Ο ματωμένος Αύγουστος του 1944: Μάχες και αντίποινα σε Καλλιθέα, Κουκάκι, Παλαιά Σφαγεία

Επιμέλεια: ofisofi //

Λίγους μήνες πριν την απελευθέρωση η Αθήνα και ο Πειραιάς ματοκυλίστηκαν από τους Γερμανούς κατακτητές και τους έλληνες συνεργάτες τους. Το καλοκαίρι του 1944 υπήρξε εφιαλτικό για τους κατοίκους των συνοικιών αυτών των δύο πόλεων.

Ο αυγουστιάτικος ουρανός μαύρισε από τους καπνούς των πυρπολημένων σπιτιών και το χώμα ποτίστηκε από το αίμα των εκτελεσμένων .

 Ένα μικρό αφιέρωμα σε τρεις συνέχειες  με αφηγητή τον ιστορικό Ιάσονα Χανδρινό  από το εξαιρετικό βιβλίο Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942 -1944.

(Προηγήθηκαν «Το Μπλόκο της Κοκκινιάς» // «Μπλόκα σε Βύρωνα και Δουργούτι»)

***

Η « Απεργία Εθνικής Σωτηρίας». Μάχες και αντίποινα σε Καλλιθέα, Κουκάκι, Παλαιά Σφαγεία ( 24 – 31.8.1944)

 

Αναζητώντας ένα μέτρο αποτελεσματικότερης αντίδρασης στα μπλόκα και τις μαζικές αποστολές ομήρων στη Γερμανία, το ΕΑΜ έριξε εκ νέου το σύνθημα της απεργίας καλώντας σε πανελλαδική κινητοποίηση την Πέμπτη, 24 Αυγούστου. Το γεγονός της επιστροφής σε μορφές συνδικαλιστικής πάλης επιβεβαιώνει μια εκ πρώτης όψεως ακατανόητη επιμονή σε μαζικούς, πολιτικούς αγώνες, ακόμα και σε περιόδους ακραίων, μαζικών βιαιοπραγιών. Με κεντρικό σύνθημα της απεργίας « Εθνικής Σωτηρίας», όπως ονομάστηκε, « να σώσουμε τα αιχμάλωτα αδέλφια μας και τη ζωή μας», το ΕΑΜ Αθήνας εναρμόνισε τις διακηρύξεις του με το πολεμικό κάλεσμα της ΚΕ του ΚΚΕ για τον Αύγουστο:

« Η μεγάλη στιγμή της μάχης έφτασε. Εμπρός για τη νίκη. Εμπρός για τη λευτεριά. Το έθνος κινδυνεύει. Η επιστράτευση πραγματοποιείται. 150.000 Έλληνες ζητά ο Χίτλερ, 100.000 υποσχέθηκε να δώσει ο Ράλλης απ’ την Αθήνα. Άρχισαν αποστολές στα γερμανικά κάτεργα. Κάθε στιγμή η επίθεση γίνεται αγριότερη. Βγάζουν μάτια με τις λόγχες. Καίνε ζωντανούς μέσα στα σπίτια. Θερίζουν με τα πολυβόλα. Χωρίς εξαίρεση, χωρίς ίχνος ανθρωπισμού. Οι στιγμές είναι κρίσιμες. Ο θάνατος απλώνεται παντού. Σ΄όλη τη σκλαβωμένη Ελλάδα. Σ’ ολόκληρη την Αθήνα. Έλληνες , όχι δισταγμοί. Όχι λύπες. Αποφάσεις επιβάλλουν οι στιγμές. Ν’ απαντήσουμε κεραυνοβόλα στο Χίτλερ και στο Ράλλη. Εμπρός να εξορμήσουμε με την αιματόβρεχτη μα υπερήφανη σημαία μας μπροστά. Εμπρός για την 24ωρη Εθνική Απεργία της Πέμπτης. Εμπρός όλοι ενωμένοι στο εθνικό πένθος της 24 Αυγούστου. Μ’ ένα παλμό, μ’ ένα σύνθημα. Να ματαιώσουμε την επιστράτευση. Να υπερασπιστούμε το έθνος. Να μείνουμε έλληνες στο πλευρό των συμμάχων. Πανεθνικός ο κίνδυνος. Πανεθνική η Νίκη. Εμπρός όλοι στη μάχη. Κανείς απεργοσπάστης. Κανείς προδότης. Ρόδα να μην κυλήσει. Εργοστάσιο να μην ανοίξει. Γραφείο να μη λειτουργήσει. Δε μας χωρίζουν πάθη και διαφορές. Μας ενώνει ένα αίσθημα: το μίσος στους τυράννους. Ένα καθήκον: η υπεράσπιση του έθνους. Ζήτω η Εθνική Απεργία της Πέμπτης, Αθήνα – Πειραιά. Ζήτω το Έθνος. Ζήτω οι Μεγάλοι Σύμμαχοι!»

 

Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ( και ιδιαίτερα της Ι Ταξιαρχίας) κινητοποιήθηκαν για αυστηρή περιφρούρηση στους τομείς ευθύνης της, καθώς ήταν παραπάνω από βέβαιο πως ο Ράλλης θα χρησιμοποιούσε τους Ευζώνους για να χτυπήσει την απεργία. Πράγματι, στις 6 το πρωί, δυο φορτηγά γεμάτα πεζικό έφτασαν στο αμαξοστάσιο των τραμ της Καλλιθέας με σκοπό να επιστρατεύσουν τους τραμβαγέρηδες. Όταν τα φυλάκια του ΕΛΑΣ άνοιξαν πυρ κατά των τραμ που κινούνταν, ξεκίνησε μάχη. Στις 10 κατέφθασαν από τη Συγγρού γερμανικά οχήματα για να ενισχύσουν τους Τσολιάδες που πολεμούσαν στο αμαξοστάσιο. Ένα τμήμα Γερμανών κατέλαβε το Ιωσηφόγλειο Ορφανοτροφείο και ένα δεύτερο προωθήθηκε προς το κέντρο της Καλλιθέας συναντώντας μετά από λίγο τα πυρά του 2^ου Λόχου Καλλιθεας ( Γιώργος Γιουρούκος – Μιλτιάδης Ζαννής) που πολεμούσε με πείσμα. Γύρω από το χωμάτινο λόφο της οδού Σκρα, τρεις αντάρτες τραυματίστηκαν, το ίδιο και ένας γερμανός αξιωματικός στην οδό Ανδρομάχης. Αφού ξόδεψαν τα πυρομαχικά τους, όσοι μαχητές δε σκορπίστηκαν σε σπίτια, δοκίμασαν να διασχίσουν τη Συγγρού, στην περιοχή Χρυσάκη. Έξι έπεσαν στα χέρια των Γερμανών που τους επιβίβασαν σε φορτηγά με προορισμό τη Μέρλιν. Η αντεπίθεση του άλλου Λόχου της Καλλιθέας από τη βορεινή πλευρά της οδού Δήμητρας με επικεφαλής  τους διοικητές του ΙΙ Τάγματος, Σόλωνα Ψωμιάδη («Λάμπη») και Τάσο Αναστασίου, απέτυχε. Οι γερμανοί πολυβολητές στην ταράτσα του Ιωσηφόγλειου είχαν πολύ καλή ορατότητα, με αποτέλεσμα ο δεύτερος να χάσει τη ζωή του και ο πρώτος τα δάχτυλα του αριστερού χεριού του. Ο τραυματισμένος «Λάμπης» περισυνελέγη από μαχητές του Παλιού Φαλήρου που τον κουβάλησαν στα χέρια μέχρι το Έντεν. Στο ύψος της Αμφιθέας ( Βουρλοπόταμο) μαχητές του Παλαιού Φαλήρου ενεπλάκησαν με γερμανικές ενισχύσεις που έρχονταν από το Φάληρο, με αποτέλεσμα ένας Ελασίτης, ο εικοσιδυάχρονος Βασίλης Αρναουτάκης, να σκοτωθεί από τα γερμανικά πυρά στην οδό Πανδρόσου. Οι μάχες σταμάτησαν ως συνήθως το απόγευμα. Οι απώλειες Ελασιτών και πολιτών έφτασαν τους 39 νεκρούς, από τους οποίους οι 20 ήταν Καλλιθεάτες εκτελεσμένοι ομαδικά στην οδό Ανδρομάχης, σε αντίποινα για τον τραυματισμό του γερμανού αξιωματικού. Όταν το βράδυ ο τραυματίας εξέπνευσε, ακόμα 17 κρατούμενοι, μαζί με τους 5 αιχμαλώτους Ελασίτες της προηγούμενης μέρας μεταφέρθηκαν από το Γουδή και τη Μέρλιν για να εκτελεστούν στην οδό Σπάρτης σε τριάδες. Ανάμεσα στα θύματα των δύο ημερών ήταν ο καπετάνιος του 2^ου Λόχου Καλλιθέας Μιλτιάδης Ζαννής ( « Μιχάλης»), τραυματισμένος και αιχμαλωτισμένος από την προηγούμενη μέρα, ο τριαντατετράχρονος δικηγόρος Γιάννης Τυφλοπήτας, στέλεχος της ΟΠΛΑ στον Υμηττό, ο καισαριανώτης λοχαγός Αντώνης Αραμπατζής και ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Καισαριανής, Κώστας Μπερντέσης ( «Αλέκος»), όλοι  συλληφθέντες σε προηγούμενα μπλόκα. Μόνο ένας Ελασίτης, ο Παναγιώτης Μαρίτσας, σώθηκε σαν από θαύμα με βαριά κοιλιακά τραύματα.

Οι απώλειες αυτές δεν ήταν οι τελευταίες. Την αυγή της Δευτέρας, 28 Αυγούστου, Γερμανοί και Τάγματα Ασφαλείας περικύκλωσαν το Κουκάκι, τα Παλαιά Σφαγεία και την Καλλιθέα και αφού συγκέντρωσαν όλους τους άντρες στο γήπεδο της Α.Ε. Καλλιθέας, εκτέλεσαν 24 με υπόδειξη μασκοφόρων. Σε λίγο οι κάτοικοι των Παλαιών Σφαγείων είδαν έντρομοι τα σπίτια τους να καίγονται από τα γερμανικά φλογοβόλα. Όλη η Καλλιθέα καλύφθηκε από ένα σύννεφο μαύρου καπνού, κάτω από τις επευφημίες των Τσολιάδων, «που πετάνε τα φέσια ψηλά και βαράν στον αέρα να το χαρούνε». Θέλοντας ίσως να αντισταθμίσει τις εντυπώσεις από το φοβερό αιματοκύλισμα, ο Πλυτζανόπουλος διέταξε να αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι όμηροι του μπλόκου. Σε πεισματώδεις συγκρούσεις στα Σφαγεία, ο ΕΛΑΣ είχε βαριές απώλειες – 17 μαχητές νεκρούς και τραυματίες – στη μάταιη προσπάθειά του να αποκρούσει τους επιδρομείς, ανάμεσά τους τον καπετάνιο του Λόχου Σφαγείων, Γιώργο Γεωργιάδη , του οποίου το σπίτι κάηκε. Ο τρόμος είχε κατακυριεύσει τη νοτιοανατολική γωνία του κέντρου της Αθήνας. Την επομένη τα Τάγματα αιχμαλώτισαν έξι άποπλα μέλη των εαμικών και κομματκών οργανώσεων Πλάκας κοντά στην πλατεία Κολοκοτρώνη στο Κουκάκι και τους σκότωσαν ομαδικά στη Γέφυρα του Κουκακίου, κοντά στη λεωφόρο Συγγρού. Μαζί και η μόλις δεκαοκτώ ετών γραμματέας της ΚΟΒ Κουκακίου, Κούλα Αγγελή ( « Ξανθούλα»).Ο κύκλος του αίματος του εφιαλτικού Αυγούστου έκλεισε στις 31 Αυγούστου, όταν, προφανώς μετά από προδοσία,όλοι οι άνδρες του Φρουραρχείου του ΕΛΑΣ στην Αγία Ελεούσα ( μια πηγή τους ανεβάζει σε 17 , αριθμός μάλλον υπερβολικός), μαζί με το λοχαγό Γιώργο Γιουρούκο, έναν από τους ήρωες της μάχης της 24^ης Αυγούστου, αιχμαλωτίστηκαν και θανατώθηκαν από τμήμα της γερμανικής ναυτικής αστυνομίας μέσα στο εγκαταλειμμένο ψυχιατρείο της Αγίας Ελεούσας, όπου είχαν καταλύσει για να ξεκουραστούν. Μαζί τους εκτελέστηκαν μερικοί πολίτες και εργάτες που είχαν κρυφτεί επίσης στο κτίριο του ψυχιατρείου και πέντε γυναίκες – η μια εκ των οποίων καλόγρια – που θεωρήθηκαν «ένοπλες συνωμότριες».

***

Ιάσων Χανδρινός, Το τιμωρό χέρι του λαού. Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα 1942 -1944.Θεμέλιο 2012, β΄έκδοση συμπληρωμένη(σελ.240 – 256 )

 Τα χαρακτικά και οι ξυλογραφίες περιέχονται στα λευκώματα:

• Ασαντούρ Μπαχαριάν – Πέτρος Ανταίος , Εικαστικές Μαρτυρίες, Οδυσσέας 1995, γ΄έκδοση
• Εικαστικές Τέχνες και Αντίσταση, Δήμος Αθηναίων και Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας, Αθήνα 2014