Τα …παντελόνια του αγίου Παντελεήμονα

Γράφει ο Ηρακλής Κακαβάνης //

27 Ιουλίου, του Αγίου Παντελεήμονα και γιορτάζουν οι Παντελεήμων, Παντελεήμονας, Παντελής, Παντελίτσα, Παντελεήμονας, Παντελάκης, Παντέλος, Παντελίνα, Παντελεούσα.

Με αφορμή αυτή τη γιορτή θα ασχοληθούμε με αυτόν τον άγιο, να δούμε την ιστορία του, και πώς διαδόθηκε το όνομα.

Κεντρική μορφή στην εικοσάδα των αγίων αναργύρων (αγίων γιατρών) είναι ο άγιος Παντελεήμων που σπούδασε την ιατρική. Ο Παντολέων μετέπειτα Παντελεήμων και άγιος έζησε στα τέλη του 3^ου αιώνα. Μοίρασε την περιουσία του σε φτωχούς και φυλακισμένους, απελευθέρωσε τους δούλους του και γιάτρευε αρρώστους δωρεάν και μαρτύρησε για την πίστη του. Οι γονείς του ήταν Ελληνες, ειδωλολάτρης ο πατέρας, χριστιανή η μητέρα.

Εμείς με αφορμή την γιορτή του (27 Ιούλη) θα προσπαθήσουμε να βρούμε τις ρίζες του ονόματος, πώς μεταδόθηκε και τι έκταση έχει η χρήση του.

Το Pantalone (πας, παντός + λέων) είναι αρχαίο κύριο όνομα συνηθισμένο στους Ενετούς και στους χριστιανικούς χρόνους. Αυτό το όνομα (Παντολέων) έφερε ο αποκαλούμενος σήμερα άγιος. Όμως τις στιγμές του μαρτυρίου του και αφού συνέβη το …συνηθισμένο στα συναξάρια των αγίων θαύμα – η κόψη του ξίφους γύρισε όπως το κερί – ακούστηκε φωνή από τον ουρανό, η οποία έλεγε: «Εισηκούσθη ήδη η προσευχή σου και όλα όσα εζήτησες θα γίνουν. Από τώρα δεν θα ονομάζεσαι Παντολέων αλλά Παντελεήμων, διότι όσοι θα επικαλούνται τ’ όνομά σου δια των πρεσβει­ών σου θα ευρίσκουν ευσπλαχνίαν και έλεος». Εκτοτε ο άγιος Παντελεήμων (< παντ(ο)- + ελεήμων αυτός που ελεεί όλους) είναι ο προστάτης των αναπήρων γι’ αυτό και λέει ο λαός: «Στραβοί κουτσοί στον άγιο Παντελεήμονα».

Pantalone είναι το όνομα φιγούρας της ιταλικής κομέντια ντελ αρτε (17^ος αι) ο οποίος φορούσε μακριές και φαρδιές περισκελίδες (ένδυμα που καλύπτει τα σκέλη).

Η μέχρι τους αστραγάλους μακριά περισκελίδα ήταν από παλιά συνηθισμένη στους Ενετούς. Στο συγκεκριμένο είδος κωμωδίας τα πρόσωπα των ερωτευμένων γερόντων, των ηλιθίων και εν γένει των γελοίων, παριστάνονταν στη σκηνή να φορούν μακριές περισκελίδες και αποκαλούνταν Pantaleone ή Pantalone όπως περιπαικτικά αποκαλούσαν οι Ιταλοί τους Ενετούς. Κάποιοι υποστηρίζουν ο χαρακτηρισμός σχετίζεται με τα μακριά παντελόνια που φορούσαν αρχικά, ενώ άλλοι από το όνομα Πανταλεόνε, πολύ κοινό στη Βενετία. Από αυτή τη γραφική φιγούρα ξεκινά και η ιστορία του παντελονιού. Αυτό το ρούχο του Πανταλόνε κατά το 16^ο αιώνα ονομάστηκε στη Γαλλία pantaloon και στη συνέχεια επέστρεψε στα ιταλικά ως pantalone. Αυτή την ετυμολογία δίνει το Λεξικό Τριανταφυλλίδη (ιταλ. pantaloni αρσ. πληθ. που θεωρήθηκε ουδ. εν. < γαλλ. pantalon < βεν. Ρantalone φιγούρα της βενετσιάνικης κωμωδίας και [a > e]ίσως από επίδρ. του [l])

Το όνομα Pantaleone (Παντελεήμων) ήταν στη Δύση και ειδικά στην Ιταλία η καθιερωμένη ειρωνική προσωνυμία κάθε Ενετού αντικαθιστώντας ακόμη και το εθνικό τους όνομα. Ο άγιος Παντελεήμων (Pantaleone) ήταν ο άγιος που λάτρευαν περισσότερο στη Ενετία και το όνομα Pantaleone (Παντελεήμων) το συνηθέστερο βαπτιστικό στους Ενετούς. Κάθε Ενετό του οποίου αγνοούσαν το βαπτιστικό όνομα τον προσφωνούσαν στην Ιταλία Pantaleone.

Στα καθ’ ημάς τώρα. Το όνομα Παντελεήμων φέρει το 0,37 των συμπολιτών μας, με 374 εμφανίσεις σε αντιπροσωπευτικό κατά νομό πανελλαδικό δείγμα 99.246 ανδρών, και αν προσθέσουμε και αυτούς που φέρουν το όνομα Παντελής (συγκεκομμένος τύπος του ονόματος Παντελεήμων), με 104 εμφανίσεις, το ποσοστό φτάνει στο 0,48% και από την 38^η θέση ανεβαίνει στην 34^η. Ιδιαίτερα ιχυρή παρουία έχει σε Φλώρινα (4,16%), Χίο (3,56%), Καστοριά (1,21%).

Στην Φλώρινα είναι πολιούχος ο άγιος, υπάρχουν και άλλοι ναοί αφιερωμένοι σε αυτόν όπως και μονή αφιερωμένη στον άγιο Παντελεήμονα και τη μητέρα του Ευθυβούλη. Στη Χίο που και σήμερα έχει αρκετούς ναούς αφιερωμένους στον άγιο, υπάρχει από πολύ παλιά μια ιδιαίτερη σχέση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο ναός του αγίου Παντελεήμονα της συντεχνίας των μεταξάδων η οποία διαλύθηκε μετά τις σφαγές του 1822 και φυσικά ο ναός πυρπολήθηκε. Και στην Καστοριά η σχέση με τον άγιο έχει βαθιές ρίζες στο χρόνο. Το πρώτο μοναστηριακό συγκρότημα που θεμελιώθηκε το 1080 στα όρια του σημερινού νομού, ήταν αφιερωμένο στον άγιο Παντελεήμονα. Μάλιστα για αιώνες άτομα με ανίατες ψυχικές και σωματικές ασθένειες έβρισκαν καταφύγιο σε αυτήν.

Αυξημένα ποσοστά έχει και στην Κρήτη (0,69%) -ιδιαίτερα σε Λασίθι (0,88%) και Χανιά (0,87)- όπου το όνομα έχει παράδοση. Το συναντάμε στην Κρήτη ως όνομα και ως επίθετο ακόμη από την εποχή της Ενετοκρατίας (Αυτό προκύπτει από την έρευνά μας σε εκτενή κατάλογο συμβολαίων της εποχής).

Πιο σπάνιο είναι το όνομα σε Λευκάδα, Μεσσηνία, Έβρο, Ροδόπη, Ευρυτανία, Φωκίδα, Σάμο. Σε αυτούς τους νομούς δεν εμφανίζεται στο δείγμα μας.

Τέσσερις φορές εμφανίζεται στο δείγμα το Πανταλέων που μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν ο κυρίαρχος τύπος (τρεις φορές στα Δωδεκάνησα όσες και το Παντελεήμων –μία το Παντελής- και μία φορά στην Κεφαλονιά).

Στο αντίστοιχο δείγμα 52.927 γυναικών εμφανίζονται τα θηλυκά Παντελεημονιά (3 εμφανίσεις) και Παντελιά (1 εμφάνιση).