Γράφει ο Ηρακλής Κακαβάνης //
Μέρες γιορτών, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα, να ‘σου και ο Αϊγιάννης. Ο ένας από όσους αϊ – Γιάννηδες γιορτάζουμε πανελλαδικά. Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και Βαπτιστής του Χριστού που κατέχει την πρώτη θέση στο χορό των αγίων. Εφτά φορές τον γιορτάζουμε σε έξι διαφορετικούς μήνες. Αν προσθέσουμε σε αυτές τις γιορτές και τις αντίστοιχες για τον Ιωάννη τον Θεολόγο, τον Χρυσόστομο, τον Ελεήμονα, τον Ρώσο, τον Ερημίτη, τον Δαμασκηνό και τον Κουκουζέλη, κι άλλους τοπικούς αϊ – Γιάννηδες (π.χ. Βατατζής στον Έβρο) τότε καταλαβαίνουμε γιατί ο λαός λέει ότι «Κάθε μέρα δεν είναι τ’ Αγιαννιού» (τις μέρες των γιορτών όσο να ‘ναι η ανοχή μας στους φορτικούς και αδιάκριτους είναι μεγαλύτερη).
Το όνομα Ιωάννης είναι από τα πιο συνηθισμένα ανδρικά ονόματα, δεύτερο σε συχνότητα με 7,97%¹ του ανδρικού πληθυσμού -τα πρωτεία κατέχει ο Γιώργος με 11%. Εμφανίζεται όμως και με άλλους λαϊκότερους τύπους: Γιάννης, Γιάννος, Γιαννούλης, Γιαννάκης, Γιαννακός που όλα μαζί φτάνουν το ποσοστό στο 8%. Ο θηλυκός τύπος Ιωάννα είναι στην 14 θέση των γυναικείων ονομάτων με ποσοστό 1,87%. Κι αυτό έχει λαϊκούς τύπους: Γιάννη, Γιαννίτσα, Γιαννούλα. Βρήκαμε και το σύνθετο Γιανοελένη!!! (έπρεπε να κρατήσουν τις ισορροπίες οι γονείς).
Μόνο σε τρεις νομούς ο Γιάννης προπορεύεται του Γιώργου. Σε Καβάλα, Χανιά και Χαλκιδική. Στη Φωκίδα μοιράζονται την πρώτη θέση. Η δε Ιωάννα μόνο στα Χανιά σκαρφαλώνει στην 9η θέση.
Κυρίαρχος ο Γιάννης στις γιορτές, κυρίαρχος στα βαπτιστικά κυρίαρχος και στις παροιμίες. Όπου παροιμία και ένας Γιάννης παρών. Τον Γιάννη (έβρ. Y(eh)okhanan =) στον οποίο ο Θεός έχει δείξει την εύνοιά του, ο θυμόσοφος λαός τον έχει «προικίσει» με αρκετές παροιμίες. Πενήντα δύο τον αριθμό -κάποιες, που μόνη πηγή ήταν το διαδίκτυο, δεν τις καταγράψαμε. Δε λείπει από καμιά περίσταση, «Οπου γάμος και τραπέζι και ο Γιαννάκης εις τη μέση», πάντα παρείσακτος όμως. Επίσης, «όπου γάμος και χαρά, τρέχα Γιάννη μασκαρά».
Τον Γιάννη που είναι πολυπληθές όνομα και καλύπτει ένα εύρος χαρακτήρων χρησιμοποιεί ο λαός για να εκφράσει το απόσταγμα της πείρας του, τα διδάγματα για τις πράξεις και τις σκέψεις των ανθρώπων. «Ολη μέρα καλογιάννη και το βράδυ κακογιάννη» λέει ο λαός για αυτούς που μας καλοπιάνουν για να πετύχουν το σκοπό τους και όταν γίνεται η δουλειά τους δε μας δίνουν σημασία. «Κάλλια καλογιάννης παρά κακογιάννης», γιατί προτιμότερο είναι να επαινείς παρά να κατηγορείς, αλλά και «Οχι Γιάννη μόνο καλογιάννη» για τους ταυτολογούντες (όμοια και η «Τα ίδια Γιάννη μου, τα ίδια Κωνσταντή μου»). Γι’ αυτούς που ταιριάζουν λέμε «Αδερφός του Γιάννη είναι ο Παρασκευάς» ή «Ηυρ’ ο Χατζή Γιάννης τον καημένο Παπαγιάννη. Βρήκε τον όμοιό του» και «Πιάσ’ το Γιάννη τον άπιαστο» γι’ αυτά που είναι αδύνατο να γίνουν.
Η δημοφιλία του ονόματος και οι συχνές γιορτές του Αγίου Ιωάννη είναι η αφορμή και για την παροιμία «Κόψε πρίνο, καμ’ Αντώνη κι από κουμαργιά Μανώλη, κι αν ρωτάς και για το Γιάννη, ό,τι ξύλο κόψεις κάνει» ή «Κόψε ξύλο καμ’ Αντώνη κι άλλο για Μανώλη, και τον άτυχο το Γιάννη κάθε ξύλο τον εφτιάνει» (τα ευτελή πράγματα γίνονται από οποιοδήποτε υλικό). Είναι τόσο άτυχος, «Ούτε ποτέ χαρά’ς το Γιάννη, ούτε τώρα’ς τα παιδιά του», που συμβολίζει αυτούς που κατατρέχει η τύχη. «Κατά το μαστρο-Γιάννη και τα κοπέλια του», αν καταφέρει βέβαια να γίνει μάστορας, γιατί ο λαός αμφιβάλλει «Σαράντα χρόνια Γιάννης, μαστρο-Γιάννης δε γίνεται».
Στα παλιά τα χρόνια, τότε που δεν υπήρχαν τα κατάλληλα θεραπευτήρια, όσους «δε στέκαν στα καλά τους» τους έστελναν στις μονές όπου τους φρόντιζαν οι μοναχοί. Γι’ αυτό ακούμε να λένε «αυτός είναι για τον άγιο (ή τον όσιο) τάδε», ανάλογα με το πού ήταν αφιερωμένη η μονή της περιοχής. Πολλοί οι Αϊ – Γιάννηδες, πολλές και οι μονές, οπότε «αυτός είναι για τον Αϊ – Γιάννη».
Από το λαϊκό «παροιμιαστήριο», όπου θα βρει κανείς πρακτικές αλήθειες και παραγγέλματα για τη ζωή ή μια εξήγηση γι’ αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία και στη φύση, ούτε «(Μόνο) ο Γιάννης ο σπανός μας λείπει»και ας τον θεωρούν ασήμαντο. Η ανάγκη κάνει τον άνθρωπο να γίνει πολυτεχνίτης και εξαίρεση δεν είναι ούτε ο Γιάννης: «Και παπάς έγινες Γιάννη; Ετσι θέλει ο δάσκαλός μου». Όταν ο άνθρωπος μαθαίνει να γράφει το όνομά του έχει κάνει και το πρώτο βήμα για την ολοκλήρωσή του, γι’ αυτό και ο λαός προτρέπει «Γράψε Γιάννη γράμματα και γράψε τ’ όνομά σου». Γι’ όσους άλλα ζητούν και άλλα επιδιώκουν «Γιάννη γύρευε και Νικόλα καρτέρει» και γι’ αυτούς που θεωρούν τα πιθανά ως σίγουρα «Ακόμα δεν τον είδαμε Γιάννη τον βαφτίσαμε». Σε μια αμφίρροπη αναμέτρηση «Φοβάται ο Γιάννης το θεριό και το θεριό τον Γιάννη». Τέλος, μια επίκαιρη παροιμία που χαρακτηρίζει αυτούς που με τις πράξεις τους μας έχουν προκαλέσει μεγάλο κακό και έρχονται μετά να μας βοηθήσουν: «Να σε κάψω Γιάννη, να σ’ αλείψω λάδι». Κάτι τέτοιο συμβαίνει με τις εκάστοτε κυβερνήσεις που με τα μέτρα που παίρνουν επιδεινώνουν τους όρους διαβίωσης και έρχονται μετά με το λάδι (ψίχουλα που τα πληρώνουμε πάλι εμείς) να μας ξεγελάσουν.
Πολλές παροιμίες παρουσιάζουν τους Γιάννηδες πνευματικά ανεπαρκείς«Αν είχαν οι Γιάννηδες γνώση, θα μας δάνειζαν καμπόση» και πρωτάπειρους «Σαράντα πέντε Γιάννηδες ενός κοκόρου γνώση» (το λέμε ειρωνικά για τις πολλές διατυπωμένες και συνάμα ανόητες απόψεις), «Ο Γιάννης καβάλα στ’ άλογο και τ’ άλογο αραδούσε». Όλες οι ανθρώπινες αδυναμίες προσωποποιημένες στους Γιάννηδες. Πασίδηλα τα ελαττώματά τους «Όπου ακούς Μαρία και Γιάννη βάλε ψάρια στο τηγάνι». Είναι διπρόσωποι «Έξω Γιάννης μέσα Σουλεϊμάνης». Αθεράπευτα αδιόρθωτοι «Τι έχεις Γιάννη; Τι είχα πάντα», «Δεν είναι Γιάννης – είναι Γιαννάκης», «Γιάννης πήγες, Γιάννης ήρθες» για όποιον δεν είχε νου να επωφεληθεί από την ευκαιρία που του δόθηκε. Άπληστοι και πλεονέκτες «Όλα τα φαγιά του Γιάννη», ενεργούν μόνο για πάρτη τους «Γιάννης κερνάει, Γιάννης πίνει». Καταγίνονται με ό,τι τους ενδιαφέρει αδιαφορώντας για οτιδήποτε άλλο «Όλοι μιλούν για τ’ άρματα και ο Γιάννης για την πίτα». Οκνηροί, προκειμένου να αποφύγουν τη δουλειά προφασίζονται διάφορα «Πότε ο Γιάννης δεν μπορεί, πότε ο κώλος του πονεί». Παρασύρονται εύκολα απ’ τους άλλους «Σέρνει ο Γιάννης το Γιαννάκη, κι η Γιαννάκαινα το Γιάννη». Μέσα σε όλα αυτά είναι και παντογνώστης, «Ποιος κλάνει; Τον Γιάννη ρώτα». Τέλος, είναι τυχερός όποιος πάρει σαφή απάντηση από τον Γιάννη, που συνήθως απαντά άλλ’ αντ’ άλλων «Γεια σου Γιάννη; Κουκιά σπέρνω…» και με ασυναρτησίες «Γεια σου Γιάννη, τα καράβια τα μικρά και τα μεγάλα».
Από τον Γιάννη έως την Μαρία
Σε όλες στις χώρες υπάρχει ένα όνομα που συνδέεται με φάρσες και παθήματα. Στη Γαλλία το Φρανσουά, στις ΗΠΑ το Τζο, στην Ιταλία το Τζοβάνι κλπ. Στην Τουρκία το Αλή, που εμφανίζεται και σε αρκετές ελληνικές παροιμίες. Όπως στην παροιμία «Αν ο Αλής γίνεται Γιάννης, κι η όρνιθα κταπόδι» που δηλώνει αυτά που είναι απίθανα και αδύνατο να γίνουν. Στους μουσουλμάνους οι Χασάν είναι οι περισσότεροι και ο λαός λέει «Ισα Γιάννης ίσα Χασάνης», μια και τα όμοια πράγματα από την ουσία ξεχωρίζουν (και γι’ αυτούς που δε διαφέρουν στα ήθη, αλλά μόνο κατά τα ονόματά τους «Από το Γιάννη ως το Λιό, τύφλα να ‘χουνε και οι δυο»).
Το αντίστοιχο δημοφιλές θηλυκό είναι το Μαρία. Σε αρκετές παροιμίες Γιάννης και Μαρία κάνουν «ντουέτο»: «Μπρος Μαρία και πίσω Γιάννης»(ή «Μπρος Μαρία και πίσω Ρήνη κι από πίσω Καταιρήνη») λένε αυτοί που ενοχλούνται ταυτόχρονα από πολλούς. «Άλλη καμιά δε γέννησε, μόνο η Μαριώ τον Γιάννη», για τους κομπορρήμονες και επαιρόμενους για συνηθισμένα πράγματα. «Σ’ τον μπιρισμένο τον καιρό δυστυχισμένη χώρα, εγώ η Μάρω Δέσποινα κι ο Γιάννης Θεολόγος»όταν επικρατεί διαφθορά, διαπλοκή, αναξιοκρατία κλπ. (καλή ώρα σήμερα στον τόπο μας) και τα δημόσια αξιώματα καταλαμβάνουν οι ανίκανοι και οι ανήθικοι.
Ίσως είμαστε και εμείς λίγο αγνώμονες και αχάριστοι απέναντί τους, «Τα καλά του Γιάννη θέμε, και το Γιάννη δεν τον θέμε». Όσα όμως και να του σούρνουν με τις παροιμίες «Ξέρ’ ο Γιάννης τ’ έχ’ς τον τορβά του», όπως όλοι που ξέρουν τι πράττουν και καθώς είναι άφοβος και τολμηρός δεν ενδίδει στις απειλές κανενός, όσο ισχυρός κι αν είναι αυτός «Γύρευ’ αγά μου τη δουλειά σου κι ο Γιάννης δεν είναι για χαράτζι». Άνθρωπος καλόβουλος «Όπου Γιάννης και μάλαμα», που ενσαρκώνει όλα τα ανθρώπινα προτερήματα «Σπίτι χωρίς Γιάννη, προκοπή δεν κάνει», ο ιδανικός σύζυγος για κάθε γυναίκα, «Γιάννη είχα, Γιάννη έχω κι αν ποτέ μου θα χηρέψω, πάλι Γιάννη θα γυρέψω», και αναντικατάστατος. Δε θα μπορούσε και μια πιο υπαινικτική παροιμία «Κάμε Γιάννη τη δουλειά σου κι ύστερα είμαι πάλι θεια σου».
Κλείνουμε αυτό το αφιέρωμα στους Γιάννηδες με τις θερμότερες ευχές, όπως και σε όλους τους εορτάζοντες των ημερών. Και με μια υπόμνηση: Οι ευχές δε θα ‘χουν αντίκρισμα αν συνεχίσεις Γιάννη στην ανεμελιά σου και δε νοιαστείς τη φαμελιά σου (και το λαό σου). Όσο ολιγωρείς και αποδέχεσαι παθητικά αυτά που άλλοι αποφασίζουν για σένα, θα σε συνοδεύει η λαϊκή ρήση «ήθελές τα κι ήπαθές τα, γεια σου Γιάννη Μπαρλαφέτα».
Και αρχή καλός μας χρόνος…
¹ Τα στατιστικά δεδομένα προέρχονται από δική μου αδημοσίευτη έρευνα (με βάση τους καταλόγους του ΟΤΕ) σε πανελλαδικό δείγμα 99.246 ανδρών και 52.927 γυναικών, αναλογικά επιλεγμένο από όλους τους νομούς.
(Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο egnatiapost.gr. Έχει πλέον διακόψει τη λειτουργία του)
