Συνέντευξη, με την ευκαιρία της πτυχιακής εργασίας τους, των φοιτητριών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης), κ.κ. Μαρίας Τράκα και Ιωάννας Βαρβέλη, από τον Δρ. Θανάση Ν. Καραγιάννη, συνεργάτη και μελετητή του έργου του Χάρη Σακελλαρίου, για τη ζωή και το έργο του πολυγραφότατου ποιητή, πεζογράφου και δραματουργού Χάρη Σακελλαρίου (1925–2007).
–Κατά πόσο πιστεύετε πως η παιδική ηλικία και τα βιώματά του στα χρόνια της Αντίστασης επηρέασαν το συγγραφικό έργο του Χάρη Σακελλαρίου;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Όπως τα παιδικά βιώματα σε όλους μας εγγράφονται στο υποσυνείδητο ανεξίτηλα και καθοριστικά, έτσι ακριβώς συνέβη και στο μικρό και έφηβο Χάρη.
Ο ερχομός του στα 12 χρόνια του από το χωριό του στην πρωτεύουσα του νομού Φθιώτιδας, στη Λαμία, ήταν η απαρχή για νέα ερεθίσματα, νέες καταγραφές, νέες εμπειρίες και νέες ιδέες, πρωτάκουστες γι’ αυτόν. «Ξέφυγε» από το συντηρητικό και θεοκρατικό περιβάλλον της οικογένειάς του (ο πατέρας του ήταν παπάς) και περπάτησε σε μια επαρχιακή μεν πόλη, αλλά μια πόλη που άκουγε κανείς και έβλεπε να κυκλοφορούν νέες κοινωνικές και πολιτικές ιδέες. Μεσοπόλεμος ήταν και τα πρώτα χρόνια της Κατοχής, όταν σπούδαζε στο γυμνάσιο Λαμίας.
Ήδη, το 1942 (σε ηλικία 19 χρόνων) γίνεται μέλος του ΕΑΜ Νέων και το 1943 μέλος της ΕΠΟΝ. Σε μάχη με τους Γερμανούς τραυματίζεται, ενώ είναι ήδη ενταγμένος στον Εφεδρικό ΕΛΑΣ. Το 1944 γίνεται Γραμματέας της Τομεακής της ΕΠΟΝ του χωριού Καλλιθέα της ορεινής δυτικής Φθιώτιδας.
Οπωσδήποτε, λοιπόν, γαλουχείτε μέσα στις αντιστασιακές οργανώσεις της ΕΠΟΝ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, με αποτέλεσμα η νεανική του δύναμη να θεριεύει, μέσα από πολλές εμπειρίες, με τα ιδανικά και τις αξίες της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης, για λευτεριά και εθνική ανεξαρτησία.
Το αποκορύφωμα της εξέλιξης της προσωπικότητάς του κατά την περίοδο της Κατοχής ήταν ότι σπούδασε σ’ ένα από τα δυο Παιδαγωγικά Φροντιστήρια της ΠΕΕΑ, στο Καρπενήσι και στο Τροβάτο Ευρυτανίας, κοντά στους μεγάλους Παιδαγωγούς Μιχ. Παπαμαύρο, με τον οποίο συνεργάστηκε στη συγγραφή του σχολικού βιβλίου «Ελεύθερη Ελλάδα» (για τις Ε΄και ΣΤ΄τάξεις του Δημοτικού), τη Ρόζα Ιμβριώτη και τον Κώστα Σωτηρίου.
Στο τελευταίο διάστημα της Κατοχής, στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας έγραψε για τις ανάγκες του αγώνα, ποιήματα και θεατρικά έργα για παιδιά, με περιεχόμενα και αγάπη για τη λευτεριά της πατρίδας μας, ενάντια στους προδότες και τους μαυραγορίτες, προβάλλοντας θετικά πρότυπα για τα μικρά Ελληνόπουλα, που σταδιακά έμπαιναν στη φωτιά της Αντίστασης ως Αετόπουλα και ως Γερακίνες.
Το μεγαλύτερο από αυτό το έργο του, που σώθηκε μέσα στο χρόνο που ακολούθησε, αλλά και τις εμπειρίες του, τα δημοσίευσε αργότερα σε βιβλία του για παιδιά και ενήλικες, παραδίνοντάς τα στην Ιστορία και στη νέα γενιά, αλλά και στους εκπαιδευτικούς που πιστεύουν ότι πρέπει να διδάσκουν στους μαθητές τους την αντικειμενική και όχι την παραχαραγμένη ιστορική αλήθεια.
Αναμφισβήτητα, λοιπόν, τα φτωχά και δύσκολα παιδικά του χρόνια και η εφηβική του δραστηριότητα και συμμετοχή στην ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση τον επηρέασε βαθιά, όχι μόνο στο έργο του, αλλά και στην κοινωνική και πολιτική του πρακτική μέχρι το πέρας της ζωής του.
Πολλές φορές, στις ατέλειωτες συζητήσεις που είχαμε, μιλούσε με πάθος για την εποχή εκείνη και με πικρία για τη σημερινή αρνητική εξέλιξη της πολιτικής μας ζωής. Συζητούσαμε, ακόμη, για τα βιβλία του, που ήταν καρπός των εμπειριών του κατά την Κατοχή, όπως τα: Η Παιδεία στην Αντίσταση, Η Παιδική Λογοτεχνία στην Αντίσταση, το Θέατρο στην Αντίσταση, αλλά και για τις δύο μονογραφίες του για τους μεγάλους Παιδαγωγούς Μιχ. Παπαμαύρο και Κώστα Σωτηρίου.
Εκεί και τότε γαλουχήθηκε ως δάσκαλος, ως κοινωνικός εργάτης και αγωνιστής για τα δίκια των εργαζομένων και για να υπερασπίζεται κοινωνικές αξίες, όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η συνεργασία και αλληλεγγύη κ.ά., τις οποίες βρίσκουμε διάσπαρτες στα ποιητικά, πεζογραφικά και θεατρικά έργα του για παιδιά.
–Ως συνεργάτης του Χάρη Σακελλαρίου, ποια είναι τα χαρακτηριστικά που ξεχωρίζουν ως προς την ιδιότητα του ως παιδαγωγό;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Ο Χάρης Σακελλαρίου ήταν για μένα ο μέντοράς μου, το πρότυπό μου δασκάλου και παιδαγωγού. Τον αγαπούσα και τον θαύμαζα, γιατί η πραότητα του χαρακτήρα και του λόγου του, με επηρέαζαν βαθιά, ενώ συγχρόνως, μας παρέσυρε σε συνεργατικές πνευματικές και συγγραφικές δραστηριότητες, με την πειθώ και τον ενθουσιασμό ενός «νέου» ανθρώπου, ιδιότητα που διατήρησε εσαεί. Νομίζω ότι τα ίδια συναισθήματα διακατέχουν και όλους τους φίλους, λογοτέχνες και εκπαιδευτικούς, που απαρτίζαμε επί σειρά ετών – με την παιδαγωγική και επιστημονική καθοδήγησή του – την Ομάδα Πρωτοβουλίας και τη Συντακτική Επιτροπή της ετήσιας έκδοσης «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας».
Ο Σακελλαρίου ήταν ο Δάσκαλος (με Δ κεφαλαίο), πρότυπο για όλους μας. Ενέπνεε ενθουσιασμό με τις απέραντες γνώσεις του, το λογοτεχνικό του ταλέντο, την οξεία κριτική και διαλεκτική σκέψη του, τις πρωτοπόρες ιδέες του, την πίστη του στον άνθρωπο και το ρόλο που πρέπει να παίξει η Εργατική τάξη, στην εξέλιξη της κοινωνίας και στο δρόμο για το Σοσιαλισμό/Κομμουνισμό. Ήταν ο δάσκαλος και πνευματικός εργάτης, που είχε φανατικούς μαθητές και φίλους, αλλά και φανατικούς εχθρούς.
Είχε μια εξαιρετική μεθοδικότητα και ως εκ τούτου αποτελεσματικότητα με ό,τι καταπιανόταν. Δεν είναι τυχαίο ότι εξέδωσε 121 βιβλία (μόνος του ή με συνεργάτες του). Είχα την τιμή να συνυπογράψω μαζί του τρία βιβλία, με τον τίτλο: Οδηγός Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου.
Πολλοί μαθήτευσαν κοντά του με πολύ σεβασμό και πίστη στη «διδασκαλία» του, που αφορούσε είτε την εκπαίδευση, είτε την Ιστορία και την Κοινωνιολογία της Παιδικής Λογοτεχνίας και του Θεάτρου για παιδιά, είτε τη Λογοτεχνία και την Αισθητική. Μας παρότρυνε να μελετούμε και να γράφουμε άρθρα, σχόλια, δοκίμια και στη συνέχεια να τα δημοσιεύουμε σε περιοδικές εκδόσεις και σε βιβλία ή να τα ανακοινώνουμε σε σεμινάρια και συνέδρια, που συνδιοργανώναμε με την «Ένωση Συγγραφέων-Εικονογράφων Παιδικής Λογοτεχνίας» (σωματείο που ιδρύσαμε με δική του πρόταση) ή με την «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας».
Η επιμονή του να μελετούμε και να ερμηνεύουμε όλα τα κοινωνικά φαινόμενα και ν’ αναλύουμε δοκιμιογραφικά τη λογοτεχνία και το θέατρο με τη μαρξιστική θεώρηση, ήταν μεγάλη και συνεχής. Πίστευε – και το έκανε πράξη στα δικά του κείμενα – στο μόνο επιστημονικό «εργαλείο» ερμηνείας της φύσης, της κοινωνίας και της συνείδησης, το Διαλεκτικό και Ιστορικό Υλισμό. Αυτός, όμως, που το κάτεχε γνωστικά, το χρησιμοποιούσε αφοπλιστικά και πειστικά με αποτελεσματικότητα. Εμείς, όμως; Προσπαθούσαμε να κατανοήσουμε τι μας «δίδασκε» ο Δάσκαλος θεωρητικά και πρακτικά/βιωματικά. Δεν τα καταφέρναμε στο βαθμό που θα έπρεπε. Και τότε γινόταν «αυστηρός» απέναντί μας και με παραδείγματα μας εξηγούσε τη μεθοδολογία, με την οποία λειτουργεί αυτό το επιστημονικό «εργαλείο» και μας ανέλυε την κοινωνική και ανθρωπιστική αξία του.
Όταν ο Δάσκαλος υποστήριζε με επιστημονικά επιχειρήματα κάτι, ήταν πολύ δύσκολο να αντιπαρατεθούμε, όχι μόνο εμείς οι μαθητές και συνεργάτες του, αλλά ούτε και οι ομότεχνοί του σε συνέδρια και άλλες πνευματικές συγκεντρώσεις και συζητήσεις.
–Σύμφωνα με την Αλεξάνδρα Ζερβού, “Ή ευθύνη του δασκάλου είναι φανερή σε όλο το έργο του Χάρη Σακελλαρίου”. Η έρευνα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι σε όλη την πορεία του. Ποια είναι η γνώμη σας για την αποτίμηση αυτή;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Ο Χάρης Σακελλαρίου ήταν ο Δάσκαλος και ο Παιδαγωγός, που συνέχισε στα χνάρια των μεγάλων Παιδαγωγών του Εκπαιδευτικού, αλλά κυρίως του Κοινωνικού Δημοτικισμού: Δημ. Γληνού, Μιχ. Παπαμαύρου, Κώστα Σωτηρίου και Ρόζας Ιμβριώτη.
Πολύ σωστά η καθηγήτρια Αλεξάνδρα Ζερβού αναφέρεται και υπογραμμίζει την «ευθύνη του δασκάλου», που «είναι φανερή σε όλο το έργο του». Ευθύνη για την επιστημονικότητα όλων των αισθητικών και κοινωνικών φαινομένων, της Λογοτεχνίας και του Θεάτρου. Όμως, φανερή είναι και η ευθύνη του στη λογοτεχνία και στο θέατρο για παιδιά, με τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές αξίες, οι οποίες παρεισφρέουν στα κείμενά του για παιδιά, και για ενήλικες ακόμη. Άλλωστε, ο κάθε καλός λογοτέχνης είναι και καλός δάσκαλος, όπως αποδεικνύεται από το έργο και τη δράση σπουδαίων πνευματικών δημιουργών, διεθνώς, στην Ιστορία. Έτσι, και ο ταλαντούχος και καλλιεργημένος σε υψηλό βαθμό αυτός ο άνθρωπος των Γραμμάτων και των Τεχνών, ο Χάρης Σακελλαρίου, που ευτυχήσουμε για χρόνια να ζήσουμε μαζί του, αφού μας τίμησε με τη συνεργασία του, λειτουργούσε ως παιδαγωγός.
Η έρευνα είναι μάλλον ένα μικρόβιο, που μας το μετέδωσε. Ευτυχώς! Είναι προτέρημα να είσαι άρρωστος με το ερευνητικό πάθος και μεράκι, στην επιστήμη και στην τέχνη, αλλά και σε εκφάνσεις της κοινωνικής και πολιτικής ζωής.
Φανταστείτε πόσο ερεύνησε και μελέτησε, χρονικά, ποσοτικά και ποιοτικά, για να γράψει την ογκώδη (623 σελίδες) εργασία του, με τίτλο: Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας. Ελληνική και Παγκόσμια. Από την Αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Με στοιχεία θεωρίας, η οποία βρίσκεται στην 9η έκδοση.
Φανταστείτε πόσο κόπο, πόσα ξενύχτια έκανε και πόσο ιδρώτα έχυσε για να ψάχνει φυλλομετρώντας χιλιάδες σελίδες χειρογράφων, εφημερίδων, περιοδικών και βιβλίων, για να συλλέξει υλικό για όλες τις μελέτες του, φιλολογικές, ιστορικές, γλωσσικές, εκπαιδευτικές, αισθητικές, ώστε στη συνέχεια να τις μελετήσει, να τις ερμηνεύσει διεξοδικά κ.ο.κ. Έρευνα χωρίς έρωτα δε γίνεται, χωρίς κόπο και ξενύχτια δεν επιτυγχάνεται, χωρίς ατέλειωτες ώρες σε βιβλιοθήκες, αρχεία και παλαιοβιβλιοπωλεία δεν μπορεί να υπάρξει και να έχει αποτελέσματα.
Αυτή την ερευνητική του δεινότητα, σωματική, πνευματική και ψυχική αντοχή, αλλά και αυτό το «ένθεο» πάθος μας το «δίδαξε» έμπρακτα. Όποιος από εμάς τους μαθητές και συνεργάτες του αφομοίωσε τη διεργασία και μεθοδολογία του και κατανόησε την αξία της επιστημονικής έρευνάς του, αυτός ήταν που ακολούθησε στη συνέχεια και συνεχίζει ν’ ακολουθεί την πορεία του είτε σε ακαδημαϊκά πλαίσια ως καθηγητής είτε ερασιτεχνικά ως ερευνητής και συγγραφέας.
«Με όποιον δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις»… Αυτό συνέβη και σε ορισμένους από εμάς. Το ερευνητικό και συγγραφικό του «μικρόβιο» μας κόλλησε «ανίατες ασθένειες»…
–“Ακούγεται μια καθαρή, δυνατή, τίμια και σίγουρη φωνή, σπάνια σε μία εποχή σκεπτικισμού, ίσως και σύγχυσης.” Πώς θα ερμηνεύατε εσείς τα χαρακτηριστικά αυτά του Χάρη Σακελλαρίου μέσα από την συνεργασία σας ;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Το χρονικό διάστημα, που «μαθητέψαμε» κοντά του, διαπιστώσαμε πράγματι την τίμια και καθαρή κοινωνική και πολιτική συνείδησή του, η οποία δε συμβιβαζόταν για να κερδίσει θώκους και εφήμερη δόξα. Γι’ αυτό και δεν ήταν αρεστός στο κατεστημένο και στην εξουσία. Πολλοί άνθρωποι των Γραμμάτων, που κατείχαν θέσεις και αξιώματα, αποσιώπησαν το έργο αυτού του άξιου πνευματικού ανθρώπου και λογοτέχνη. Τον μισούσαν πολιτικά, επειδή ήταν κομμουνιστής. Τον απαξίωναν σε πολλές περιπτώσεις σημαντικοί λογοτεχνικοί φορείς, οι οποίοι μέχρι να καταλάβουν την αριστερή ιδεολογία του, βράβευσαν κάποια βιβλία του – το άξιζε άλλωστε. Στη συνέχεια, τον ξέχασαν και τον «παραμέρισαν». Όμως, τον χρυσό, όπου και να τον κρύψεις, λάμπει…
Ο Χάρης Σακελλαρίου καταξιώθηκε στη συνείδηση των παιδιών-αναγνωστών των βιβλίων του, των παιδιών-θεατών των θεατρικών παραστάσεων έργων του, των φιλομαθών και προοδευτικών δασκάλων, πολλών ομοτέχνων του και συναδέλφων του εκπαιδευτικών, οι οποίοι συνεργάζονταν μαζί του στα περιοδικά «Νεοελληνικός Λόγος», «Τα Εκπαιδευτικά» και «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας», που άλλα διεύθυνε και σε άλλα ανήκε στη Συντακτική τους Επιτροπής.
Οι ιδέες του ήταν ξεκάθαρες, αν και ορισμένες φορές ενοχλούσαν το πνευματικό, εκπαιδευτικό και πολιτικό κατεστημένο. Είχε, όμως, την παρρησία να τις εκφράζει, αν και ήξερε ότι κάτι τέτοιο θα είχε κόστος. Αν και ανέβηκε ψηλά στην υπηρεσιακή του κλίμακα, αν και έγινε Επιθεωρητής και Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε., αν και αποτέλεσε μέλος της Συντακτικής Επιτροπής των αναγνωστικών βιβλίων «Η Γλώσσα μου» της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της δεκαετίας του 1980 και συνεργάτης του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, θα του άξιζε μια μεγαλύτερη αναγνώριση από την Πολιτεία, τα υπουργεία Παιδείας και Πολιτισμού, αλλά και από την Ακαδημία Αθηνών και από άλλους πνευματικούς φορείς της χώρας μας.
Όμως, όπως είπαμε, πλήρωνε το τίμημα των ιδεολογικών του επιλογών, τις οποίες διακήρυττε μέσα από τα βιβλία του και από άλλα δημοσιευμένα και μη κείμενά του, πιστεύοντας και αγωνιζόμενος για μια άλλη κοινωνία, δίκαιη, ειρηνική, ανθρώπινη, σοσιαλιστική.
Προσπαθούσε να διαλύσει τα πνευματικά σύννεφα, να σκορπίσει τα ιδεολογικά σκοτάδια, να ξεδιαλύνει στα μυαλά των αναγνωστών του τη σύγχυση, που του επέβαλλαν στο λαό οι αστοί πνευματικοί του ταγοί και δάσκαλοι του κατεστημένου και της αντίδρασης, του συντηρητισμού και της πνευματικής οπισθοδρόμησης. Είχε μελετήσει πολύ Φιλοσοφία, Κοινωνιολογία, Πολιτική Οικονομία, Ιστορία έτσι, ώστε να μπορεί να διακρίνει το φως από το σκοτάδι, το συντηρητικό/αντιδραστικό από το φιλοπρόοδο/δημοκρατικό στοιχείο, το δίκιο από την αδικία και την εκμετάλλευση, το ειρηνικό από το πολεμικό και πολεμοκάπηλο, το επιστημονικό από το μεταφυσικό.
Απαιτείται ολόκληρη μελέτη, αν όχι διδακτορική διατριβή, για να ερευνήσει και να μελετήσει κάποιος όλα τα παραπάνω, μέσα από τα γραπτά κείμενα για παιδιά και ενήλικες, που μας κληροδότησε ως πνευματική παρακαταθήκη στις μέλλουσες γενιές. Και αξίζει να μελετηθεί να προβληθεί το έργο του, όπως του αξίζει, έστω και μετά την αναχώρησή του στην αιωνιότητα.
Ελπίζω, πως εσείς με την εν εξελίξει μεταπτυχιακή σας εργασία στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, θα αναδείξετε σημαντικές πλευρές του συγγραφικού έργου του, ώστε να δοθεί ίσως μια ώθηση αργότερα στην περαιτέρω μελέτη ολόκληρου του έργου του.
–Στην παρουσίαση για τα 60 χρόνια παρουσίας του στα Γράμματα, ο Γιάννης Δ. Μπάρτζης, παρέθεσε την αυτοαξιολόγηση του ίδιου του Χάρη Σακελλαρίου, ο οποίος πολύ συχνά διατύπωνε: “Αν είναι κάτι που με κάνει να υπερηφανεύομαι, αν είναι κάτι που αξίζει να μνημονευτεί από το πέρασμα μου στη ζωή, είναι που αξιώθηκα να πολεμήσω για τη λευτεριά και για το όραμα του ελληνικού λαού για δίκαιη κοινωνία, είναι που σε εκείνα τα ηρωικά χρόνια… υπήρξα μέλος της Εθνικής Αντίστασης “. Τι πιστεύετε ότι αντιπροσώπευε για τον ίδιο τον συγγραφέα η φράση αυτή όσο αφορά το συγγραφικό του έργο αλλά και τον ίδιο ως άνθρωπο;
ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Οπωσδήποτε αυτή η αυτοαξιολογική διατύπωση του Χάρη Σακελλαρίου τον αντιπροσώπευε ως άνθρωπο, ως πολίτη, ως εκπαιδευτικό, ως λογοτέχνη και γενικότερα ως πνευματικό άνθρωπο. Άλλωστε, όσα πίστευε, τα έκανε πράξη στην τέχνη, στην εκπαίδευση και στην κοινωνία.
Αρκετά αναφέρθηκα για τα ζητήματα αυτά στην απάντησή μου, μετά από προηγούμενη ερώτησή σας, όσον αφορά τη συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση και στην προσφορά του κατά την ηρωική εκείνη ιστορική περίοδο.
Χαρακτηριστική είναι και η φράση, που συχνά έλεγε: «Η θέση μας είναι με τους χουσμεκιάρηδες κι όχι με τους αφεντάδες», καθαρά ταξική τοποθέτηση, αφού παιδί μιας φτωχής αγροτικής οικογένειας από τα πρώτα χρόνια της ζωής του ως τα βαθιά του γεράματα, ποτέ δεν πρόδωσε την κοινωνική τάξη που ανήκε και ανδρώθηκε, ποτέ δεν έγινε «γενίτσαρος» απέναντι στους γονείς του, στους χουσμεκιάρηδες ξωμάχους συγχωριανούς και συγγενείς του, απέναντι στο λαό, του οποίου τα παιδιά μάθαινε γράμματα και καλλιεργούσε πνευματικά με τα βιβλία και τα θεατρικά έργα του.
Αυτός ήταν ο Χάρης Σακελλαρίου, ο οποίος μπορεί να έφυγε από τη ζωή, αλλά θα μείνει ζωντανό το εκδομένο έργο του, που οφείλουμε να μελετήσουμε και ν’ αξιολογήσουμε αντικειμενικά και επιστημονικά, χωρίς συναισθηματισμούς, παρόλο που προσωπικά, ενμέρει παρασύρθηκα συναισθηματικά…, αν και νομίζω ότι δεν πέφτω έξω –επί της ουσίας– ως προς την αξία του έργου του πολυγράφου και σοφού αυτού ακάματου πνευματικού εργάτη.