Πόλε­μοι, Πρώ­τος παγκό­σμιος, Ουκρα­νι­κή Εκστρα­τεία, μικρα­σια­τι­κή Εκστρα­τεία όπου και χάνει το χέρι, μα εκεί­νος ο πόλε­μος που τον σημά­δε­ψε ήταν ο ταξικός

Από την άλλη ο Παπα­μό­σχου εκτε­λε­στι­κό όργα­νο της εκά­στο­τε στρα­τιω­τι­κής, πολι­τι­κής ή οικο­νο­μι­κής εξου­σί­ας εξαρ­γυ­ρώ­νει τον πατριω­τι­σμό του έχο­ντας ρόλο προ­σω­πάρ­χη και του κομ­μα­τάρ­χη και με τον παραγοντισμό.

Αντι­ση­μί­της ο βενι­ζε­λι­κός Παπα­μό­σχου μιας και οι Εβραί­οι ήταν στα­θε­ροί αντί­πα­λοι του βενι­ζε­λι­σμού. Με ευρω­παϊ­κό προ­σα­να­το­λι­σμό στις οικο­νο­μι­κές τους δρα­στη­ριό­τη­τες οι Εβραί­οι δεν είχαν κανέ­ναν λόγο να συμ­με­ρι­στούν τις επε­κτα­τι­κές και φιλο­πο­λε­μι­κές τάσεις που εξέ­φρα­ζε ο βενι­ζε­λι­σμός, ο οποί­ος, εντού­τοις, ήταν κυρί­αρ­χος μετα­ξύ του ελλη­νι­κού στοι­χεί­ου της Θεσ­σα­λο­νί­κης. Η αντί­θε­ση στη συμ­με­το­χή της Ελλά­δας στον πόλε­μο εκφρά­στη­κε τόσο από την εβραϊ­κή αστι­κή τάξη όσο και από τους εβραί­ους σοσια­λι­στές της Φεντερασιόν

Δάφ­νη και Σμά­ρω, δύο δια­φο­ρε­τι­κά πρό­τυ­πα γυναι­κεί­ας χει­ρα­φέ­τη­σης. Ένα κακέ­κτυ­πο της αστι­κής χει­ρα­φέ­τη­σης όπως εκφρά­ζε­ται από τη Δάφ­νη, κόρη μικρα­σιά­τη εργο­στα­σιάρ­χη, και η χει­ρα­φέ­τη­ση της Σμά­ρως, παι­δί λαϊ­κής οικο­γέ­νειας. Μια χει­ρα­φέ­τη­ση που συν­δέ­ε­ται με τη συμ­με­το­χή στην ταξι­κή πάλη και την προ­σφο­ρά. Κι αυτό υπό το πρί­σμα ότι η γυναι­κεία απε­λευ­θέ­ρω­ση είναι στε­νά συν­δε­δε­μέ­νη με τη συνο­λι­κή κοι­νω­νι­κή αλλα­γή, ενώ απο­κλει­στι­κός σύμ­μα­χος των γυναι­κών είναι η εργα­τι­κή τάξη.

Ταυ­τό­χρο­να η Σμά­ρω αντι­προ­σω­πεύ­ει και έναν νέο τύπου επι­στή­μο­να όπως αυτός δια­μορ­φώ­θη­κε στο μεσο­πό­λε­μο υπό την επιρ­ροή των μεγά­λων κομ­μου­νι­στών παιδαγωγών.

Ελιαν. Στο πρό­σω­πο του Ελιάν το ΚΚΕ που ωρι­μά­ζει πολι­τι­κά, ιδε­ο­λο­γι­κά, οργα­νω­τι­κά. Μέσα από τη δρά­ση του ήρωα όλη η περι­πέ­τεια του ΚΚΕ από τα πρώ­τα του βήμα­τα, την ίδρυ­ση του ΣΕΚΕ μέχρι την επο­ποι­ία της Εθνι­κής Αντί­στα­σης. Εκεί στην Ελεύ­θε­ρη Ελλά­δα αντα­μώ­νει την αγα­πη­μέ­νη του  Σμά­ρω και εγώ δράτ­το­μαι της ευκαι­ρί­ας να ανα­κα­λύ­ψω έναν ακό­μη συμ­βο­λι­σμό. Στην Ελεύ­θε­ρη Ελλά­δα δικαιώ­θη­κε, βρή­κε περιε­χό­με­νο η χει­ρα­φέ­τη­ση της γυναίκας.

Στα όσα έζη­σε ο Ελιάν στη Σοβιε­τι­κή Ενω­ση υπάρ­χει και η επιρ­ροή από τους «Ρομα­ντι­κούς» του Ναζίμ Χικμέτ

Δεν είναι τυχαίο που ο κομ­μου­νι­στής είναι εβραί­ος. Το μεγα­λύ­τε­ρο μέρος της εργα­τι­κής τάξης των εβραί­ων την περί­ο­δο του μεσο­πο­λέ­μου τάχθη­κε στο πλευ­ρό του ΚΚΕ.

Ο πατήρ Παπα­μό­σχου και υιός. Το έκφυ­λο πρό­σω­πο του αστι­κού πολιτισμού.

Εκπρό­σω­ποι δύο δια­φο­ρε­τι­κών πολι­τι­σμών η μητέ­ρα της Σμά­ρως Ανα­στα­σία, και η μητέ­ρα της Δάφ­νης Πολυάν­θη. Η μεν Ανα­στα­σία χαρα­κτη­ρι­στι­κός εκπρό­σω­πος της μάνας του λαού δίνει ακό­μη και τη ζωή της για τα παι­διά της. Αν και άρρω­στη συνε­χί­ζει να δου­λεύ­ει στο καπνο­μά­γα­ζο, η δε Πολυάν­θη οδη­γεί την κόρη της, την Δάφ­νη στην εκπόρ­νευ­ση, την έβγα­λε στο κλα­ρί όπως λέει ο Στέ­φα­νος, για την εύνοια του προ­σω­πάρ­χη Παπαμόσχου.

Ενας άλλος ήρω­ας είναι ο Στέ­φα­νος. Το στίγ­μα του το δίνει η Δάφ­νη «εσύ ήσουν ένας ερα­στής που του άρε­σε να μπαρ­κά­ρει στις ανοι­χτές θάλασ­σες». Κάτι σαν ερα­στής της περι­πέ­τειες (Διε­θνείς Ταξιαρ­χί­ες στην Ισπα­νία, ελλη­νι­κές ποι­νι­κές φυλα­κές, αλβα­νι­κό μέτω­πο), κατα­φέρ­νει να μη δοθεί ολο­κλη­ρω­τι­κά σε τίπο­τα, ίσως μόνο στη Δάφνη.

Ο δρό­μος του Στέ­φα­νου δια­σταυ­ρώ­νε­ται στην Ισπα­νία με αυτόν του Αλέ­ξαν­δρου Παπα­μό­σχου. Τύπος κλει­στός και δει­λός στα παι­δι­κά του χρό­νια ο ΑΠ, σπου­δά­ζει για­τρός στη Γερ­μα­νία την επο­χή της ανό­δου του φασι­σμού, που γνω­ρί­ζει τον έρω­τα μόνον μέσα από την πορ­νεία, μετα­τρέ­πε­ται σε αξιω­μα­τι­κό της γερ­μα­νι­κής Βέρ­μαχτ που συμ­με­τέ­χει στον Ισπα­νι­κό εμφύ­λιο και αργό­τε­ρα έρχε­ται ως κατα­κτη­τής στην Ελλά­δα. Τα κλα­σι­κό προ­φίλ του άρρω­στου ψυχι­κά και δια­νοη­τι­κά ναζί που πρω­τα­γω­νι­στεί στις κτηνωδίες.

Τέλος Δημή­τρης Γλη­νός – Νική­τας Μορά­το­γλου. Παι­δι­κοί φίλοι, γεν­νιού­νται και πεθαί­νουν μαζί, μα ο καθέ­νας ακο­λου­θεί δια­φο­ρε­τι­κό δρό­μο, αντί­θε­τη πορεία. Όπως είναι γνω­στό ο Δ. Γλη­νός με τον ερχο­μό του στην Ελλά­δα στις αρχές του 20ου αιώ­να ακο­λου­θεί μια πορεία που τον φέρ­νει όλο και πιο αρι­στε­ρά όλο και πιο κοντά στο λαό. Γίνε­ται κομ­μου­νι­στής, αυτός που θα δια­τυ­πώ­σει το όρα­μα της εθνι­κής Αντί­στα­σης στο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ».

Ο Γλη­νός δεν συμ­με­τέ­χει στην πλο­κή του μυθι­στο­ρή­μα­τος, τον ανα­φέ­ρει ο συγ­γρα­φέ­ας όταν μιλά για τον ΝΜ.

Από την άλλη ο Νική­τας Μορά­το­γλου δια­δέ­χε­ται τον πατέ­ρα του στη διεύ­θυν­ση του εργο­στα­σί­ου. Στο προ­κα­πι­τα­λι­στι­κό στά­διο ο Νική­τας είναι προ­ο­δευ­τι­κός (προ­ο­δευ­τι­κή είναι η αστι­κή τάξη στο ξεκί­νη­μά της σε σχέ­ση με το προη­γού­με­νο κοι­νω­νι­κό σύστη­μα, το φεου­δαρ­χι­κό). Όταν είδε τον πατέ­ρα του να ραβδί­ζει τους κολί­γους (φεου­δαρ­χία) εδω­σε όρκο και από τότε που ανέ­λα­βε δεν ξανά­πε­σε χέρι πάνω τους. Θρή­σκος, ενά­ρε­τος, φιλεύ­σπλα­χνος, πατριώ­της. Αυτή η προ­ο­δευ­τι­κό­τη­τα κρά­τη­σε λίγο. Οταν νίκη­σε και κυριάρ­χη­σαν οι καπι­τα­λι­στι­κές σχέ­σεις, άρχι­σε η συντη­ρη­τι­κή στρο­φή. Η κήρυ­ξη δε, της Οκτω­βρια­νής επα­νά­στα­σης και η άνο­δος του εργα­τι­κού κινή­μα­τος στην Ελλά­δα φόβι­σε την αστι­κή τάξη που είδε πλέ­ον ότι η Επα­νά­στα­ση δεν είναι ζήτη­μα εκλο­γι­κών ποσο­στών, αλλά απο­τέ­λε­σμα της συνεί­δη­σης και της πάλης των εργα­τών . Εκεί αμέ­σως μετά την Μικρα­σια­τι­κή κατα­στρο­φή είναι ένα κρί­σι­μο σημείο. Τόσο η αστι­κή τάξη όσο και οι εργά­τες απο­κτούν μια άλλη οπτι­κή των πραγ­μά­των. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό είναι αυτό που λέει ο Ν.Μ. στη σελ 18:

όταν μικρός είδε τον πατέ­ρα του να ραβδί­ζει τους κολί­γους που είχε στη στη δού­λε­ψή του, πήρε όρκο κι από τότε που ανέ­λα­βε αυτός κου­μά­ντο δεν ξανά­πε­σε χέρι πάνω τους και στην ενο­ρία πρό­σφε­ρε πάντο­τε υπέρ των πτω­χών και αδυ­νά­των και στον κρυ­φό έρα­νο για τον ελλη­νι­κό στό­λο συνει­σέ­φε­ρε τον οβο­λόν του, καλά λένε πως την καλο­σύ­νη οι ανί­σχυ­ροι την παίρ­νουν για αγα­θο­σύ­νη, αν πάψουν να σε φοβού­νται θα πάψουν  και να σε σέβο­νται, πόσο αλη­θι­νά βγή­καν τα λόγια του πατέ­ρα του, τώρα όλοι ίσα κι όμοια, τα πόδια ορθώ­θη­καν να χτυ­πή­σουν το κεφά­λι. Μα όλα τα δάχτυ­λα δεν είναι ίσα, μόνο αν τα κόψεις, αν χυθεί αίμα, σαν αυτό που χύθη­κε ποτά­μια στη Ρωσία, ισό­τη­τα στην πεί­να και την εξα­χρεί­ω­ση, αυτό ήθε­λαν οι μπολ­σε­βί­κοι , τα ήξε­ρε από πρώ­το χέρι, από τους ρώσους εμι­γκρέ­δες που έφτα­σαν στη Σμύρ­νη το ’18, κυνη­γη­μέ­νοι από τους κόκ­κι­νους, μα τώρα όλα αυτά  τα έβλε­πε μπρο­στά του, αυτό που ζού­σε στους θαλά­μους δεν ήταν παρά το σύστη­μα των μπολ­σε­βί­κων, μια μικρο­γρα­φία της ρού­σι­κης επα­νά­στα­σης, σίγου­ρα κάποιοι κόκ­κι­νοι θα είχαν παρει­σφρή­σει στου πρό­σφυ­γες να εκμε­ταλ­λευ­τούν τον πόνο τους, ακό­μα και στο μέτω­πο, στην πρώ­τη γραμ­μή, άκου­σον άκου­σον, καλού­σαν τους φαντά­ρους να πετά­ξουν τα όπλα, από­σπα­σμα στα δέκα μέτρα που τους  χρειά­ζε­ται, αν ο καθείς δεν κρα­τά τη θέση του ο φαντά­ρος δεν πολε­μά, ο εργά­της δε δου­λεύ­ει και το αφε­ντι­κό δεν κου­μα­ντά­ρει, ο κόσμος χάθη­κε, χάνει τη στε­ρε­ό­τη­τά του, το σχή­μα του και αρχί­ζει να λιώ­νει σαν τον πάγο.

Ετσι ο Νική­τας Μου­ρά­το­γλου όταν απο­κτά το εργο­στά­σιο γίνε­ται αμο­ρα­λι­στής, αδί­στα­κτος στυ­γνός εκμε­ταλ­λευ­τής που δε διστά­ζει καθό­λου να συνερ­γα­στεί με τον κατα­κτη­τή. Ενας χαρα­κτη­ρι­στι­κός τύπος καπιταλιστή.

Μοι­ρα­στεί­τε το:

Μετάβαση στο περιεχόμενο