Τα όρια της σάτιρας

Γρά­φει ο 2310net //

Τα γεγο­νό­τα στο σατι­ρι­κό περιο­δι­κό Charlie Hebdo σιγά-σιγά ξεχνιου­νται όπως ξεχά­στη­καν όλα τα προη­γού­με­να. Στα­δια­κά ο απο­τρο­πια­σμός δίνει τη θέση του στην ψυχραι­μία, η οργή στη λογι­κή. Έτσι, αφού γρά­φτη­καν και ειπώ­θη­καν πολ­λά, ας μιλή­σου­με για αυτό που κάποιοι θέλη­σαν να μας πεί­σουν ότι ήταν η πεμ­πτου­σία της υπό­θε­σης, την ελευ­θε­ρία του λόγου. Πιο συγκε­κρι­μέ­να ας μιλή­σου­με για τα όρια της σάτι­ρας χωρίς συναι­σθη­μα­τι­σμούς και εντάσεις.

Όποιος έχει γεν­νη­θεί στην Ελλά­δα από το 1980 και μετά, δια­πι­στώ­νει ότι τρία είναι τα σημα­ντι­κό­τε­ρα ερω­τή­μα­τα που απα­σχο­λούν τον ελλη­νι­κό πλη­θυ­σμό: έχει όρια η σάτι­ρα; είναι πάλι έγκυος η Ελέ­νη Μενε­γά­κη; για­τί δεν βγαί­νει ο Δού­ρος στο τηλέφωνο;

Χωρίς περι­στρο­φές απα­ντώ ότι ναι, η σάτι­ρα έχει όρια. Θα επα­νέλ­θου­με σε αυτό παρα­κά­τω, αφού κάνου­με μια απα­ραί­τη­τη ανα­φο­ρά σε πρό­σω­πα και καταστάσεις.

Ήταν κάπου στα τέλη της δεκα­ε­τί­ας του 90 όταν ο Ντα­λά­ρας έσερ­νε στα δικα­στή­ρια τον Πανού­ση που τον σατί­ρι­ζε για τις περί­φη­μες συναυ­λί­ες του στην Κύπρο. Τότε ξεκι­νά­ει η συζή­τη­ση για το αν υπάρ­χουν όρια στη σάτι­ρα. Η ιδιω­τι­κή τηλε­ό­ρα­ση και οι μεση­με­ρια­νές εκπο­μπές που εμφα­νί­ζο­νταν σαν τα μανι­τά­ρια, συνέ­βα­λαν ώστε να γίνει αυτό το ζήτη­μα κεντρι­κό. Κάθε καλε­σμέ­νος σε πρω­ι­νά­δι­κό, μεση­με­ρια­νά­δι­κο και βρα­δι­νά­δι­κο έπρε­πε να απα­ντή­σει και σε αυτή την ερώ­τη­ση. Ήταν μέρος του πρω­τό­κολ­λου. Και τότε εμφα­νί­ζο­νταν οι σατι­ρο­μά­χοι ή οι σατι­ρο­κλά­στες να πάρουν θέση και να πολε­μή­σουν για την ελευ­θε­ρία της έκφρα­σης ή για τα ιερά και τα όσια που κιν­δυ­νεύ­ουν από αυτή.

Μετά από τόσα χρό­νια και αφού έχει τοπο­θε­τη­θεί για το θέμα μέχρι και ο φύκος στην είσο­δο του STAR Channel, δεν έχει υπάρ­ξει ορι­στι­κή απά­ντη­ση στο καυ­τό ερώ­τη­μα κι έτσι ο ελλη­νι­κός λαός παρα­κο­λου­θεί αυτούς που ‑με τη συν­δρο­μη της Χρυ­σής Αυγής- κατα­δί­κα­σαν έναν νεα­ρό για προ­σβο­λή του Παϊ­σιου και επι­τέ­θη­καν με κάθε τρό­πο στο Σεφερ­λή για μια απο­τυ­χη­μέ­νη φάρ­σα, να υπε­ρα­σπί­ζο­νται μέχρι θανά­του το δικαί­ω­μα των σκι­τσο­γρά­φων της Charlie να σατι­ρί­ζουν τον Μωάμεθ.

Ας κάνου­με άλλο ένα φλα­σμπακ για να δού­με πως έχει εξε­λι­χθεί η σάτι­ρα τα τελευ­ταία χρό­νια. Η απαρ­χή της ιδιω­τι­κής τηλε­ό­ρα­σης σήμα­νε μια μεγά­λη μετα­τό­πι­ση της σάτι­ρας από το θέα­τρο στην τηλε­ό­ρα­ση. Κεί­με­να και ατά­κες που σατί­ρι­ζαν την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και υπήρ­χαν στην επι­θε­ώ­ρη­ση μετα­φέρ­θη­καν γρή­γο­ρα στην τηλε­ό­ρα­ση. Έτσι, σχε­δόν κάθε κανά­λι είχε μια εκπο­μπη που προ­σπα­θού­σε να σατι­ρί­σει, να πει τα πράγ­μα­τα αλλιώς. Θυμό­μα­στε το ΟΧΙ ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΑΝΤ1, τις πρώ­τες τηλε­ο­πτι­κές εμφα­νί­σεις του Μητσι­κώ­στα, την Μαλ­βί­να, φυσι­κά τους Δέκα Μικρούς Μήτσους και αρκε­τές ακό­μα εκπο­μπές. Ακό­μα και οι σει­ρές εκεί­νης της επο­χής είχαν έντο­νο το σατι­ρι­κό στοι­χείο ακό­μα κι αν δεν το κραύ­γα­ζαν. Ποιός έχει σατι­ρί­σει καλύ­τε­ρα την αμη­χα­νία του πρώ­ην κομ­μου­νι­στή και νυν ανερ­χό­με­νου γιά­πη από τον Σπύ­ρο Παπα­δό­που­λο στους Απαράδεκτους;

Κάνουν την εμφά­νι­σή τους και οι ΑΜΑΝ που από εκπο­μπή χαβα­λέ όπου στή­νουν σκε­τσά­κια άρχι­σε να αγγί­ζει και πιο σοβα­ρά ζητή­μα­τα, σατι­ρί­ζο­ντας πρό­σω­πα και κατα­στά­σεις, ορι­σμέ­νες φορές εύστοχα.

Η σάτι­ρα έχει αρχί­ζει να παίρ­νει τηλε­ο­πτι­κά χαρα­κτη­ρι­στι­κά, με όλα τα αρνη­τι­κά που μπο­ρεί να περιέ­χει αυτό.

Στις μέρες μας για να χρη­σι­μο­ποι­ή­σεις τη λέξη σάτι­ρα πρέ­πει να πάρεις άδεια από τον Λαζό­που­λο. Ο ίδιος θεω­ρεί τον εαυ­τό του προ­σω­πο­ποί­η­ση της λέξης σάτι­ρα. Αυτός ξέρει, αυτός είναι, αυτός εκφρά­ζει την σάτι­ρα. Αυτός θέτει την ερώ­τη­ση και την απά­ντη­ση στο αν υπάρ­χει όριο στη σάτι­ρα. Όπως ο ίδιος λέει δεν υπάρ­χουν όρια στη σάτι­ρα, ωστό­σο αυτό που δε λέει είναι ότι ο ίδιος πιστεύ­ει πως Αυτός είναι το όριο στη σάτιρα.

Εκτός από το Τσα­ντί­ρι του Λάκη, υπάρ­χει μια σχε­τι­κή ένδεια από σατι­ρι­κές εκπο­μπές. Σε τέτοιες επο­χές είναι περί­ερ­γο που έχου­με απο­μεί­νει με μια Ελλη­νο­φρέ­νεια άντε και λίγο Ράδιο Αρβύ­λα σε συν­δυα­σμό με ό,τι γίνε­ται στον χώρο του standup comedy.

Είναι θέμα γού­στου. Το χιού­μορ του Ράδιο Αρβύ­λα είναι εφη­βι­κό και χοντρο­κομ­μέ­νο. Ό,τι αξί­ζει, οι αυθορ­μη­τι­σμοί του Σερ­βε­τά δηλα­δή, σβή­νε­ται από την πλη­θω­ρι­κό­τη­τα της παρου­σί­ας του Κανά­κη. Αυτό που πάει να γίνει σάτι­ρα καταρ­ρέ­ει στις ηθι­κο­λο­γί­ες του Κανά­κη. Από την άλλη ο Λαζό­που­λος έχει ξεχά­σει να κάνει σάτι­ρα εδώ και και­ρό. Αντι­γρά­φο­ντας ατά­κες που δια­βά­ζει από το τουί­τερ, μιλώ­ντας για κλα­νιές και για­γιά­δες και στή­νο­ντας στο πόδι σκε­τσά­κια δεν κάνεις σάτι­ρα, κάνεις απο­τυ­χη­μέ­νη κωμω­δία. Καταγ­γέ­λο­ντας ως άλλος δημό­σιος κατή­γο­ρος πολι­τι­κές, κόμ­μα­τα και ανθρώ­πους με τους οποί­ους δια­φω­νείς σαν να βγά­ζεις λόγο στην Πνύ­κα δεν κάνεις πολι­τι­κή σάτι­ρα, κάνεις προ­πα­γάν­δα. (τα έχου­με πει αυτά)

Ίσως ψάχνου­με ενα­γω­νί­ως να βρού­με όρια στη σάτι­ρα μονο και μόνο για­τί αυτή που έχου­με δεν είναι καλή.
Το περί­ερ­γο με την συζή­τη­ση σχε­τι­κά με τα όρια της σάτι­ρας είναι ότι τα ανα­ζη­τού­με μόνο από τη μία πλευ­ρά, όταν δηλα­δή η σάτι­ρα ενο­χλεί ή αγγί­ζει κάτι που δεν έχει δικαί­ω­μα να αγγί­ξει, όταν ξεφεύ­γει. Κανείς δεν έχει μπει στη δια­δι­κα­σία να δει τα όρια από την άλλη πλευ­ρά, αν δηλα­δή κάτι είναι τέτοιο που να μπο­ρεί να εντα­χθεί εντός των ορί­ων της σάτι­ρας. Πότε είναι κάτι σατι­ρι­κό, πότε κωμι­κό, πότε αστείο; Ποιες είναι οι δια­φο­ρές; Ποιος είναι αυτός που κρί­νει; Αρκεί να δηλώ­νεις σατι­ρι­κός για να εντα­χθείς στην κατη­γο­ρία ή πρέ­πει να πλη­ρού­νται κάποιες προϋποθέσεις;

Τα παρα­πά­νω ερω­τή­μα­τα είναι μέρος της συζή­τη­σης για τα όρια της σάτι­ρας. Αν τα απα­ντή­σου­με θα δού­με ότι θα αρχί­σει να δια­μορ­φώ­νε­ται ένας χώρος μέσα στον οποίο θα βρί­σκε­ται το “σατι­ρι­κό”. Αυτός ο χώρος έχει τόση ελευ­θε­ρία όσο και σεβα­σμό: έχω την ελευ­θε­ρία να σατι­ρί­σω κάποιον όπως και όσο θέλω, μέχρι εκεί που επι­τρέ­πει η δική μου ηθι­κή, ο δικός μου κώδι­κας και ο τρό­πος με τον οποίο επι­κοι­νω­νού­με ως κοινωνία.

Επί­σης η σάτι­ρα στρέ­φε­ται ενα­ντί­ον της εξου­σί­ας ή του δυνα­τού. Αν κάνεις πολι­τι­κή σάτι­ρα δεν θα πεις τίπο­τα για το Κίνη­μα ΕΛ.ΛΑ.Δ.Α, άλλω­στε είναι τόσο (εδώ ψάχνω τη λέξη και δεν την βρί­σκω) που δεν μπο­ρεί να κανείς να προ­σθέ­σει οτι­δή­πο­τε για να το κάνει πιο αστείο. Θα σατι­ρί­σεις την εξου­σία, τον δυνα­τό. Θα πεις αυτά που δεν μπο­ρεί να πει κάποιος άλλος με τρό­πο αστείο αλλά και με τρό­πο που θα προ­βλη­μα­τί­σει. Δεν θα κάνεις από άμβω­νος κύρηγ­μα σαν άλλος Άνθιμος.

H σάτι­ρα δεν τσα­λα­πα­τά­ει. Δεν χτυ­πά­ει τον αδύ­να­μο, τον πεσμέ­νο. Δεν είναι σάτι­ρα να βγά­ζεις τα παρα­τρά­γου­δα της Πάνια και να τα κοροϊ­δεύ­εις και εσύ. Στο όνο­μα της σάτι­ρας απλά κάνεις χοντρο­κομ­μέ­να κακό­γου­στα αστεία.

Ακό­μα η σάτι­ρα ενέ­χει το στοι­χείο της υπερ­βο­λής. Παίρ­νει ένα πράγ­μα, ένα χαρα­κτη­ρι­στι­κό και το τρα­βά­ει στα άκρα και εκφρά­ζει για αυτό όσα οι υπό­λοι­ποι δεν μπο­ρού­με. Ωστό­σο έχει και την ικα­νό­τη­τα να περιο­ρί­ζε­ται όταν χρειά­ζε­ται ή όταν εξα­ντλεί­ται. Πόσο μπο­ρείς να σατι­ρί­σεις τον Βενι­ζέ­λο και τον Πάγκα­λο για τα κιλά τους ή τον Μητσο­τά­κη για την ηλι­κία του;

Η σάτι­ρα πηγαί­νει μέχρι εκεί που μπο­ρεί να πάει. Μέχρι εκεί που επι­τρέ­πει το κοι­νό, μέχρι εκεί που αυτό που θα πει ο σατι­ρι­κός καλ­λι­τέ­χνης δεν θα είναι άδι­κο. Όμως αυτό είναι κάτι που πρέ­πει να το “πιά­σει” ο ίδιος και να ξέρει πότε θα βάλει την τελεία. Με άλλα λόγια ο σατι­ρι­κός καλ­λι­τέ­χνης είναι ενός είδους δικα­στής, ο οποί­ος τιμω­ρεί σατι­ρί­ζο­ντας, τόσο όσο πρέπει.

Η σάτι­ρα είναι μια μορ­φή επι­κοι­νω­νί­ας. Και η επι­κοι­νω­νία, όπως και το ταν­γκό, θέλει δύο. Για να πετύ­χει η σάτι­ρα, όπως και η επι­κοι­νω­νία, πρέ­πει τα δύο μέρη να “μιλούν την ίδια γλώσ­σα”, να γίνε­ται κατα­νοη­τό και αντι­λη­πτό το μήνυ­μα. Στην έννοια γλώσ­σα περι­λαμ­βά­νο­νται και οι ηθι­κοί και κοι­νω­νι­κοί κώδι­κες που κάνουν το μήνυ­μα αντι­λη­πτό και την επι­κοι­νω­νία πετυ­χη­μέ­νη. Και αυτά είναι χαρα­κτη­ρι­στι­κά που πρέ­πει να τα έχει η σάτιρα.

Αυτά είναι κάποια από τα χαρα­κη­ρι­στι­κά που οριο­θε­τούν την σάτι­ρα. Η αντί­λη­ψη ότι η σάτι­ρα δεν έχει όρια είναι σαν να λέει κανείς ότι η σάτι­ρα διε­ξά­γε­ται εκτός κοι­νω­νί­ας, εκτός κοι­νω­νι­κών σχέ­σε­ων και εκτός πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Η σάτι­ρα δεν ξεφεύ­γει από τα όρια που θέτει έτσι κι αλλιώς το κοι­νω­νι­κό σύνο­λο, ξεφεύ­γει από τα ορια της παρα­δο­σια­κής έκφρα­σης. Τα όρια, λοι­πόν, της σάτι­ρας δεν θα πρέ­πει να ανα­ζη­τη­θούν στον τρό­πο έκφρα­σης αλλά στις κοι­νω­νι­κές σχέ­σεις μέσα στις οποί­ες εμφα­νί­ζε­ται. Έτσι, ίσως μας είναι πιο εύκο­λο να κατα­νο­ή­σου­με για­τί η ελευ­θε­ρία έκφρα­σης που για τον δυτι­κό κόσμο θεω­ρεί­ται δεδο­μέ­νη, σε ένα άλλο κοι­νω­νι­κό-πολι­τι­σμι­κό σύστη­μα σχέ­σε­ων μπο­ρεί να απο­δει­χθεί προσβολή.