Το κεφάλι της Μέδουσας

Γρά­φει ο Γεώρ­γιος Μαγιά­κης //

(β) Σημειώματα σχετικά με την παράδοση του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού: Το παράδειγμα της Σερίφου

Στο προη­γού­με­νο σημεί­ω­μα επι­σκο­πή­σα­με ‑με μία περισ­σό­τε­ρο «πλα­τω­νι­κή» αντί­λη­ψη- το παρά­δειγ­μα του εθι­μι­κού δικαί­ου της Βοβου­σιώ­τι­κης παρά­δο­σης. Στο παρόν θα θέσου­με το ερώ­τη­μα πώς συμ­βάλ­λει ο υλι­κός κόσμος στη δια­μόρ­φω­ση των καλ­λι­τε­χνι­κών αντι­κει­μέ­νων. Η υφή του κάθε πολι­τι­στι­κού αντι­κει­μέ­νου μορ­φο­ποιεί­ται ως ανά­γλυ­φο στην επι­φά­νεια του συσχε­τι­σμού των κοι­νω­νι­κών δυνά­με­ων. Οι κοι­νω­νι­κές δυνά­μεις δια­τέ­μνο­νται στα εξής στά­δια: α) της εδα­φι­κής μορ­φο­λο­γί­ας, β) των κλι­μα­το­λο­γι­κών συν­θη­κών και γ) της ταξι­κής διά­θρω­σης του πολι­τι­κού συστή­μα­τος που προ­κύ­πτει στην κάθε κοι­νω­νία. Με βάση αυτή την αξί­ω­ση θα προ­σεγ­γί­σου­με το παρά­δειγ­μα της Σερ­φιώ­τι­κης παράδοσης.

Η Σέρι­φος, ένα ορει­νό και πετρώ­δες νησί, ανή­κει στην αττι­κο­κυ­κλα­δί­τι­κη μάζα και περι­φε­ρεια­κά της σχη­μα­τί­ζο­νται θαλάσ­σιοι, φιδω­τοί κόλ­ποι. Πρό­κει­ται για ένα πλού­σιο μεταλ­λο­φό­ρο νησί που στα σχι­στο­λι­θι­κά πετρώ­μα­τά του δια­φαί­νο­νται οι αμυ­χές της λυσ­σα­λέ­ας εξό­ρυ­ξης των μεταλ­λεί­ων που ξεκί­νη­σε τα αρχαία χρό­νια και έπαυ­σε στα μέσα του 20ου αι. Σύμ­φω­να με αρχαιο­λο­γι­κά τεκ­μή­ρια η Σέρι­φος χρο­νο­λο­γεί­ται από τους πρω­το­κυ­κλα­δι­κούς χρό­νους (3η χιλιε­τία π.Χ.) και συνε­χί­ζει την πορεία της στην αρχαϊ­κή, κλα­σι­κή, ελλη­νι­στι­κή και ρωμαϊ­κή περί­ο­δο. Για να απο­δει­χθούν και να επα­λη­θευ­τούν τα ιστο­ρι­κά και τα χρο­νο­λο­γι­κά δείγ­μα­τα, ειδι­κά των αρχαί­ων χρό­νων, συνέ­βα­λαν ως φυσι­κό μέτρο τα μεταλ­λεία και οι στο­ές στα οποία μπο­ρεί κανείς δια­κρι­τά να εντο­πί­σει το απο­τύ­πω­μα της ανθρώ­πι­νης εργα­σί­ας ανά τους αιώ­νες. Τα μεταλ­λεία απο­τε­λούν ένα φυσι­κό στοι­χείο που δια­δρα­μα­τί­ζει σημαί­νο­ντα ρόλο στην ιστο­ρι­κή κατα­γρα­φή αλλά και στην εξέ­λι­ξη της κοι­νω­νι­κής ζωής των Σερφιωτών.

Ως ένα από τα πιο σημα­ντι­κά γεγο­νό­τα στην ιστο­ρι­κή φάση των μεταλ­λεί­ων κατα­τάσ­σε­ται η απερ­γία των μεταλ­λω­ρύ­χων εργα­τών ενά­ντια στη διοί­κη­ση της εκμε­ταλ­λευ­τι­κής εται­ρί­ας των Γερ­μα­νών τυχο­διω­κτών, Αιμί­λιου και Γεωρ­γί­ου Γρό­μαν, με βασι­κό αίτη­μα την καθιέ­ρω­ση του οκτα­ώ­ρου. Οι συν­θή­κες εργα­σί­ας που επι­κρα­τού­σαν στα μεταλ­λεία υπε­ρέ­βαι­ναν τα όρια της βαρ­βα­ρό­τη­τας. Το ωρά­ριο εργα­σί­ας όρι­ζε την επι­τέ­λε­ση της εργα­σί­ας από την ανα­το­λή έως τη δύση του ηλί­ου με πενι­χρή αντι­μι­σθία. Οι εργά­τες κατα­πλα­κώ­νο­νταν μέσα στις στο­ές εξαι­τί­ας είτε της κατα­βα­ρά­θρω­σης των υπο­στυ­λω­μά­των είτε των κατο­λι­σθή­σε­ων, ενώ σε άλλες περι­πτώ­σεις οι μεταλ­λω­ρύ­χοι εγκλω­βί­ζο­νταν και εγκα­τα­λεί­πο­νταν. Στην αισχρό­τη­τα προ­στί­θε­νται μια αχρεία επι­στα­σία η οποία επι­στρά­τευε την τακτι­κή του ψυχο­λο­γι­κού εξα­να­γκα­σμού και του εκφο­βι­σμού ως μέσω κατα­στο­λής ενά­ντια σε επι­κεί­με­νο ξεση­κω­μό. Δεν άργη­σε, όμως, η αντί­δρα­ση των εργα­τών οι οποί­οι στις 21 Αυγού­στου του 1916 έπαυ­σαν κάθε εργα­σία και συγκε­ντρώ­θη­καν στην περιο­χή στο Μέγα Λιβά­δι. Η Διοί­κη­ση έδω­σε προ­θε­σμία 5 λεπτών να κατα­λυ­θεί η απερ­γία και πριν εκπνεύ­σει, ερρί­φθη­σαν ενα­ντί­ον των εργα­τών οι πρώ­τες σφαί­ρες. Τέσ­σε­ρις νέοι μεταλ­λω­ρύ­χοι έπε­σαν νεκροί και λίγες μέρες αργό­τε­ρα κατέ­λη­ξαν άλλοι δύο. Και­νούρ­γιοι τώρα ήρω­ες και νέοι τώρα αγώ­νες συνυ­φαί­νο­νται στον αργα­λειό της λαϊ­κής δημιουρ­γί­ας. Έτσι, το νησί φορά­ει άλλο μαν­δύα και κάτω από αυτόν βρί­σκει προ­στα­σία το ακά­λυ­πτο σώμα της λαϊ­κής μάζας.

Όλες αυτές οι μετα­βο­λές, οι συσχε­τι­σμοί των κοι­νω­νι­κών δυνά­με­ων και η ταξι­κή δια­πά­λη επη­ρέ­α­σαν τον αντι­κα­το­πτρι­σμό της κάθε γενιάς στα αντι­κεί­με­να της τέχνης. Πολ­λά λαϊ­κά τρα­γού­δια θεμα­το­λο­γι­κά αφιε­ρώ­νο­νται σε αρχαί­ους μύθους, στην επο­ποι­ία λαϊ­κών ηρώ­ων, σε σατι­ρι­σμούς κατά της εξου­σί­ας, κ.α. Λόγω μετε­γκα­τα­στά­σε­ων στο νησί από διά­φο­ρες περιο­χές, πολ­λές μου­σι­κές σφη­νώ­θη­καν στα σου­ραύ­λια, στα λαού­τα και στα δοξά­ρια των ντό­πιων οργα­νο­παι­χτών και προ­σέ­δω­σαν στο χαρα­κτή­ρα της Σερ­φιώ­τι­κης λαϊ­κό­τη­τας μια οικου­με­νι­κή διά­στα­ση. Το ιστο­ρι­κό γεγο­νός της απερ­γί­ας αίρε­ται επά­νω από τις στι­χο­μυ­θί­ες πολ­λών τρα­γου­διών και στην περί­ο­δο της δικτα­το­ρί­ας, κατά μαρ­τυ­ρία των γηγε­νών, οι μου­σι­κοί μετέ­τρε­παν τους παρα­δο­σια­κούς στί­χους σε στί­χους με έμμε­σα, υπαι­νι­κτι­κά πολι­τι­κά μηνύματα.

Ίσως τώρα στην κρί­ση του ανα­γνώ­στη θεω­ρη­θεί ότι παρα­θέ­σα­με αρκε­τές λεπτο­με­ρείς ανα­φο­ρές που παρε­κτρέ­πουν το κεί­με­νο από το βασι­κό του ερώ­τη­μα: την επί­δρα­ση του υλι­κού κόσμου στη δια­μόρ­φω­ση του λαϊ­κού πολι­τι­σμού. Όμως, οι ποι­κί­λες παρα­θέ­σεις επι­διώ­χθη­καν με σκο­πό ανα­δεί­ξου­με την πλού­σια ιστο­ρία της Σερί­φου και να κατα­δεί­ξου­με την πορεία του νησιού το οποίο ακο­λου­θεί νωχε­λι­κά, σχε­δόν υπο­τα­κτι­κά, τις εξε­λί­ξεις που δια­μορ­φώ­νει ένα σύμπλεγ­μα οικο­νο­μι­κής και πολι­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας σήμε­ρα. Έτσι, θα εστιά­σου­με στις οργα­νω­τι­κές ελλεί­ψεις που προ­κύ­πτουν από την ανε­πάρ­κεια της πολι­τεί­ας και συνε­πά­γο­νται με υπο­νό­μευ­ση σημα­ντι­κών κεφα­λαί­ων της λαϊ­κής ιστο­ρί­ας, με αδρα­νο­ποί­η­ση της εντό­πιας καλ­λι­τε­χνι­κής δημιουρ­γί­ας, με στο­χευ­μέ­νη χει­ρα­γώ­γη­ση της τοπι­κής ανά­πτυ­ξης μόνον προς όφε­λος των ιδιω­τών, κ.α. Αντι­στοι­χώ­ντας τα παρα­πά­νω πολι­τι­σμι­κά στοι­χεία της σερ­φιώ­τι­κης παρά­δο­σης με τον τρό­πο που αξιο­ποιού­νται στην παρού­σα κατά­στα­ση του νησιού, θα ξεκι­νή­σου­με αντί­στρο­φα από την περί­πτω­ση του Μεγά­λου Λιβαδιού.

Στο Μεγά­λο Λιβά­δι, σε έναν χώρο μαρ­τυ­ρί­ου, όπου κάθε πέτρω­μα απο­τε­λεί πολύ­τι­μο λίθο των ταξι­κών αγώ­νων υπάρ­χουν μόνο ερεί­πια που συναρ­μο­λο­γούν μια έσχα­τη εικό­να εγκα­τά­λει­ψης. Ένα εκπλη­κτι­κό τοπίο που θα μπο­ρού­σε να μετα­τρα­πεί σε ένα φυσι­κό μου­σείο υφί­στα­νται τη φθο­ρά, όπως φέρει η μοί­ρα τόσων και τόσων μεταλ­λω­ρύ­χων. Οι στο­ές απρο­σπέ­λα­στες και, έτσι, τίθε­ται ανα­γκαία η διά­βα­σή τους με συνο­δεία ειδι­κών. Χωρίς μέρι­μνα από την πολι­τεία, οι ξενα­γή­σεις πραγ­μα­το­ποιού­νται από αγα­θές πρω­το­βου­λί­ες των ντό­πιων είτε από κάποια ιδιω­τι­κή επι­χεί­ρη­ση που σπά­νια πραγ­μα­το­ποιεί τις δια­δρο­μές και με μεγά­λο οικο­νο­μι­κό κόστος. Τέλος, βρί­σκε­ται η Έκθε­ση Πετρω­μά­των και Μεταλ­λευ­τι­κών Εργα­λεί­ων η οποία δεν αντα­πο­κρί­νε­ται επ΄ ουδε­νί στο πρό­τυ­πο ενός λει­τουρ­γι­κού μου­σεί­ου, ούτε καν στις βασι­κές αρχές ενός μου­σεί­ου ως μίας συλ­λο­γής με στό­χο την επι­στη­μο­νι­κή μελέ­τη και έκθε­ση αυτής. Η μονα­δι­κή επε­ξη­γη­τι­κή περι­γρα­φή βρί­σκε­ται εντυ­πω­μέ­νη σε μία γυά­λι­νη δια­χω­ρι­στι­κή επι­φά­νεια και κατα­γρά­φει ολό­κλη­ρο απερ­για­κό γεγο­νός μετριο­πα­θώς ως δυσα­να­σχέ­τη­ση. Από την άλλη μεριά, το άλλο­τε Διοι­κη­τή­ριο δεσπό­ζει ως φάντα­σμα και καταρ­ρέ­ει χωρίς καμία ένδει­ξη της ταυ­τό­τη­τάς του. Μονα­δι­κό τεκ­μή­ριο της ιστο­ρι­κό­τη­τας απο­τε­λεί η προ­το­μή συν­δι­κα­λι­στή ανά­με­σα σε σταθ­μευ­μέ­να Ι.Χ και τα ερεί­πια των –τότε- μεταλ­λευ­τι­κών εγκα­τα­στά­σε­ων συμπλη­ρώ­νουν την εικό­να μιας βίαι­ης εγκα­τά­λει­ψης. Υπάρ­χουν άλλα δύο μου­σεία στο νησί: το Αρχαιο­λο­γι­κό και το Λαογραφικό.

Δεν θα επε­κτα­θού­με, όμως, περαι­τέ­ρω σε κρι­τι­κές ανα­λύ­σεις σχε­τι­κά με τη σύν­θε­ση του πλαι­σί­ου που πρέ­πει να συγκρο­τεί­ται ένα μου­σείο ούτε θα προ­χω­ρή­σου­με σε αντι­στοι­χή­σεις με τα υπάρ­χο­ντα μου­σεία της Σερί­φου. Θα ανα­φέ­ρου­με μόνον, ότι το Αρχαιο­λο­γι­κό μου­σείο στε­γά­ζε­ται σε έναν πολύ μικρό χώρο με ελά­χι­στα εκθέ­μα­τα και αυτό συμ­βαί­νει για δύο σοβα­ρούς λόγους. Πρώ­τον, οι ανα­σκα­φι­κές εργα­σί­ες βρί­σκο­νται σε πολύ πρώ­ι­μο στά­διο. Δεύ­τε­ρον, αρχαιο­λο­γι­κά ευρή­μα­τα υφαρ­πά­χθη­καν είτε παρά­νο­μα από τυχο­διώ­κτες επι­σκέ­πτες την περί­ο­δο τις οικο­νο­μι­κής εξα­θλί­ω­σης του νησιού, είτε καθώς συλ­λέ­γο­νταν από τους επι­στά­τες κατά την διάρ­κεια των εξο­ρύ­ξε­ων των μεταλ­λεί­ων και παρα­δί­δο­νταν στη διοίκηση.

Τώρα δικαιο­λο­γεί­ται σιγά-σιγά για­τί χαρα­κτη­ρί­σα­με την άλλο­τε επα­να­στα­τι­κή νήσο “έρμαιο” οικο­νο­μι­κών και πολι­τι­κών συγκυ­ριών. Λίγοι κάτοι­κοι και συλ­λο­γι­κό­τη­τες προ­σπα­θούν με ελά­χι­στα μέσα να δια­τη­ρή­σουν ζωντα­νά και επί­και­ρα τα στοι­χεία της σερ­φιώ­τι­κης ιστο­ρί­ας δίχως υπο­στή­ρι­ξη από την πολι­τεία. Ένα νησί με ιστο­ρία-υπό­δειγ­μα στους ταξι­κούς αγώ­νες, παρα­δί­δε­ται ανε­λέ­η­τα σε συμ­φέ­ρο­ντα κέρ­δους των προ­νο­μιού­χων ομά­δων. Εκχω­ρεί βασι­κές ανά­γκες στις επι­θυ­μη­τι­κές τάσεις των ιδιω­τών που πολ­λές φορές λει­τουρ­γούν όχι προς όφε­λος του κοι­νω­νι­κού συνό­λου, αλλά σύμ­φω­να με την επέν­δυ­ση του πλε­ο­νά­σμα­τος του κεφα­λαί­ου τους ως ιδί­ων ωφέ­λεια (και όχι μόνο) από την υπο­τι­θέ­με­νη προ­σφο­ρά τους στο σύνο­λο. Τα ερω­τή­μα­τα που μπαί­νουν είναι τα εξής: ποιά ήταν τα γεγο­νό­τα πολι­τι­στι­κού ενδια­φέ­ρο­ντος, και ειδι­κό­τε­ρα λαο­γρα­φι­κού, στη Σέρι­φο το καλο­καί­ρι του 2017; Πώς αξιο­ποι­ή­θη­κε η επέ­τειος των 100 χρό­νων από την απερ­γία του 1916; Ποιές δια­στά­σεις πήρε σε όλο το εργα­τι­κό-λαϊ­κό κίνη­μα; Εμείς πρέ­πει να ανα­λο­γι­στού­με ποιος θα υπε­ρα­σπι­στεί τον λαϊ­κό πολι­τι­σμό εάν όχι ο λαός. Μήπως οι επι­χει­ρη­μα­τί­ες που ποσο­στιαία απο­τε­λούν ξένο σώμα του νησιού;

Στο παρά­δειγ­μα της Σερί­φου αντι­με­τω­πί­ζου­με το πρό­βλη­μα του ποιος υπε­ρα­σπί­ζε­ται τον λαϊ­κό πολι­τι­σμό και πού κατα­λή­γει όταν το κοι­νω­νι­κό στρώ­μα που πηγά­ζει τηρεί αιδή­μο­να σιγή. Ακό­μη εξε­τά­ζε­ται το ποιες είναι οι υπο­χρε­ώ­σεις της πολι­τεί­ας και αν δεν της επι­τε­λεί, ποιος τελι­κά ο ρόλος αυτού του πολι­τι­κού οικο­δο­μή­μα­τος απέ­να­ντι στη λαϊ­κή έκφρα­ση. Η Σέρι­φος είναι ένα μαγι­κό νησί με ζωντα­νή ιστο­ρία που ο κάθε κάτοι­κος διη­γεί­ται ψιθυ­ρι­στά την αλή­θεια στο αυτί του κάθε περα­στι­κού. Αυτή η αλή­θεια είναι ο νέος λαϊ­κός πολι­τι­σμός, μα είναι διωγ­μέ­νος στις στο­ές. Τον ψίθυ­ρο αυτών των ανθρώ­πων πρέ­πει να τον κάνου­με τρα­γού­δι. Μέσα από αυτή τη δια­δι­κα­σία παρά­δο­σης δια­πλά­θε­ται ο σύγ­χρο­νος λαϊ­κός πολιτισμός.

Ο αρχαί­ος μύθος ανα­φέ­ρει τον «γορ­γο­νο­φό­νο» Περ­σέα να προ­τάσ­σει το κεφά­λι της Μέδου­σας ενώ­πιον του βασι­λιά της Σερί­φου, Πολυ­δέ­κτη και να τον απο­λι­θώ­νει. Τρεις χιλιά­δες χρό­νια μετά η αρά διαρ­κεί και τώρα απο­λι­θώ­νει συνειδήσεις.

_________________________________________________________________________________________________________

Γεώργιος Μαγιάκης Κάτοικος Πατρών και φοιτητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου. Ασχολείται «ατέχνως» με τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, καθώς διδάσκει ερασιτεχνικά στο Χορευτικό Τμήμα του Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Πατρέων. Γαλουχημένος στις αξίες της ερασιτεχνικής δημιουργίας, προσφέρει τις υπηρεσίες του δίχως υλική ανταμοιβή ‑όπως και όλα τα μέλη & στελέχη του φορέα. Υπεύθυνος αρκετών καλλιτεχνικών συγκροτημάτων, επιμελείται θεατρικά και ιστορικά κείμενα που πολλά μεταφέρθηκαν στη ραδιοφωνία. Αρθρογραφεί για ζητήματα του λαϊκού πολιτισμού αλλά και πολιτικά, καθώς «εάν η οικονομία και η πολιτική είναι το σώμα του κόσμου, τότε ο πολιτισμός είναι η ψυχή του».