100 χρόνια από την ίδρυση της ΕΣΣΔ: Θέλετε να μιλήσουμε για τον Σοσιαλισμό; — του Νίκου Μόττα

Γρά­φει ο Νίκος Μότ­τας //

Ένας αιώ­νας συμπλη­ρώ­νε­ται στις 30 Δεκέμ­βρη από την ίδρυ­ση του πρώ­του εργα­τι­κού κρά­τους στον κόσμο, της Ένω­σης Σοβιε­τι­κών Σοσια­λι­στι­κών Δημο­κρα­τιών. Η ίδρυ­ση της ΕΣΣΔ υπήρ­ξε το έμπρα­κτο απο­τέ­λε­σμα της Μεγά­λης Οκτω­βρια­νής Σοσια­λι­στι­κής Επα­νά­στα­σης του 1917, του κοσμοι­στο­ρι­κού αυτού γεγο­νό­τος που απο­τέ­λε­σε ιστο­ρι­κά το πρώ­το συνει­δη­τό βήμα για το πέρα­σμα από τον καπι­τα­λι­σμό στον σοσια­λι­σμό και την κατάρ­γη­ση της εκμε­τάλ­λευ­σης ανθρώ­που από άνθρωπο.

Στα 70 χρό­νια της ύπαρ­ξής της, παρά τα όποια υπαρ­κτά προ­βλή­μα­τα, αδυ­να­μί­ες και λάθη, η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση απέ­δει­ξε την ανω­τε­ρό­τη­τα του σοσια­λι­στι­κού συστή­μα­τος ένα­ντι του καπι­τα­λι­σμού. Αντί­θε­τα με το κυρί­αρ­χο αστι­κό προ­πα­γαν­δι­στι­κό αφή­γη­μα περί «απο­τυ­χί­ας του σοσια­λι­σμού», στην ΕΣΣΔ επι­τεύ­χθη­καν πρω­τό­γνω­ρες κατα­κτή­σεις για την ανθρω­πό­τη­τα, σε όλους τους τομείς της κοι­νω­νι­κής ζωής, ενώ για πρώ­τη φορά ήρθε στο προ­σκή­νιο της ιστο­ρί­ας μια ανώ­τε­ρη οργά­νω­ση της κοι­νω­νί­ας, ριζι­κά δια­φο­ρε­τι­κή από τα προη­γη­θέ­ντα συστήματα.

Όσοι, με αντε­πι­στη­μο­νι­κό και αντι­ι­στο­ρι­κό τρό­πο, κάνουν λόγο για «απο­τυ­χία του σοσιαλισμού/κομμουνισμού» συκο­φα­ντώ­ντας την ΕΣΣΔ και τα υπό­λοι­πα σοσια­λι­στι­κά κρά­τη, οφεί­λουν να θυμού­νται ότι τα κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κά συστή­μα­τα δεν επι­κρα­τούν μια κι’ έξω. Πέρα­σαν αιώ­νες για να επι­κρα­τή­σει το καπι­τα­λι­στι­κό σύστη­μα ένα­ντι της φεου­δαρ­χί­ας. Έτσι, λοι­πόν, το πισω­γύ­ρι­σμα που συνέ­βη με τις αντε­πα­να­στα­τι­κές εξε­λί­ξεις της περιό­δου 1989–1991 δεν ανα­τρέ­πει τις νομο­τέ­λειες της ταξι­κής πάλης, ούτε πολύ περισ­σό­τε­ρο δια­γρά­φει την ανα­γκαιό­τη­τα και επι­και­ρό­τη­τα του Σοσιαλισμού.

Σήμε­ρα, 100 χρό­νια από την ίδρυ­σή της και 31 χρό­νια από την επι­κρά­τη­ση της αντε­πα­νά­στα­σης, η υπε­ρά­σπι­ση της προ­σφο­ράς της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης και του σοσια­λι­σμού του 20ου αιώ­να είναι άρρη­κτα συν­δε­δε­μέ­νη με την ενί­σχυ­ση της πάλης ενά­ντια στην καπι­τα­λι­στι­κή βαρ­βα­ρό­τη­τα. Σήμε­ρα, παρα­μέ­νουν επί­και­ρα τα διδάγ­μα­τα της καθο­ρι­στι­κής συμ­βο­λής της ΕΣΣΔ στην Μεγά­λη Αντι­φα­σι­στι­κή Νίκη των Λαών κατά τον Β’ Παγκό­σμιο Πόλε­μο, η διε­θνι­στι­κή αλλη­λεγ­γύη της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης σε λαούς που αγω­νί­ζο­νταν ενά­ντια στην ντό­πια ολι­γαρ­χία, τα αποι­κιο­κρα­τι­κά δεσμά και τον ιμπεριαλισμό.

Σήμε­ρα, έναν αιώ­να μετά τη γέν­νη­ση του πρώ­του εργα­τι­κού κρά­τους στον κόσμο, μας δίνε­ται η ευκαι­ρία να θυμη­θού­με τις σπου­δαί­ες κατα­κτή­σεις του ανθρώ­που στον σοσια­λι­σμό – κατα­κτή­σεις που, σε πολ­λές περι­πτώ­σεις, είναι αδια­νό­η­τες στις καπι­τα­λι­στι­κές κοινωνίες.

Εκεί που οικοδομήθηκε ο σοσιαλισμός

Η μεγά­λη Οχτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση του 1917 ήταν αυτή που άνοι­ξε το δρό­μο για την κοι­νω­νι­κή χει­ρα­φέ­τη­ση και απε­λευ­θέ­ρω­ση των γυναι­κών των λαϊ­κών στρω­μά­των. Πριν την Οχτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση, στην τσα­ρι­κή Ρωσία, η γυναί­κα απο­τε­λού­σε αντι­κεί­με­νο ταξι­κών και φυλε­τι­κών δια­κρί­σε­ων, με το 80% να είναι ανει­δί­κευ­τες εργά­τριες που αμοί­βο­νταν με το μισό μισθό σε σχέ­ση με τους άντρες συνα­δέλ­φους τους. Στην τσα­ρι­κή Ρωσία το 87% των γυναι­κών δεν ήξε­ραν γρα­φή και ανά­γνω­ση. Ένα από τα πρώ­τα δια­τάγ­μα­τα της Οχτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης ήταν η πλή­ρης παρα­χώ­ρη­ση πολι­τι­κών δικαιω­μά­των στις γυναί­κες- στη Βρε­τα­νία και στη Γαλ­λία αυτό συνέ­βη το 1918, στις ΗΠΑ το 1920 και στη Γαλ­λία το 1944.

Από το 1917 έως το 1920 έμα­θαν γρα­φή και ανά­γνω­ση 4 εκα­τομ­μύ­ρια γυναί­κες, ενώ από το 1922 έως το 1928 ο αριθ­μός των γυναι­κών αντι­προ­σώ­πων στα σοβιέτ αυξή­θη­κε κατά 9 φορές (830.700 εργά­τριες και αγρό­τισ­σες). Τη δεκα­ε­τία του 1970, όταν στις ΗΠΑ οι γυναί­κες κατεί­χαν μόνο το 5% στην ομο­σπον­δια­κή κυβέρ­νη­ση και τις πολι­τεια­κές κυβερ­νή­σεις, το 35,5% των μελών του Ανώ­τα­του Σοβιέτ ήταν γυναίκες.

Στην Σοβιε­τι­κή Ένω­ση καθιε­ρώ­θη­καν ειδι­κοί νόμοι που προ­στά­τευαν τις εργα­ζό­με­νες γυναί­κες κατά τη διάρ­κεια της εγκυ­μο­σύ­νης τους: 4 μήνες άδεια, 2 πριν και 2 μετά, με πλή­ρεις απο­δο­χές για κάθε γυναί­κα. Στην ΕΣΣΔ ήταν επί­σης που δημιουρ­γή­θη­καν μια σει­ρά από κρα­τι­κές υπο­δο­μές υπη­ρε­σιών προ­σχο­λι­κής αγω­γής που επέ­τρε­παν ακό­μη και την ύπαρ­ξη χώρων δημιουρ­γι­κής απα­σχό­λη­σης βρε­φών και νηπί­ων δίπλα η εντός των χώρων εργασίας.

Από τις σπου­δαιό­τε­ρες κατα­κτή­σεις του σοσια­λι­στι­κού συστή­μα­τος ήταν στον τομέα της εργα­σί­ας: Στα­θε­ρή και μόνι­μη εργα­σία που, σύμ­φω­να με τη νομο­θε­σία δε μπο­ρού­σε να ξεπερ­νά τις 41 ώρες την εβδο­μά­δα. Καθιέ­ρω­ση μειω­μέ­νης εργα­σια­κής εβδο­μά­δας (36 ώρες) για όσους δού­λευαν σε ανθυ­γιει­νές εργα­σί­ες, αλλά και σε συγκε­κρι­μέ­νες ειδι­κό­τη­τες όπως, παρα­δείγ­μα­τος χάρη, για­τροί και δάσκα­λοι. Η εργά­σι­μη εβδο­μά­δα στην Σοβιε­τι­κή Ένω­ση ήταν από τις μικρό­τε­ρες στον κόσμο, ενώ σε όλους τους εργα­ζό­με­νους εξα­σφα­λί­ζο­νταν μέρες ανά­παυ­σης κάθε εβδο­μά­δα καθώς και ετή­σιες άδειες με αποδοχές.

Η κοι­νω­νι­κή ασφά­λι­ση των εργα­ζό­με­νων ήταν καθο­λι­κή, δημό­σια και υπο­χρε­ω­τι­κή. Οι εισφο­ρές δεν προ­έρ­χο­νταν από το μισθό των εργα­ζό­με­νων, αλλά από τον κρα­τι­κό προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό και τα κον­δύ­λια των επι­χει­ρή­σε­ων. Οι εργα­ζό­με­νοι δικαιού­ταν πλή­ρη σύντα­ξη με την συμπλή­ρω­ση 60 ετών για τους άντρες και 55 για τις γυναί­κες, ενώ στην περί­πτω­ση εργα­ζο­μέ­νων σε ανθυ­γιει­νά επαγ­γέλ­μα­τα το όριο έπε­φτε στα 50 χρό­νια για τους άντρες και στα 45 για τις γυναίκες.

Η ξεκού­ρα­ση από την εργα­σία, οι δια­κο­πές ανα­ψυ­χής, δεν ήταν προ­νό­μιο αλλά δικαί­ω­μα. Το άρθρο 119 του Συντάγ­μα­τος της ΕΣΣΔ δια­σφά­λι­ζε το δικαί­ω­μα αυτό, ενώ υπήρ­χε παρο­χή ετη­σί­ων πλη­ρω­μέ­νων αδειών κι συνε­χής φρο­ντί­δα του σοσια­λι­στι­κού κρά­τους για τη διεύ­ρυν­ση του δικτύ­ου των πολι­τι­στι­κο-μορ­φω­τι­κών ιδρυ­μά­των, την ανά­πτυ­ξη του μαζι­κού αθλη­τι­σμού, της φυσι­κής αγω­γής και του του­ρι­σμού. Το πρώ­το ανα­παυ­τή­ριο για τους εργα­ζό­με­νους ιδρύ­θη­κε με πρω­το­βου­λία του ίδιου του Β.Ι.Λένιν το 1920 στην Πετρού­πο­λη. Στις αρχές του 1940 υπήρ­χαν ήδη 3.600 σανα­τό­ρια που μπο­ρού­σαν να εξυ­πη­ρε­τή­σουν 470 χιλιά­δες εργα­ζό­με­νους, ενώ τη δεκα­ε­τία του 1980 υπήρ­χαν περισ­σό­τε­ρα από 14.000 κέντρα ανα­ψυ­χής και δια­κο­πών που εξυ­πη­ρε­τού­σαν 45 εκα­τομ­μύ­ρια αδειούχους.

Ένας κομ­βι­κής σημα­σί­ας τομέ­ας που απο­δει­κνύ­ει, πέραν πάσης αμφι­βο­λί­ας, την ανω­τε­ρό­τη­τα του σοσια­λι­στι­κού συστή­μα­τος είναι αυτός του δημό­σιου συστή­μα­τος υγεί­ας που καθιε­ρώ­θη­κε στην ΕΣΣΔ. Πρό­κει­ται για ένα κρα­τι­κό σύστη­μα προ­α­γω­γής και προ­στα­σί­ας της υγεί­ας το οποίο, βασι­ζό­με­νο στον κεντρι­κό σχε­δια­σμό της οικο­νο­μί­ας, παρεί­χε σε όλο τον πλη­θυ­σμό δωρε­άν πρό­λη­ψη και ιατρο­φαρ­μα­κευ­τι­κή περί­θαλ­ψη. Οι αριθ­μοί μιλά­νε από μόνοι τους: Στην τσα­ρι­κή Ρωσία το προσ­δό­κι­μο ζωής ήταν μόλις τα 32 χρό­νια. Μετά την Οχτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση, μέσα σε ελά­χι­στα μόλις χρό­νια, στα μέσα της δεκα­ε­τί­ας του 1920 το προσ­δό­κι­μο ανέ­βη­κε στα 44 χρό­νια. Το 1987, το προσ­δό­κι­μο ζωής στην ΕΣΣΔ είχε φτά­σει στα 69 χρό­νια (όσο, δηλα­δή, και στις καπι­τα­λι­στι­κές χώρες).

Κατά την σοσια­λι­στι­κή οικο­δό­μη­ση αυξή­θη­κε κατα­κό­ρυ­φα ο αριθ­μός των για­τρών όλων των ειδι­κο­τή­των, ενώ μειώ­θη­κε κατά 10 φορές η παι­δι­κή θνη­σι­μό­τη­τα που στην τσα­ρι­κή Ρωσία απο­τε­λού­σε καθη­με­ρι­νό φαι­νό­με­νο. Στα μέσα της δεκα­ε­τί­ας του ’80 περί­που 160 εκα­τομ­μύ­ρια άνθρω­ποι περ­νού­σαν κάθε χρό­νο από δωρε­άν προ­λη­πτι­κό έλεγ­χο, ενώ πάνω από 35 εκα­τομ­μύ­ρια βρί­σκο­νταν υπό μόνι­μη ιατρι­κή παρα­κο­λού­θη­ση. Κατά την ίδια περί­ο­δο έφτα­σαν να λει­τουρ­γούν περισ­σό­τε­ρα από 28.000 γυναι­κεία ιατρεία και παι­δι­κές κλι­νι­κές, ενώ η τακτι­κή ιατρι­κή παρα­κο­λού­θη­ση και εξέ­τα­ση των παι­διών απο­τέ­λε­σε προ­τε­ραιό­τη­τα του σοβιε­τι­κού συστή­μα­τος υγείας.

Δίχως αμφι­βο­λία, μονα­δι­κό επί­τευγ­μα της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης στην ΕΣΣΔ υπήρ­ξε η ριζι­κή εξά­λει­ψη του αναλ­φα­βη­τι­σμού και η ραγδαία άνο­δος του μορ­φω­τι­κού επι­πέ­δου. Πριν την Οχτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση μόλις το 37,9% του αρσε­νι­κού και το 12,5% του θηλυ­κού ρωσό­φω­νου πλη­θυ­σμού άνω των 7 ετών ήξε­ραν στοι­χειώ­δη γρα­φή και ανά­γνω­ση. Η κολοσ­σιαία προ­σπά­θεια της σοβιε­τι­κής κυβέρ­νη­σης για την εξά­λει­ψη του αναλ­φα­βη­τι­σμού τη δεκα­ε­τία του 1920 έφε­ρε τα εξής απο­τε­λέ­σμα­τα: Περί­που 50.000.000 ενή­λι­κες έμα­θαν γρα­φή και ανά­γνω­ση μετα­ξύ 1920–1940, ενώ το 1937 το 75% του συνο­λι­κού πλη­θυ­σμού ήξε­ρε γρα­φή και ανά­γνω­ση. Τη δεκα­ε­τία του 1960, ο αναλ­φα­βη­τι­σμός είχε εξα­λει­φθεί οριστικά.

Η εξά­λει­ψη του αναλ­φα­βη­τι­σμού εντάσ­σε­ται στο γενι­κό­τε­ρο πλαί­σιο της εφαρ­μο­γής ενός ενιαί­ου εκπαι­δευ­τι­κού προ­γράμ­μα­τος της σοβιε­τι­κής κυβέρ­νη­σης που, μετα­ξύ άλλων, περιε­λάμ­βα­νε: Καθιέ­ρω­ση δωρε­άν παι­δεί­ας για όλους, κοι­νή φοί­τη­ση αντρών και γυναι­κών στα σχο­λεία, δημιουρ­γία συστή­μα­τος κοι­νω­νι­κής προ­σχο­λι­κής δια­παι­δα­γώ­γη­σης, άνοιγ­μα των ανώ­τε­ρων εκπαι­δευ­τι­κών ιδρυ­μά­των στην εργα­τι­κή τάξη και την αγρο­τιά, δημιουρ­γία χιλιά­δων δημό­σιων παι­δι­κών σταθ­μών και σχο­λεί­ων. Αξί­ζει να σημειω­θεί ότι ο αριθ­μός των ανθρώ­πων που από­κτη­σαν ανώ­τα­τη μόρ­φω­ση από 1,2 εκα­τομ­μύ­ρια το 1939 αυξή­θη­κε στα 21 εκα­τομ­μύ­ρια ανθρώ­πους στα τέλη της δεκα­ε­τί­ας του ‘80. Συνο­λι­κά, από το 1918 έως το 1990 απέ­κτη­σαν μέση και ειδι­κή μόρ­φω­ση 135 εκα­τομ­μύ­ρια άνθρωποι.

Στα ανώ­τα­τα εκπαι­δευ­τι­κά ιδρύ­μα­τα της ΕΣΣΔ, οι φοι­τη­τές απο­λάμ­βα­ναν υψη­λού επι­πέ­δου παρο­χές. Η φοί­τη­ση ήταν απο­λύ­τως δωρε­άν, ενώ οι φοι­τη­τές δεν πλή­ρω­ναν απο­λύ­τως τίπο­τα για τα εξέ­τα­στρα, τα μαθή­μα­τα, τα εργα­στή­ρια, τα βιβλία, τα ανα­λώ­σι­μα, κλπ. Παρέ­χο­νταν δωρε­άν πρό­σβα­ση σε ιατρι­κές υπη­ρε­σί­ες, νοσο­κο­μεια­κή περί­θαλ­ψη, αθλη­τι­κές (γυμνα­στή­ρια, γήπε­δα κ.ά.) αλλά και πολι­τι­στι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες (αίθου­σες, μου­σι­κά όργα­να κ.ά.).

Οι ενδο­γε­νείς δυνα­τό­τη­τες της σοσια­λι­στι­κής οικο­νο­μί­ας και του κεντρι­κού σχε­δια­σμού ανέ­δει­ξαν την ΕΣΣΔ σε πρω­το­πό­ρα παγκό­σμια δύνα­μη σε μια σει­ρά τομείς της τεχνο­λο­γί­ας και της επι­στή­μης. Τα παρά­δειγ­μα ατε­λεί­ω­τα: Πυραυ­λι­κή και πυρη­νι­κή τεχνι­κή, τρο­χια­κοί δια­στη­μι­κοί σταθ­μοί, κατευ­θυ­νό­με­νη θερ­μο­πυ­ρη­νι­κή σύν­θε­ση, απευ­θεί­ας μετα­σχη­μα­τι­σμός της ενέρ­γειας (μαγνη­το-υδρο­δυ­να­μι­κές γεν­νή­τριες), κρυο­γε­νής τεχνι­κή, κατα­λύ­τες τεχνο­λο­γι­κών δια­δι­κα­σιών, κατα­σκευή υπε­ρι­σχυ­ρών γραμ­μών μετα­φο­ράς ηλε­κτρι­κού ρεύ­μα­τος και σωλη­να­γω­γών, κατα­σκευή μεγά­λων υδροη­λε­κτρι­κών σταθ­μών, φραγ­μά­των και άλλων αρδευ­τι­κών εγκα­τα­στά­σε­ων, τεχνο­λο­γία της συγκόλ­λη­σης όλων των ειδών, γεώ­τρη­ση σε μεγά­λα βάθη κλπ. Δεν υπήρ­ξε τομέ­ας της επι­στή­μης κατά τον 20ο αιώ­να στον οποίο να μη πρω­τα­γω­νί­στη­σε η Σοβιε­τι­κή Ένω­ση, στην οποία ανα­λο­γού­σαν το 20–25% των εφευ­ρέ­σε­ων κάθε χρό­νο παγκοσμίως.

Τα παρα­πά­νω απο­τε­λούν μια περι­λη­πτι­κή παρά­θε­ση των κατα­κτή­σε­ων που επι­τεύ­χθη­σαν στην Σοβιε­τι­κή Ένω­ση. Θα μπο­ρού­σαν να ανα­φερ­θούν δεκά­δες άλλες κατα­κτή­σεις της σοσια­λι­στι­κής οικο­δό­μη­σης, από την εκτε­τα­μέ­νη εκβιο­μη­χά­νι­ση και την ραγδαία άνο­δο της παρα­γω­γής στους τομείς της βιο­μη­χα­νί­ας και της αγρο­τι­κής οικο­νο­μί­ας, μέχρι τον κολοσ­σιαίο αντι­φα­σι­στι­κό αγώ­να του σοβιε­τι­κού λαού και την σπου­δαία προ­σφο­ρά της ΕΣΣΔ στις τέχνες και τον πολι­τι­σμό (κινη­μα­το­γρά­φος, μου­σι­κή, ποί­η­ση, λογο­τε­χνία, εικα­στι­κές τέχνες κλπ.).

Το συμπέ­ρα­σμα, ωστό­σο, είναι ένα: Πως όποιον τομέα της κοι­νω­νι­κής και οικο­νο­μι­κής ζωής κι’ αν μελε­τή­σου­με, θα αντι­λη­φθού­με την συντρι­πτι­κή υπε­ρο­χή του Σοσια­λι­σμού- της κεντρι­κά σχε­δια­σμέ­νης οικο­νο­μί­ας- απέ­να­ντι στην άναρ­χη φύση του καπι­τα­λι­στι­κού συστή­μα­τος. Σε μια περί­ο­δο 69 χρό­νων, από την ίδρυ­ση της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης μέχρι την επι­κρά­τη­ση της αντε­πα­νά­στα­σης στις αρχές του ’90, έγι­νε το μεγα­λύ­τε­ρο άλμα στην ιστο­ρία του ανθρώ­πι­νου πολι­τι­σμού: Επι­χει­ρή­θη­κε και ως ένα βαθ­μό κατα­κτή­θη­κε η κατάρ­γη­ση της εκμε­τάλ­λευ­σης ανθρώ­που από άνθρω­πο. Ανε­ξάρ­τη­τα από τα όποια υπαρ­κτά προ­βλή­μα­τα και αδυ­να­μί­ες, η σοσια­λι­στι­κή οικο­δό­μη­ση στην ΕΣΣΔ έβα­λε την σφρα­γί­δα της στον 20ο αιώ­να. Μια σφρα­γί­δα που, παρά το προ­σω­ρι­νό πισω­γύ­ρι­σμα της Ιστο­ρί­ας, απο­δει­κνύ­ει ότι ένας άλλος κόσμος, απαλ­λαγ­μέ­νος από τα δεσμά της καπι­τα­λι­στι­κής εκμε­τάλ­λευ­σης, είναι εφι­κτός. Και πάνω απ’ όλα, από­λυ­τα αναγκαίος.

«Ναι, αλλά ο Στά­λιν…», του Νίκου Μόττα