Το παρακάτω κείμενο αποτελεί πρόλογο του Νίκου Καζαντζάκη στο βιβλίο του Σ.Γκόπνερ “Η ορμητική άνοδος του πολιτισμού στην ΕΣΣΔ”, εκδ. Παπαζήση, 1945. Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883–1957) καταγράφει ενδιαφέρουσες πτυχές της άνθησης του πνευματικού και μορφωτικού επιπέδου του ανθρώπου κατά τη διάρκεια της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην Σοβιετική Ένωση, ερμηνεύοντας τες μέσα από το δικό του, ιδιαίτερο, ιδεαλιστικό πρίσμα.
1. Ο κόσμος τούτος, ο μεταπολεμικός, όπου ζούμε, είναι τόσο σάπιος, ανήθικος κι ανάξιος κ’ ενός μέτριου ακόμα ανθρώπου, που κάθε προσπάθεια να γκρεμιστή φαίνεται κ’ είναι ιερή.
Γι’ αυτό σήμερα όλοι οι τίμιοι άνθρωποι, όσοι έθεσαν σκοπό της κοινωνικής ζωής τη δικαιοσύνη, την ελευθερία και το φως, τούτο, το γκρέμισμα του σάπιου, ατιμασμένου, κρονόληρου κόσμου, θεωρούν ως πρώτο τους χρέος.
2. Το δεύτερο χρέος, το θετικό, κάθε τίμιου σήμερα ανθρώπου είναι: η προσπάθεια να δημιουργηθή ένας κόσμος καλύτερος, όπου να κυριαρχή αυτό που λέμε φως ή Θεός ή ανήφορος.
Την προσπάθεια τούτη, την ηρωϊκή, τη μαρτυρική, ανέλαβε και πραγματοποιεί — αυτή είναι η φοβερή ιστορική της αποστολή — η Σοβιετική Ρουσία. Αυτή είναι σήμερα ο δημιουργικός στρόβιλος, το περιδινούμενο πυραχτωμένο νεφέλωμα, που διαμορφώνεται και συμπυκνώνεται ολοένα, και δημιουργεί — αυτή είναι πια η μόνη ελπίδα των ανθρώπων — τον νέο καλύτερο κόσμο.
Κι όλοι περιδινούμαστε πυραχτωμένοι μαζί της.
3. Γι’ αυτό κάθε άνθρωπος, που πλανάται στη σημερινή δυσωδία που αναδίνει η αποσύνθεση του αστικού κόσμου, θεωρεί την ψυχή του και τη σωτηρία του αλληλένδετη με τη Σοβιετική Ρουσία.
Γι’ αυτό ό,τι δήποτε μάθουμε πως γίνεται εκεί πέρα, κάθε ρούσικη προκοπή, μια της επιστημονική εφεύρεση, μια καλή της εσοδεία, μια νίκη στρατιωτική, μας ενδιαφέρουν βαθύτατα και χαιρόμαστε, γιατί, συνειδητά ή ασυνείδητα, το ξέρουμε καλά, πως έτσι η οικοδομή του μελλούμενου κόσμου προχωράει κ’ η παγκόσμια ελπίδα ανεβαίνει.
4. Πολλοί ξαφνιάζονται κι ακούν με δυσπιστία την αλματική πορεία της Ρουσίας. Πώς γίνουνται τα θάματα αυτά; Ποιό είναι το μυστικό της Ρουσίας; ρωτούν. Ρωτούν γιατί είναι άπιστοι, γιατί δεν την έζησαν ποτέ τους και δεν ξέρουν τί θαυματουργική γιγάντια δύναμη είναι η πίστη.
Οταν η πίστη κυριεύει έναν άνθρωπο ή ένα λαό, η ζωή, που είχε αρχίσει να νυστάζει και να πέφτει, τινάζεται, νοιώθει ξανά την παντοδυναμία της κι από τη στιγμή τούτη το θάμα είναι πια η καθημερινή υποταγή της Ανάγκης στη σφοδρή ανυπόμονη επιθυμία της ψυχής.
Ο άπιστος πεινάει όταν δεν έχει καλοφάει, ο άπιστος κρυώνει όταν δε φοράει χοντρά μάλλινα ρούχα το χειμώνα, ο άπιστος φεύγει έντρομος όταν ξαφνικά αντικρύσει παραταγμένο μπροστά του ισχυρότερον οχτρό, ο πιστός δεν πεινάει, δεν κρυώνει, δε φοβάται, είναι σίγουρος.
Κάποιος μέσα του, πέστε τον όπως θέτε, νικάει τις μικρές λογικές βεβαιότητες και φτάνει στην κορυφή της χτεσινής χίμαιρας που λεγεται τώρα πια σημερινή πραγματικότητα.
Αυτό είναι το μυστικό της Σοβιετικής Ρουσίας.
5. Ορμητικός, ακάθεκτος, θαυματουργός είναι ο ρυθμός της Ρουσίας. Ο Σταχάνωφ δεν είναι παρά η προσωποποίηση, σ’ ένα μονάχα τομέα, της ανυπομονησίας που κυρίεψε το πνέμα ν’ ανοικοδομήση. Νοιώθει το Πνέμα τούτο — ας το πούμε ιστορική Ανάγκη — πως ο σημερινός κόσμος γκρεμίζεται κι ο άνθρωπος δεν πρέπει, δεν μπορεί ν’ απομείνη άστεγος. Μια πλατύτερη ηθική, μια δικαιότερη κατανομή των υλικών και πνεματικών αγαθών, μια ανώτερη Ελπίδα, είναι ανάγκη κατεπείγουσα να δημιουργηθούν, που να μπορούν να χωρέσουν την ψυχή του ανθρώπου που μεγάλωσε.
Γι αυτό με τόση βιάση και τόση ένταση όλοι οι υπεύθυνοι οδηγοί της Ρουσίας μάχουνται να φωτίσουν τις μάζες. Γιατί ξέρουν πως μονάχα από το φωτισμό του λαού εξαρτάται η σωτηρία. Σε κάθε εργοστάσιο, στρατώνα, νοσοκομείο, φυλακή, καράβι, σκολειό, χωριό, υπάρχει, ιερός άσβεστος πυρήνας, μια λέσχη, μια μορφωτική ίσμπα, μια Κόκκινη Γωνιά — με βιβλιοθήκη, εφημερίδες περιοδικά, συχνά με κινηματογράφο, ορχήστρα, πρόχειρη θεατρική σκηνή.
Εκεί μαζώνουνται, τις ώρες της ανάπαψης, οι σύντροφοι, διαβάζουν, ή ένας διαβάζει και εξηγεί ή κάνουν ομιλίες, συναυλίες, παίζουν θεατρικά έργα, που συχνά τα έχουν γράψει οι ίδιοι οι εργάτες κι’ οι χωριάτες. ‘Η μαθαίνουν τους αναλφάβητους γράμματα.
Πολιτικά, κοινωνικά, πνεματικά φροντιστήρια, όπου κάθε πολίτης άντρας ή γυναίκα, μορφώνεται και μαθαίνει ποιά είναι τα δικαιώματά του και τα χρέη.
Το φως, κ’ οι τυφλοί ακόμα το νοιώθουν, είναι ακατανίκητη εκρηχτική δύναμη. Κι όταν εκραγή στο σπίτι φωτίζει, είτε το θέλεις είτε μη, και το σπίτι του γειτόνου.
Γι’ αυτό αν με ρωτήσουν ποιό πράγμα στη Σοβιετική Ρουσία μου έκανε τη βαθύτερη εντύπωση και μου έδωκε τις μεγαλύτερες ελπίδες, αδίσταχτα θ’ απαντήσω: η ιερή μανία των αρχηγών να φωτίσουν τη μάζα. Το φως! Το φως! Να ποιό είναι το μεγαλύτερο όπλο της Σοβιετικής Ρουσίας.
Είχε δίκιο ο πάστορας Καρλ Φογκλ που όταν γύρισε από το σοβιετικό του ταξίδι, συνώψισε με τα απλά τούτα συγκινημένα λόγια τα συμπεράσματά του: Ο,τι είδα κ’ έζησα στη Σοβιετική Ρουσία μ’ έκανε να ξαναβρώ πάλι την εμπιστοσύνη μου στους ανθρώπους, που την είχα χαμένη.
Αλήθειες και ψέματα για το λιμό στην Ουκρανία, Νίκος Μόττας
