«Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ»: Τα αντικομμουνιστικά μυθεύματα του Σολζενίτσιν αποκαλύπτονται

Γρά­φει ο Νίκος Μότ­τας //

Στο ποιόν, την ιδε­ο­λο­γία και τη δρά­ση του Αλε­ξά­ντρ Σολ­ζε­νί­τσιν έχου­με ανα­φερ­θεί στο πρό­σφα­το παρελ­θόν. Αξί­ζει όμως να πού­με και δυό λόγια για το περί­φη­μο έργο του, το «ευαγ­γέ­λιο» κάθε ανι­στό­ρη­του αντι­κομ­μου­νι­στή, το «Αρχι­πέ­λα­γος Γκού­λαγκ». Το εν λόγω βιβλίο του Σολ­ζε­νί­τσιν πρω­το­εκ­δό­θη­κε το 1973 και απο­τε­λεί- υπο­τί­θε­ται- μια ανα­λυ­τι­κή κατα­γρα­φή των συν­θη­κών στα λεγό­με­να «στρα­τό­πε­δα εργα­σί­ας» της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης. Στο πλαί­σιο του αντι­κομ­μου­νι­σμού και της πολε­μι­κής ενά­ντια στον σοσια­λι­σμό και την ΕΣΣΔ, η αστι­κή ιστο­ριο­γρα­φία έχει προ­βάλ­λει όσο λίγα πονή­μα­τα το «Αρχι­πέ­λα­γος Γκού­λαγκ» ως πηγή επι­χει­ρη­μά­των για την «στα­λι­νι­κή δικτα­το­ρία» και τα «κομ­μου­νι­στι­κά εγκλή­μα­τα» στην Σοβιε­τι­κή Ένωση.

Υπάρ­χει ωστό­σο ένα βασι­κό πρό­βλη­μα: Το γεγο­νός ότι το «Αρχι­πέ­λα­γος Γκού­λαγκ» είναι ένα πλή­ρως αντε­πι­στη­μο­νι­κό σύγ­γρα­μα, βασι­σμέ­νο σχε­δόν εξ’ ολο­κλή­ρου σε φήμες, εικα­σί­ες, από­ψεις τρί­των και ερμη­νεί­ες από­ψε­ων από τον ίδιο τον Σολ­ζε­νί­τσιν! Με λίγα λόγια, ο ανα­γνώ­στης του βιβλί­ου γίνε­ται «όμη­ρος» μιας, μυθι­στο­ρη­μα­τι­κού τύπου, μη επα­λη­θεύ­σι­μης, κατα­γρα­φής υπο­τι­θέ­με­νων γεγο­νό­των από τον Σολ­ζε­νί­τσιν και άλλων, που «είδαν», «άκου­σαν», «έμα­θαν».

Να τι γρά­φει ο ρώσος τρο­τσκι­στής — που μόνο φιλι­κά προ­σκεί­με­νος στον Στά­λιν δεν ήταν- συγ­γρα­φέ­ας και ιστο­ρι­κός Βαντίμ Ρογκό­βιν: «Το έργο του Σολ­ζε­νί­τσιν ανή­κει στο είδος εκεί­νο που η Δύση απο­κα­λεί “προ­φο­ρι­κή ιστο­ρία”, δηλα­δή έρευ­να η οποία βασί­ζε­ται σχε­δόν εξ’ ολο­κλή­ρου σε μαρ­τυ­ρί­ες ατό­μων που μετεί­χαν στα γεγο­νό­τα που περι­γρά­φο­νται. Επι­πλέ­ον, εκμε­ταλ­λευό­με­νος το γεγο­νός ότι τα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα φυλα­κι­σμέ­νων που διά­βα­σε δεν είχαν ποτέ δημο­σιευ­θεί, ο Σολ­ζε­νί­τσιν τα ερμή­νευ­σε κατά το δοκούν» [1]. Με απλά λόγια, ο Σολ­ζε­νί­τσιν επε­ξερ­γά­στη­κε και απο­τύ­πω­σε όπως ο ίδιος νόμι­ζε μαρ­τυ­ρί­ες τρί­των, στις οποί­ες πρό­σθε­σε τις δικές του αντι­κομ­μου­νι­στι­κές φαντα­σιώ­σεις, φτιά­χνο­ντας έτσι τη μυθι­στο­ρη­μα­τι­κή σού­πα του «Αρχι­πε­λά­γους».

Ο μυθι­στο­ρη­μα­τι­κός- και ουδό­λως επι­στη­μο­νι­κός και έγκυ­ρος- χαρα­κτή­ρας του βιβλί­ου ενι­σχύ­ε­ται από τα γρα­φό­με­να της πρώ­της συζύ­γου του Σολ­ζε­νί­τσιν, της Νατά­λια Ρεσε­τόφ­σκα­για. Στο αυτο­βιο­γρα­φι­κό της πόνη­μα «Σάνια: Η ζωή μου με τον Αλε­ξά­ντρ Σολ­ζε­νί­τσιν» [2] που εκδό­θη­κε το 1974, η Ρεσε­τόφ­σκα­για ουσια­στι­κά αμφι­σβη­τεί την εγκυ­ρό­τη­τα όσων ανα­φέ­ρο­νται στο «Αρχι­πέ­λα­γος Γκού­λαγκ». Σύμ­φω­να με την ίδια, η απο­δο­χή του «Αρχι­πε­λά­γους Γκου­λάγκ» από το δυτι­κό (καπι­τα­λι­στι­κό) κόσμο ως «η επί­ση­μη εκδο­χή και από­λυ­τη αλή­θεια» των γεγο­νό­των της προ­κα­λού­σε «αμη­χα­νία», ενώ σημεί­ω­νε πως τα γρα­πτά του Σολ­ζε­νί­τσιν είχαν λαν­θα­σμέ­να «υπε­ρε­κτι­μη­θεί». Δεν ήταν όμως μονά­χα αυτό. Η Ρεσε­τόφ­σκα­για απο­κά­λυ­πτε ότι ο ίδιος ο Σολ­ζε­νί­τσιν δεν θεω­ρού­σε το βιβλίο του ως προ­ϊ­όν «ιστο­ρι­κής ή επι­στη­μο­νι­κής έρευ­νας» αλλά, όπως η ίδια έλε­γε απο­τε­λού­σε περισ­σό­τε­ρο σύν­θε­ση μυθι­στο­ρη­μα­τι­κών στοι­χεί­ων και λαογραφίας!

Ούτε λίγο, ούτε πολύ, η Ρεσε­τόφ­σκα­για μας λέει ότι το «Αρχι­πέ­λα­γος» δεν είναι κάποιο έργο που πρέ­πει να πάρου­με και πολύ στα σοβα­ρά, ή να το δεχτού­με ως αξιό­πι­στη πηγή. Βέβαια, δεν χρειά­ζο­νταν η – σημα­ντι­κή παρ’ όλα αυτά- μαρ­τυ­ρία της συζύ­γου του αντι­δρα­στι­κού Σολ­ζε­νί­τσιν προ­κει­μέ­νου να κατα­λή­ξει κάποιος στο συμπέ­ρα­σμα ότι το «Αρχι­πέ­λα­γος Γκού­λαγκ» είναι γεμά­το ανα­κρί­βειες και ψέμα­τα. Αρκεί απλά να το δια­βά­σει και να συγκρί­νει ορι­σμέ­να αριθ­μη­τι­κά δεδο­μέ­να που ανα­φέ­ρει ο Σολ­ζε­νί­τσιν με τα πραγ­μα­τι­κά στοι­χεία. Εκεί, λοι­πόν, υπάρ­χει σοβα­ρό πρό­βλη­μα για την — υπο­τι­θέ­με­νη- αξιο­πι­στία του πρώ­ην συνερ­γά­τη των Ναζί και πολυ­δια­φη­μι­σμέ­νου «νομπε­λί­στα»: Δε βγαί­νουν οι αριθμοί!

Ο παρα­κά­τω πίνα­κας παρου­σιά­ζει το σύνο­λο των στα­τι­στι­κών στοι­χεί­ων για τους κρα­τού­με­νους στο ενο­ποι­η­μέ­νο ποι­νι­κό σύστη­μα της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης, από το 1934 έως το 1953, περί­ο­δο κατά την οποία βρι­σκό­ταν στην εξου­σία ο Ι.Β.Στάλιν. Για να προ­λά­βου­με ορι­σμέ­νους κακε­ντρε­χείς που ενδε­χο­μέ­νως να αμφι­σβη­τή­σουν την εγκυ­ρό­τη­τα των στοι­χεί­ων, αρκεί να ανα­φέ­ρου­με ότι πρό­κει­ται για στα­τι­στι­κά δεδο­μέ­να που ελέγ­χθη­καν από, ρώσους και αμε­ρι­κα­νούς, αστούς επι­στή­μο­νες και δημο­σιεύ­θη­καν στο επί­ση­μο ακα­δη­μαϊ­κό περιο­δι­κό της Ένω­σης Ιστο­ρι­κών των ΗΠΑ, το American Historical Review [3].

Προ­κύ­πτουν, λοι­πόν, ορι­σμέ­να συμπεράσματα:

1. Οι ισχυ­ρι­σμοί του Σολ­ζε­νί­τσιν για 60 εκα­τομ­μύ­ρια (!) νεκρούς στα στρα­τό­πε­δα εργα­σί­ας είναι απο­κύ­η­μα της αντι­κομ­μου­νι­στι­κής φαντα­σί­ας του.

2. Ο ισχυ­ρι­σμός του Σολ­ζε­νί­τσιν ότι το 1953 στα στρα­τό­πε­δα εργα­σί­ας υπήρ­χαν 25 εκα­τομ­μύ­ρια κρα­τού­με­νοι είναι ψευ­δέ­στα­τος. Τη χρο­νιά αυτή, το σύνο­λο των φυλα­κι­σμέ­νων δεν υπε­ρέ­βαι­νε τα 2.5 εκα­τομ­μύ­ρια, εκ των οποί­ων περί­που τα 2 εκα­τομ­μύ­ρια ήταν ποι­νι­κοί κρα­τού­με­νοι, κατα­δι­κα­σμέ­νοι δηλα­δή για εγκλή­μα­τα του κοι­νού ποι­νι­κού δικαίου. 

3. Εάν ίσχυαν οι φαι­δροί ισχυ­ρι­σμοί του Σολ­ζε­νί­τσιν (που έφτα­σε στο σημείο να κάνει λόγο για… 110 εκα­τομ­μύ­ρια θύμα­τα του «στα­λι­νι­σμού»), τότε κατά τη διάρ­κεια της περιό­δου του Στά­λιν (1924–1953) ο πλη­θυ­σμός της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης θα έπρε­πε να παρου­σιά­ζει σημα­ντι­κό­τα­τη μεί­ω­ση. Τα στα­τι­στι­κά στοι­χεία, ωστό­σο, δεί­χνουν το ακρι­βώς αντίθετο.

   Τον Ιανουά­ριο του 1926 ο πλη­θυ­σμός της ΕΣΣΔ ανέρ­χο­νταν σε 148,6 εκα­τομ­μύ­ρια. Σχε­δόν μια εικο­σα­ε­τία αργό­τε­ρα, τον Ιού­νιο του 1941 είχε φτά­σει στα 196,7 εκα­τομ­μύ­ρια. Μεί­ω­ση του πλη­θυ­σμού παρα­τη­ρεί­ται μετα­ξύ 1941 και 1946 (170,5 εκα­τομ) και η οποία είναι απο­λύ­τως εξη­γή­σι­μη από τις τερά­στιες απώ­λειες της Σοβιε­τι­κής Ένω­σης στο Β’ Παγκό­σμιο Πόλε­μο. Το διά­στη­μα 1946–1951 ο πλη­θυ­σμός κατα­γρά­φει πάλι ανο­δι­κές τάσεις, φτά­νο­ντας τον Ιανουά­ριο του ’51 στα 182,3 εκα­τομ­μύ­ρια [4]. Ο δε ετή­σιος αριθ­μός γεν­νή­σε­ων στην ΕΣΣΔ, μετα­ξύ των δεκα­ε­τιών 1920–1950, απο­δει­κνύ­ε­ται εξαι­ρε­τι­κά ανε­παρ­κής για να υπερ­κά­λυ­πτε (πλη­θυ­σμια­κά) τον αριθ­μό των υπο­τι­θέ­με­νων «εκα­τομ­μυ­ριών νεκρών» της περιό­δου του Στά­λιν [5].

Όποιος τυχόν δεν πεί­στη­κε ακό­μη για τα τερα­τώ­δη αντι­κομ­μου­νι­στι­κά ψέμα­τα του απα­τε­ώ­να Σολ­ζε­νί­τσιν και των λοι­πών «στα­λι­νο­λό­γων» (βλ. Ρόμπερτ Κόν­κου­εστ), ας μη βια­στεί. Υπάρ­χει συνέχεια. 

Έπει­τα από την ανα­τρο­πή του σοσια­λι­σμού στην ΕΣΣΔ, η αστι­κή ρωσι­κή κυβέρ­νη­ση του Μπό­ρις Γιέλ­τσιν απο­φά­σι­σε να ανοί­ξει τα επί­ση­μα σοβιε­τι­κά κρα­τι­κά αρχεία με τη μύχια ελπί­δα ότι εκεί θα απο­κα­λύ­πτο­νταν τα «εκα­τομ­μύ­ρια θύμα­τα της στα­λι­νι­κής περιό­δου». Τι απο­κά­λυ­ψαν, λοι­πόν, τα στοι­χεία που είδαν το φως της δημο­σιό­τη­τας και τα οποία δεν αμφι­σβή­τη­σε το αστι­κό ρωσι­κό κρά­τος; Πως ο αριθ­μός όσων κατα­δι­κά­στη­καν σε θάνα­το την περί­ο­δο του Στά­λιν, από το 1923 έως το 1952, κυμαί­νε­ται από 776.000 έως 786.000 ανθρώ­πους. Τα στοι­χεία αυτά δεν τα αντλή­σα­με από κάποιο κομ­μου­νι­στι­κό έντυ­πο, αλλά από την πλέ­ον ολο­κλη­ρω­μέ­νη- επι­στη­μο­νι­κά απο­δε­χτή- έρευ­να που έχει γίνει πάνω στο ζήτη­μα των σοβιε­τι­κών «γκού­λαγκ» από τρεις αστούς ακα­δη­μαϊ­κούς: τους J.Arch Getty, Gabor Rittersporn και Viktor Zemskov [6].

Τίθε­ται τώρα, λοι­πόν, ένα τελι­κό ερώ­τη­μα: Πόση αξία έχει το «Αρχι­πέ­λα­γος Γκού­λαγκ», το αντι­κομ­μου­νι­στι­κό αυτό παρα­μύ­θι που βρί­θει ανα­κρι­βειών και τερα­τω­δών ψεμά­των; Αφή­νου­με στους αρμό­διους κρι­τι­κούς λογο­τε­χνί­ας να κρί­νουν την αξία του ως μυθι­στό­ρη­μα. Αυτό που είναι βέβαιο, είναι πως το αντι­κομ­μου­νι­στι­κό αυτό κατα­σκεύ­α­σμα εμπε­ριέ­χει τόση εγκυ­ρό­τη­τα, τόση αλή­θεια και τόση επι­στη­μο­νι­κή ακρί­βεια όσο μπο­ρεί να έχουν τα λεγό­με­να ενός συνερ­γά­τη των ναζί — δηλα­δή του ίδιου του συγ­γρα­φέα του.

Σημειώ­σεις:

[1] Rogovin, Vadim. 1937: Stalin’s Year of Terror, Mehring Books, 1998.

[2] Reshetovskaya, Natalya. Sanya: My Life With Aleksandr Solzhenitsyn, Indianapolis/New York, Bobbs-Merrill Co, 1974.

[3] The American Historical Review, Vol. 98, No. 4 (Oct., 1993), pp. 1017–1049.

[4] Andreev, E.M., et al., Naselenie Sovetskogo Soiuza, 1922–1991. Moscow, Nauka, 1993.

[5] BT.Urlanis, Trends in fertility level in the Union of Soviet Socialist Republics during the years of Soviet rule, 1980.

[6] Getty J.A, Rittersporn G, Zemskov V. Victims of the Soviet Penal System in the Prewar Years: A First Approach on the Basis of Archival Evidence, American Historical Review, 98:4, Oct. 1993.

Νίκος Μόττας Γεννήθηκε το 1984 στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφιος διδάκτορας (Phd) Πολιτικής Επιστήμης, Διεθνών Σχέσεων και Ιστορίας. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Westminster του Λονδίνου και είναι κάτοχος δύο μεταπτυχιακών τίτλων (Master of Arts) στις διπλωματικές σπουδές (Παρίσι) και στις διεθνείς διπλωματικές σχέσεις (Πανεπιστήμιο Τελ Αβίβ). Άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε ελληνόφωνα και ξενόγλωσσα μέσα.

Αλε­ξά­ντρ Σολ­ζε­νί­τσιν: Η ιστο­ρία ενός φασί­στα που βρα­βεύ­τη­κε με Νόμπελ