13 Αυγούστου 1944 — Ολοκαύτωμα Ανωγείων: Φωτιά και θάνατος παντού…

Οσοι πρό­λα­βαν γλί­τω­σαν… Ανά­πη­ροι και γέρο­ντες θάφτη­καν ζωντα­νοί κάτω από τα συντρίμ­μια των ίδιων των σπι­τιών τους… Μαύ­ροι καπνοί που σκέ­πα­σαν όλο τον Μυλο­πό­τα­μο έβγαι­ναν από τα Ανώ­γεια , όπου οι Γερ­μα­νοί έδει­χναν την… παλι­κα­ριά τους, πυρο­βο­λώ­ντας ό,τι έβρι­σκαν μπρο­στά τους ζωντα­νό… Ανθρω­πος ή ζώο, δεν έχει σημα­σία για τους φασί­στες… Παντού φωτιά και θάνατος…

Το ολο­καύ­τω­μα των Ανω­γεί­ων ξεκί­νη­σε σαν σήμε­ρα, 13 Αυγού­στου 1944. Περί­που τρεις εβδο­μά­δες χρειά­στη­καν οι Γερ­μα­νοί, για να ισο­πε­δώ­σουν τα πάντα στο αντι­στα­σια­κό χωριό της Κρή­της, οι κάτοι­κοι του οποί­ου είχαν ανα­πτύ­ξει σπου­δαία δρά­ση κατά του φασι­σμού, μαζί με τον ΕΛΑΣ του καπε­τάν Γιάν­νη Ποδιά και του ΕΑΜ των Ανω­γεί­ων με γραμ­μα­τέα της Οργά­νω­σης — την περί­ο­δο εκεί­νη — τον Μανού­σο Αεράκη.

Τα αντί­ποι­να των Γερ­μα­νών ξεκί­νη­σαν με αφορ­μή τη σύλ­λη­ψη και εκτέ­λε­ση από τους άντρες του ΕΑΜ, του Γερ­μα­νού λοχία των Ες-Ες, με το όνο­μα “Σήφης”. Ομως, ως αφορ­μή χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε και το γεγο­νός, ότι μέσα από τα Ανώ­γεια είχαν περά­σει πρό­σφα­τα οι απα­γω­γείς του Κράι­περ. Η αλή­θεια βέβαια για το ολο­καύ­τω­μα, όχι μόνο των Ανω­γεί­ων αλλά και τα άλλα που έγι­ναν στην Κρή­τη, είναι εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κή. Οπως θα δού­με παρα­κά­τω, μέσα από σημα­ντι­κά στοι­χεία που κατα­θέ­τει στο “Ρ” ο φιλό­λο­γος ιστο­ρι­κός συγ­γρα­φέ­ας Αντώ­νης Σανουδάκης,γνωστός για την πολύ­χρο­νη ενα­σχό­λη­σή του με την ιστο­ρία της Εθνι­κής Αντί­στα­σης, πίσω απ’ όλα αυτά, υπήρ­χε αγγλο­γερ­μα­νι­κή συνεργασία.

Η σύλληψη του Γερμανού

Ο τότε γραμ­μα­τέ­ας του ΕΑΜ Ανω­γεί­ων Μανού­σος Αερά­κης είναι σήμε­ρα (σ.σ. 1996)  78 χρό­νων και ζει στο Ηρά­κλειο . Ο χρό­νος δεν κατά­φε­ρε να σβή­σει από τη μνή­μη του τα γεγο­νό­τα εκείνα.

“Ο Σήφης είχε έρθει στις αρχές περί­που, του Ιού­νη — θυμά­ται — και μπα­λο­το­κω­πού­σε στο χωριό, έσπρω­χνε γυναί­κες, έκα­νε μια νταϊ­λί­στι­κη και προ­σβλη­τι­κή εμφά­νι­ση για τα Ανώ­γεια . Μετά από αυτήν την ανε­πι­θύ­μη­τη επί­σκε­ψη, η οργά­νω­ση του ΕΑΜ συνήλ­θε και πήρε από­φα­ση, εάν ο Σήφης ξανα­πα­τή­σει στο χωριό να μη φύγει αλλά να πια­στεί ζωντα­νός ή νεκρός…

Την ευθύ­νη για την υλο­ποί­η­ση της από­φα­σης θα ανα­λάμ­βα­ναν όσοι ΕΑΜί­τες θα βρί­σκο­νταν στο χωριό τη μέρα που ο φασί­στας με την παρέα του θα έκα­νε το “μοι­ραίο λάθος”, όπως κι έγι­νε. Μετά από αυτή την από­φα­ση, επι­λέ­χτη­κε και το σημείο που μαζέ­ψα­με και κρύ­ψα­με όλα τα όπλα των ΕΑΜι­τών. Στις αρχές του Αυγού­στου ήρθε και πάλι ο Σήφης με την παρέα του και η από­φα­ση που είχε παρ­θεί εξε­τε­λέ­σθη επι­τυ­χώς με πρω­το­βου­λία, τότε, του Μανό­λη Μανου­ρά ή Ζμαϊ­λο­μα­νό­λη”… Ο λοχί­ας Σήφης μαζί με άλλους πέντε Γερ­μα­νούς και δύο Ιτα­λούς φασί­στες που τον ακο­λου­θού­σαν, συνε­λή­φθη­σαν και παρε­λή­φθη­σαν από τον ΕΛΑΣ”.

Το γεγο­νός αυτό ενό­χλη­σε το στρα­τη­γείο του γερ­μα­νι­κού στρα­τού στα Χανιά και η δια­τα­γή του Μίλερ ήταν ανα­με­νό­με­νη για τους αντάρ­τες: “Τα Ανώ­γεια­να καούν και να ισο­πε­δω­θούν, για­τί ο Σήφης εκτε­λέ­σθη από τους Ανω­γεια­νούς και για­τί από το χωριό εκεί­νο πέρα­σαν οι απα­γω­γείς του Κράι­περ μετα­φέ­ρο­ντάς τον με τη βοή­θεια των Ανω­γεια­νών” έλε­γε η δια­τα­γή και πρό­σθε­τε: “Κάθε άνδρας που θα εντο­πί­ζε­ται σε από­στα­ση ενός χιλιο­μέ­τρου, θα εκτε­λεί­ται επί τόπου”.

Οι Αγγλοι και τα όργανά τους

Η αντί­δρα­ση των κομ­μου­νι­στών — ανταρ­τών των Ανω­γεί­ων, μόλις έγι­νε γνω­στή η πρό­θε­ση των Γερ­μα­νών, ήταν άμε­ση. Τρι­με­λής επι­τρο­πή με επι­κε­φα­λής τον Γιώρ­γο Σμπώ­κο και με τη συμ­με­το­χή ενός άνδρα του ΕΛΑΣ και του Μ. Αερά­κη, έρχο­νται σ’ επα­φή με την οργά­νω­ση της ΕΟΚ στην τοπο­θε­σία “Μύθια”, όπου βρί­σκο­νταν και οι Εγγλέ­ζοι. Αρχη­γός της ΕΟΚ ήταν τότε ο καπε­τάν Μιχά­λης Ξυλού­ρης ή Χρι­στο­μι­χά­λης στον οποίο ο Γ. Σμπώ­κος — όπως εξι­στο­ρεί ο Μ. Αερά­κης — είπε χαρα­κτη­ρι­στι­κά: “Καπε­τάν Μιχά­λη, όπως βλέ­πεις οι Γερ­μα­νοί παίρ­νουν τους γέρους, τις γυναί­κες μας και ετοι­μά­ζο­νται να κάψου­νε τα σπί­τια μας και τα υπάρ­χο­ντά μας. Ας παρα­με­ρί­σου­με ό,τι μας χωρί­ζει. Να ενώ­σου­με τα όπλα μας και να πολε­μή­σου­με τους Γερ­μα­νούς για να περι­σώ­σου­με ό,τι μας ανή­κει”. Ομως, όπως πάντα, έτσι και τότε, οι εθνι­κι­στές αντάρ­τες απο­δει­κνύ­ο­νται όργα­να των Αγγλων. “Αδυ­να­τώ ν’ απα­ντή­σω, αν δε συμ­βου­λευ­τώ την αγγλι­κή απο­στο­λή”, απά­ντη­σε ο Χριστομιχάλης.

Οι Αγγλοι φυσι­κά αρνή­θη­καν, ισχυ­ρι­ζό­με­νοι ότι “οι δυνά­μεις των Γερ­μα­νών είναι τερά­στιες και θα έχου­με πολ­λές ανθρώ­πι­νες απώ­λειες, ενώ αν δε χτυ­πή­σου­με υπάρ­χει πιθα­νό­τη­τα να μην ολο­κλη­ρώ­σουν το κατα­στρο­φι­κό τους έργο”.

“Εμείς πιστεύ­ου­με το αντί­θε­το…” αντα­πα­ντούν οι εκπρό­σω­ποι του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. “Αν τους χτυ­πή­σου­με, κάτι μπο­ρού­με να περι­σώ­σου­με. Αν όχι, τότε ούτε μια πέτρα στο χωριό δε θ’ αφή­σουν όρθια οι κατα­κτη­τές”. Συγκλο­νι­στι­κά ήταν τα λόγια που γύρι­σαν και είπαν στη συνέ­χεια ο Σμπώ­κος και ο Αερά­κης στον αρχη­γό της ΕΟΚ: “Εμείς καπε­τάν Μιχά­λη, γνω­ρί­ζου­με τα κατα­τό­πια εδώ και θα κάνου­με μεγά­λη ζημιά στους Γερ­μα­νούς” λέει πρώ­τος ο Σμπώ­κος. “Εμείς θα κατε­βού­με κάτω και θ’ απο­λο­γη­θού­με σε νεκρούς και ζωντα­νούς για ό,τι και αν συμ­βεί. Οι Αγγλοι θα φύγουν κάπο­τε για να γυρί­σουν στη χώρα τους” λέει από την πλευ­ρά του ο γραμ­μα­τέ­ας του ΕΑΜ.

Ομως ο εντο­λο­δό­χος των Εγγλέ­ζων επέ­μει­νε στην αρχι­κή του απά­ντη­ση στους κομ­μου­νι­στές, που ανα­γκά­στη­καν να φύγουν για το λημέ­ρι του ΕΛΑΣ. Η άπο­ψη που επι­κρά­τη­σε τη νύχτα εκεί­νη στον ΕΛΑΣ, ήταν ότι οι Αγγλοι γνώ­ρι­ζαν φυσι­κά πως το χωριό θα και­γό­ταν και ήθε­λαν μετά το ολο­καύ­τω­μα­να ξεση­κώ­σουν τον κόσμο ενα­ντί­ον των κομ­μου­νι­στών κατη­γο­ρώ­ντας τους ως υπεύθυνους…

Το χωριό τυλίγεται στις φλόγες

Σε λίγο θα ξημέ­ρω­νε η 13η Αυγού­στου. Η έδρα του ΕΛΑΣ μετα­κι­νεί­ται από την τοπο­θε­σία Τσου­νιάς πιο κοντά στο χωριό και συγκε­κρι­μέ­να στη θέση Στε­φά­να. Παράλ­λη­λα ένα μεγά­λο τμή­μα ανταρ­τών κατε­βαί­νουν ακό­μα πιο κοντά. Σ’ ένα βρα­χώ­δες μέρος με την ονο­μα­σία Βιτσι­λιά. Στην ομά­δα αυτή συμ­με­τέ­χει και ο Μανού­σος Αερά­κης που μας αφη­γεί­ται τις δρα­μα­τι­κές στιγ­μές που ακο­λού­θη­σαν, όταν χιλιά­δες Γερ­μα­νοί πάτη­σαν στο χωριό.

“Μια ώρα περί­που πριν να ξημε­ρώ­σει, οι Γερ­μα­νοί μας αντε­λή­φθη­σαν και με τη βοή­θεια φωτο­βο­λί­δων άρχι­σαν να βάλουν ενα­ντί­ον μας. Ανταλ­λά­ξα­με πυρά και στο μετα­ξύ ήρθε δια­τα­γή από τον ενερ­γη­τι­κό ΕΛΑΣ να ενερ­γή­σου­με. Από τότε άρχι­σε το ολο­καύ­τω­μα του χωριού. Πρώ­τα το καί­γα­νε και μετά το κατε­δα­φί­ζα­νε. Η έδρα τους ήτα­νε στα Σίσαρ­χα. Ολη τη μέρα καί­γα­νε και γκρε­μί­ζα­νε και όλη νύχτα έμε­ναν στα Σίσαρ­χα. Εμείς τη νύχτα κατε­βαί­να­με περί­πο­λο στο χωριό για να προ­στα­τεύ­σου­με ό,τι τυχόν μεί­νει στο τέλος από τα περιου­σια­κά στοι­χεία των Ανω­γεια­νών. Να περι­φρου­ρή­σου­με όσο γίνε­ται το χωριό, από πλια­τσι­κο­λό­γους, που ξέρα­νε ότι τη νύχτα οι Γερ­μα­νοί δεν ήταν εκεί και πηγαί­να­νε να πάρουν ό,τι θέλα­νε. Η εικό­να που αντι­κρί­σα­με στο χωριό ήταν φρί­κη πραγματικά…

Εβλε­πες σεντό­νια, βούρ­γιες, δρό­μο δεν έβλε­πες για­τί ήταν ισο­πε­δω­μέ­νο το χωριό, γου­ρού­νια σκο­τω­μέ­να, κότες σκο­τω­μέ­νες, τυριά, τρό­φι­μα πετα­μέ­να… Κάποια στιγ­μή η κατά­στα­ση ήταν τέτοια που από τη βρώ­μα των ψόφιων ζώων δεν μπο­ρού­σαν ούτε οι Γερ­μα­νοί να σταθούν…”.

Ομως στα γεγο­νό­τα εκεί­να υπήρ­ξαν και πολ­λοί άνθρω­ποι νεκροί. Οπως λέει ο Μ. Αερά­κης “οι Γερ­μα­νοί έκα­ναν ομα­δι­κή εκτέ­λε­ση στα Σίσαρ­χα. Εσκο­τώ­σα­νε σπο­ρα­δι­κά από δω κι από κει. Εμα­ζέ­ψα­νε τους γέρους και τους πήγα­νε στο Ηρά­κλειο, τα γυναι­κό­παι­δα στα διά­φο­ρα χωριά, ενώ όσοι ήτα­νε ανά­πη­ροι και δεν μπο­ρού­σαν να περ­πα­τή­σουν και­γό­τα­νε ζωντα­νοί μέσα στα σπί­τια τους…”.

Αγγλο — γερμανική συνεργασία

Σ’ ένα ολό­κλη­ρο σχέ­διο μετα­ξύ Αγγλων και Γερ­μα­νών, οφεί­λε­ται στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα το ολο­καύ­τω­μα των Ανω­γεί­ων και άλλων χωριών της Κρή­της, σύμ­φω­να με απο­κα­λυ­πτι­κές δηλώ­σεις που έκα­νε στο “Ρ” ένας από τους πιο γνω­στούς ιστο­ρι­κούς — συγ­γρα­φείς της Μεγα­λο­νή­σου, ο Αντώ­νης Σανου­δά­κης: “Ερμη­νεύ­ο­ντας το ολο­καύ­τω­μα και την κατα­στρο­φή των Ανω­γεί­ων, καθώς και τις κατα­στρο­φές και εκτε­λέ­σεις που έγι­ναν στην κεντρι­κή κυρί­ως Κρή­τη, το καλο­καί­ρι του 1944, δεν πρέ­πει να τα δού­με ως μεμο­νω­μέ­να γεγο­νό­τα. Πρό­κει­ται στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα για γεγο­νό­τα που οφεί­λο­νται σ’ ένα ευρύ­τε­ρο αγγλο­γερ­μα­νι­κό σχέ­διο που υπάρ­χει, αυτή την περί­ο­δο, μέσα στο οποίο μπο­ρού­με να εντά­ξου­με ακό­μα και την απα­γω­γή του Κράι­περ ή και το σαμπο­τάζ της Δαμά­στας! Δηλα­δή, πιο συγκε­κρι­μέ­να, την άνοι­ξη προς το καλο­καί­ρι του 1944 έχει υπάρ­ξει μία συμ­φω­νία μετα­ξύ των Αγγλων και προ­σω­πι­κά με τον Χίτλερ, ώστε οι γερ­μα­νι­κές δυνά­μεις που βρί­σκο­νται στο Αιγαίο να παρα­μεί­νουν ατό­φιες. Ετσι λοι­πόν αρχί­ζο­ντας να υπο­χω­ρούν απ’ την Ανα­το­λι­κή Κρή­τη (τη Σητεία) με κατεύ­θυν­ση προς τα Χανιά, μεγά­λη δύνα­μη Γερ­μα­νών και Ιτα­λών, που δεν είχαν παρα­δο­θεί μετά τη συν­θη­κο­λό­γη­ση της Ιτα­λί­ας το 1943, είχαν ένα μονα­δι­κό στό­χο: Να παρα­μεί­νουν στα Χανιά και να χρη­σι­μο­ποι­η­θούν απ’ τους Αγγλους ενα­ντί­ον του ΕΛΑΣ, ενα­ντί­ον δηλα­δή γενι­κό­τε­ρα του “κομ­μου­νι­στι­κού κιν­δύ­νου” που κατά την άπο­ψη των Αγγλων είχε παρου­σια­στεί ως μεγα­λύ­τε­ρος κίν­δυ­νος απ’ τον γερ­μα­νι­κό. Ετσι λοι­πόν μπο­ρού­με να εξη­γή­σου­με το λόγο της υπο­χώ­ρη­σης των Γερ­μα­νών με τρό­πο ώστε να μεί­νουν ανε­νό­χλη­τοι κι όχι μόνο να υπο­χω­ρούν ανε­νό­χλη­τοι, αλλά πρέ­πει να υπο­χω­ρή­σουν και να φτά­σουν ανέ­πα­φοι κατα­τρο­μο­κρα­τώ­ντας τον κόσμο και βρί­σκο­ντας αφορ­μές οι οποί­ες είναι ετεροχρονισμένες…

Δηλα­δή η απα­γω­γή του Κράι­περ, που έγι­νε τον Απρί­λη του 1944, αν το μελε­τή­σει κανείς δεν έχει και πολ­λή σχέ­ση με τη μετά από 6 μήνες “εκδί­κη­ση” των Γερ­μα­νών ενα­ντί­ον των χωριών, είτε του Ηρα­κλεί­ου, είτε των Ανω­γεί­ων, είτε του Αη Βασί­λη και του Αμα­ρί­ου. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και το σαμπο­τάζ τον Αύγου­στο του ’44 που γίνε­ται στη Δαμά­στα, σ’ ένα χωριό καθα­ρά ΕΑΜί­τι­κο και που είναι πάνω στον άξο­να από το Ηρά­κλειο στα Χανιά, γίνε­ται με σκο­πό να τρο­μο­κρα­τη­θούν οι αντάρ­τες, όταν το χωριό θα ζητού­σε εκδί­κη­ση απ’ τους Γερ­μα­νούς, όπως πίστευαν οι Αγγλοι. Πρέ­πει λοι­πόν, κατά την άπο­ψη των Αγγλων και των Γερ­μα­νών να κρα­τη­θούν ατό­φιες αυτές οι δυνά­μεις, ξεθε­με­λιώ­νο­ντας χωριά, εκτε­λώ­ντας αθώ­ους, εκτε­λώ­ντας γυναί­κες όπως έγι­νε και στο Ηράκλειο…”.

Ριζο­σπά­στης (13 Αυγού­στου 1996) / Χρι­στό­φο­ρος Παπαδάκης