1821 — Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ (Μέρος 1ο)

Γρά­φει ο Γιάν­νης Βεντού­ρας //

Στα πλαί­σια της Οθω­μα­νι­κής αυτο­κρα­το­ρί­ας συνυ­πήρ­χαν πλή­θος λαών με δια­φο­ρε­τι­κή φυλε­τι­κή προ­έ­λευ­ση. Έλλη­νες, Αρμέ­νιοι, Αλβα­νοί, Βλά­χοι Σέρ­βοι, Βούλ­γα­ροι, Σύριοι και πολ­λοί άλλοι. Ο φεου­δαρ­χι­κός χαρα­κτή­ρας του Οθω­μα­νι­κού κρά­τους, ο οποί­ος στη­ρι­ζό­ταν στην ιδιο­κτη­σία της γης, έστρε­ψε τους λαούς αυτούς να βρουν οικο­νο­μι­κές διε­ξό­δους στην βιο­τε­χνι­κή-βιο­μη­χα­νι­κή παρα­γω­γή και το εμπό­ριο. Είναι γνω­στό ότι σε μεγά­λες πόλεις που ήταν εμπο­ρι­κά κέντρα, όπως η Σμύρ­νη, όλη η οικο­νο­μία βρι­σκό­ταν σε ελλη­νι­κά χέρια.

Στα τέλη του 18^ου αιώ­να και στις αρχές του 19^ου, μέσα από μια εξε­λι­κτι­κή πορεία, έχουν πλέ­ον δημιουρ­γη­θεί ισχυ­ρές εθνι­κές αστι­κές τάξεις. Το πιο ισχυ­ρό και δυνα­μι­κό τμή­μα της ελλη­νι­κής αστι­κής τάξης ήταν αυτό που ανα­πτύ­χθη­κε στη ναυ­τι­λία. Η τερά­στια Οθω­μα­νι­κή αυτο­κρα­το­ρία, για να μπο­ρέ­σει να καλύ­ψει τις ανά­γκες της σε αγα­θά, είχε ανά­γκη από διευ­ρυ­μέ­νο εμπό­ριο. Έτσι έδω­σε πολ­λά κίνη­τρα στους πλοιο­κτή­τες για να οργώ­νουν τα θαλάσ­σια δίκτυα και να ανα­πτύ­ξουν το εξω­τε­ρι­κό εμπό­ριο με τις άλλες χώρες.  Ειδι­κά, με τον απο­κλει­σμό των Αγγλι­κών, Γαλ­λι­κών και των πλοί­ων άλλων ξένων κρα­τών από την Μαύ­ρη Θάλασ­σα (1752 έως 1873), δόθη­κε η ευκαι­ρία στους Έλλη­νες εμπό­ρους και πλοιο­κτή­τες να κυριαρχήσουν.

Το καθε­στώς προ­στα­σί­ας που παρεί­χα­νε οι Ρώσοι, μετά την  συν­θή­κη Κιου­τσούκ-Καϊ­ναρ­τζή, είχε απο­τέ­λε­σμα πολ­λοί Έλλη­νες πλοιο­κτή­τες να ανε­βά­σουν την Ρώσι­κη σημαία και να ναυ­πη­γή­σουν μεγα­λύ­τε­ρα πλοία. Το 1802 όμως, ο σουλ­τά­νος Σελίμ ο Γ’, έδω­σε και­νούρ­για και περισ­σό­τε­ρα προ­νό­μια (μεί­ω­ση δασμών, απαλ­λα­γές από φόρους) με απο­τέ­λε­σμα περισ­σό­τε­ρα από 1400 πλοία «χρι­στια­νών ραγιά­δων» να οργώ­νουν τις θάλασ­σες με την Οθω­μα­νι­κή σημαία. Παράλ­λη­λα όμως, πολ­λοί πλοιο­κτή­τες (όπως Υδραί­οι, Ψαρια­νοί, Γαλα­ξι­διώ­τες) εκμε­ταλ­λευό­με­νοι τον αντα­γω­νι­σμό Άγγλων, Γάλ­λων, Ρώσων, δια­τη­ρού­σαν πλοία με τις αντί­στοι­χες σημαίες.

Εκτός όμως από τα Οθω­μα­νι­κά αστι­κά κέντρα (Θεσ­σα­λο­νί­κη, Σμύρ­νη, Κων­στα­ντι­νού­πο­λη, Αλε­ξάν­δρεια), δημιουρ­γή­θη­καν και ισχυ­ρές παροι­κί­ες Ελλή­νων εκτός Οθω­μα­νι­κού κρά­τους. Τέτοιες ήταν οι παροι­κί­ες στην Οδησ­σό, Τερ­γέ­στη, Μασ­σα­λία, Λον­δί­νο και αλλού. Η κυριαρ­χία των Ελλή­νων εμπό­ρων και πλοιο­κτη­τών σε Βαλ­κά­νια και Ανα­το­λι­κή Μεσό­γειο, αλλά και η ισχυ­ρή παρου­σία τους σε όλα τα μεγά­λα εμπο­ρι­κά κέντρα της Ευρώ­πης, είχε σαν απο­τέ­λε­σμα να συσ­σω­ρευ­θεί τερά­στιο ποσό κεφα­λαί­ου στα χέρια της ανερ­χό­με­νης Ελλη­νι­κής αστι­κής τάξης.

Αλλά και στον κυρί­ως ελλα­δι­κό χώρο (Αμπε­λά­κια, Τύρ­να­βος, Ζαγο­ρο­χώ­ρια, Πήλιο και αλλού) είχε αρχί­σει να ανα­πτύσ­σε­ται δυνα­μι­κά η μανι­φα­κτού­ρα και η βιο­τε­χνία σε κλά­δους όπως η νημα­τουρ­γία, η υφα­ντουρ­γία, η μεταξουργία.

Το χρη­μα­τι­κό κεφά­λαιο συσ­σω­ρευό­ταν συνε­χώς, παρά το γεγο­νός ότι λόγω των ιδιαι­τε­ρο­τή­των της πολι­τι­κής κατά­στα­σης,  οι κάτο­χοί του προ­τι­μού­σαν να το επεν­δύ­ουν κυρί­ως στο εμπό­ριο και την ναυ­τι­λία. Εκεί είχαν μεγα­λύ­τε­ρο ποσο­στό κέρ­δους, με απο­τέ­λε­σμα να παρα­με­λού­νται οι επεν­δύ­σεις στην βιο­μη­χα­νι­κή παρα­γω­γή. Εξαί­ρε­ση απο­τέ­λε­σε ο κλά­δος κατα­σκευ­ής κτι­σμά­των (σπί­τια, γεφύ­ρια κλπ.) και της ναυ­πή­γη­σης πλοί­ων, που σημεί­ω­ναν σημα­ντι­κή ανά­πτυ­ξη. Παρό­λα αυτά όμως, η Ελλη­νι­κή αστι­κή τάξη δυνά­μω­νε συνε­χώς και αντι­λαμ­βα­νό­ταν ότι, για να μπο­ρέ­σει να ανα­πτυ­χθεί περισ­σό­τε­ρο, θα έπρε­πε να απο­σχι­σθεί από την Οθω­μα­νι­κή αυτο­κρα­το­ρία και να δημιουρ­γή­σει το δικό της εθνι­κό κρά­τος. Οι και­ροί απαι­τού­σαν, να κατα­κτή­σει την εξουσία!

Στον Ελλα­δι­κό χώρο υπήρ­χαν και οι κοτζα­μπά­ση­δες, δηλα­δή Έλλη­νες γαιο­κτή­μο­νες με διοι­κη­τι­κές θέσεις στον κρα­τι­κό μηχα­νι­σμό και πολ­λά προ­νό­μια. Η Οθω­μα­νι­κή αυτο­κρα­το­ρία, η οποία είχε την εξου­σία στην γη, είχε επι­βάλ­λει πολ­λούς φόρους στα αγρο­τι­κά εισο­δή­μα­τα, όπως ο κεφα­λι­κός φόρος για τις μη μου­σουλ­μα­νι­κές αγρο­τι­κές οικο­γέ­νειες και η δεκά­τη. Για την απο­τε­λε­σμα­τι­κό­τε­ρη είσπρα­ξη των φόρων, το κρά­τος εκμί­σθω­νε τους φόρους! Δηλα­δή έδι­νε το δικαί­ω­μα στους μισθω­τές να συλ­λέ­γουν όσους φόρους θεω­ρού­σαν σωστό επι­με­ρί­ζο­ντάς τους σε όλη την κοι­νό­τη­τα, να κρα­τά­νε το επι­πλέ­ον ποσό και το υπό­λοι­πο, βάσει της συμ­φω­νί­ας, να το παρα­δί­δουν στα κρα­τι­κά ταμεία. Στην αρχή η μίσθω­ση ήταν για σύντο­μο χρο­νι­κό διά­στη­μα, αλλά στα προ­ε­πα­να­στα­τι­κά χρό­νια η παρα­χώ­ρη­ση των εκμι­σθώ­σε­ων γινό­ταν ισόβια.

Με τον τρό­πο αυτό, ένα μεγά­λο μέρος της αγρο­τι­κής παρα­γω­γής κατέ­λη­γε στα χέρια των κοτζα­μπά­ση­δων, των αγά­δων, των πασά­δων και του σουλ­τά­νου. Οι Έλλη­νες κοτζα­μπά­ση­δες, μπο­ρεί να απο­τε­λού­σαν την κατώ­τε­ρη βαθ­μί­δα της κρα­τι­κής ιεραρ­χί­ας, αλλά ήταν πολύ μιση­τοί στους χωρι­κούς, επει­δή χρη­σι­μο­ποιού­σαν κάθε είδους βία (αρπα­γές, ληστεί­ες, υπο­χρε­ω­τι­κές αγγα­ρεί­ες κλπ.) για να απο­σπά­σουν όσα περισ­σό­τε­ρα μπο­ρού­σαν. Με τη σει­ρά τους οι κοτζα­μπά­ση­δες, δυσφο­ρού­σαν με τον τρό­πο της νομής της γης και των φόρων, επει­δή οι Τούρ­κοι αν και μειο­ψη­φία (λιγό­τε­ρο από το 10% στον Ελλα­δι­κό χώρο) νέμο­νταν το 58% της γης, ενώ η συντρι­πτι­κή πλειο­ψη­φία, που απο­τε­λού­νταν από Έλλη­νες, μόνο το 42%. Ήθε­λαν λοι­πόν με κάθε τρό­πο να περά­σει στα χέρια τους μεγα­λύ­τε­ρο μέρος της λείας.

Οι κοτζα­μπά­ση­δες βέβαια δεν ήταν όλοι πρό­θυ­μοι να ξεση­κω­θούν για την κατάρ­γη­ση της Οθω­μα­νι­κής κυριαρ­χί­ας στην ψιλή κυριό­τη­τας της γης. Άλλοι βολευό­ντου­σαν με την υπάρ­χου­σα κατά­στα­ση και άλλοι ζύγι­ζαν περισ­σό­τε­ρο τους κιν­δύ­νους από την αρπα­γή της περιου­σί­ας τους  από Τούρ­κους πασά­δες και βελή­δες. Επι­θυ­μού­σαν μεν να έχουν πλή­ρη δικαιώ­μα­τα από την ανά­πτυ­ξη του εμπο­ρί­ου, αλλά δεν ήθε­λαν να χάσουν και τα προ­νό­μιά τους πάνω στις τοπι­κές κοι­νω­νί­ες, τα οποία προ­φα­νώς θα τους τα στε­ρού­σε μια συγκρο­τη­μέ­νη κεντρι­κή εξου­σία ενός απε­λευ­θε­ρω­μέ­νου Ελλη­νι­κού κράτους.

Εκτός αυτών των αστών και των κοτζα­μπά­ση­δων, μεγά­λο ρόλο στα τεκται­νό­με­να έπαι­ζε και ο κλή­ρος. Το Πατριαρ­χείο και όλος ο ανώ­τε­ρος κλή­ρος είχαν πλή­θος προ­νο­μί­ων μέσα στην Οθω­μα­νι­κή αυτο­κρα­το­ρία. Είχαν δικα­στι­κή εξου­σία, προ­ω­θού­σαν αυτά που απο­φά­σι­ζε η κεντρι­κή διοί­κη­ση, χρη­σι­μο­ποιού­σαν μέσα θρη­σκευ­τι­κής κατα­πί­ε­σης, και τους είχαν παρα­χω­ρη­θεί διοι­κη­τι­κά και εκπαι­δευ­τι­κά δικαιώ­μα­τα. Να θυμί­σου­με ότι στα μεγά­λα αστι­κά κέντρα υπήρ­χαν σχο­λές όπου διδα­σκό­ταν η Ελλη­νι­κή γλώσ­σα, μιας και αυτή απο­τε­λού­σε την γλώσ­σα της εμπο­ρι­κής διπλω­μα­τί­ας. Να μην ξεχά­σου­με τους Φανα­ριώ­τες οι οποί­οι κατεί­χαν υψη­λές θέσεις στον κρα­τι­κό μηχα­νι­σμό και έβλε­παν την κοι­νω­νι­κή τους άνο­δο, μόνο στο πλαί­σιο της Οθω­μα­νι­κής αυτοκρατορίας.

Όλοι αυτοί (ανώ­τε­ρος κλή­ρος και Φανα­ριώ­τες) στην πλειο­ψη­φία τους ήταν αντί­θε­τοι με μια επα­νά­στα­ση ενά­ντια στο Οθω­μα­νι­κό κρά­τος. Εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κή ήταν η θέση του κατώ­τε­ρου κλή­ρου ο οποί­ος τρα­βού­σε τα ίδια βάσα­να με τους φτω­χούς αγρό­τες. Οι φτω­χοί αγρό­τες που δεχό­ντου­σαν όλη την κατα­πί­ε­ση από τους Έλλη­νες κοτζα­μπά­ση­δες και τους Τούρ­κους αγά­δες, είχε κάθε λόγω να ξεση­κω­θούν για να αλλά­ξουν την κατά­στα­ση. Όχι επει­δή έβλε­παν την Οθω­μα­νι­κή κυριαρ­χία σαν «σκλα­βιά», αλλά επει­δή ήθε­λαν μια καλύ­τε­ρη ζωή για αυτούς και τα παι­διά τους.

Η άνο­δος των εθνι­κών αστι­κών τάξε­ων σε όλα τα Βαλ­κά­νια (Σέρ­βοι, Βούλ­γα­ροι, Έλλη­νες, Βλά­χοι) αντι­κει­με­νι­κά έβα­ζε επί τάπη­τος το θέμα της εξου­σί­ας. Το φεου­δαρ­χι­κό σύστη­μα είχε φάει τα ψωμιά του. Οι κοι­νω­νί­ες των Βαλ­κα­νί­ων νομο­τε­λεια­κά, έπρε­πε να προ­χω­ρή­σουν στο στά­διο του καπι­τα­λι­σμού, δημιουρ­γώ­ντας τα δικά τους, ανε­ξάρ­τη­τα, εθνι­κά αστι­κά κρά­τη.  Το ίδιο συνέ­βη και στην ίδια την Τουρ­κία, με τον Κεμάλ Ατα­τούρκ, έναν αιώ­να αργότερα.

Όπως και στις άλλες περιο­χές, στον Ελλα­δι­κό χώρο, στην επα­νά­στα­ση ηγή­θη­κε η Ελλη­νι­κή αστι­κή τάξη. Αυτή εξ άλλου και την προ­ε­τοί­μα­σε. Η κίνη­ση του Ρήγα Φεραί­ου και η Φιλι­κή Εται­ρεία ήταν δημιούρ­γη­μα εμπό­ρων. Παρά του ότι δεν ήταν ακό­μα πολύ ισχυ­ρή σαν τάξη,  κατά­φε­ρε να την ακο­λου­θή­σουν πολ­λοί κοτζα­μπά­ση­δες, ο κατώ­τε­ρος κλή­ρος, οι αρμα­το­λοί και κλέ­φτες, καθώς και ο φτω­χός λαός. Δυστυ­χώς για τους τελευ­ταί­ους, η απε­λευ­θέ­ρω­ση δεν άλλα­ξε και πολύ την ζωή τους.

Ήταν το έτος 1821 όταν η επα­νά­στα­ση της ελλη­νι­κής αστι­κής τάξης ξέσπα­σε. Το τι έγι­νε όμως, το πώς φαγώ­θη­καν μετα­ξύ τους για την νομή των γαιών και των φόρων, φθά­νο­ντας έως και στον εμφύ­λιο πόλε­μο, θα το δού­με σε επό­με­νο κείμενο…

Γιάννης Βεντούρας

Οικονομολόγος – συγγραφέας. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1959 και σπούδασε στο οικονομικό τμήμα της σχολής ΝΟΕ του ΑΠΘ. Εργάσθηκε σαν οικονομικός διευθυντής και οικονομικός σύμβουλος σε εταιρείες του ιδιωτικού τομέα, μελετώντας από τα «μέσα» το καπιταλιστικό σύστημα. Συμμετέχει ενεργά στο λαϊκό κίνημα και είναι μέλος στο Δ.Σ. των συνταξιούχων του Μενιδίου. Eκλεγμένος τοπικός σύμβουλος στον Δήμο Αχαρνών.  Κάνει δωρεάν σεμινάρια Πολιτικής Οικονομίας σε συλλόγους και εργατικά σωματεία.  facebook  // email: [email protected]

«Στην επο­χή της Ηούς», του Γιάν­νη Βεντούρα