Επιμέλεια Ηρακλής Κακαβάνης //
Με αφορμή την επέτειο ίδρυσης τα ΕΠΟΝ, 23 Φλεβάρη 1943 το περιοδικό σήμερα και τη Δευτέρα κάνει ένα αφιέρωμα στην ΕΠΟΝ.
Το πρώτο μέρος του σημερινού αφιερώματος που αφορά την ίδρυση της ΕΠΟΝ, είναι ένα ντοκιμαντέρ που έγινε πριν από αρκετά χρόνια σε σενάριο και συλλογή υλικού Ηρακλή Κακαβάνη, τεχνική επεξεργασία και μουσική επιμέλεια Γιάννη Κυράνη και στην εκφώνηση Κώστας Τρακόσας.
Το Δεύτερο μέρος αναφέρεται στη δράση της ΕΠΟΝ
Η δράση της ΕΠΟΝ
Παλλαϊκές διαδηλώσεις στις πόλεις
Ενώ τα πράσινα συνθήματα είχαν καλύψει τους τοίχους της Αθήνας και των άλλων πόλεων, με το γνωστό εκείνο σύνθημα, γνωστότατο, όλοι οι νέοι στην ΕΠΟΝ, οι ΕΠΟΝίτες συμμετέχουν στη μεγάλη διαδήλωση που έγινε στην Αθήνα στις 5 του Μάρτη για τη ματαίωση της χιτλερικής επιστράτευσης. Οι διαδηλώσεις για τη ματαίωση της επιστράτευσης αγκάλιασαν όλη την Ελλάδα. Στη Θεσσαλονίκη, στην Καλαμάτα, στην Λάρισα, στο Βόλο, στο Άργος, στην κόρινθο, στα Χανιά και σε πολλές άλλες πόλεις. Ο γιορτασμός της εθνικής γιορτής της 25ης Μαρτίου τιμήθηκε στα χρόνια της Κατοχής από τα ελληνικά νιάτα, με φλογερό και μαχητικό τρόπο. Ήταν ένα αξέχαστο και πάντα ελπιδοφόρο μήνυμα για την απελευθέρωση της χώρας. Έτσι το 1942 με το ΕΑΜ νέων, όσο και τον επόμενο χρόνο με την ΕΠΟΝ, έγιναν μεγάλες εκδηλώσεις τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στη Θεσσαλονίκη και στις άλλες πόλεις. Οι διαδηλώσεις, μεγάλες και μαχητικές, θα συνεχιστούν, είναι η ηρωική απάντηση του λαού μας και της νέας γενιάς στο έργο της τρομοκρατίας και τις καθημερινές εκτελέσεις που είχαν βάλει σε εφαρμογή οι ξένοι κατακτητές. Η ΕΠΟΝ παίρνει μαχητικά μέρος στην αντιτρομοκρατική διαδήλωση της 25ης Ιούνη 1943. Κορυφαία ώρα στον αγώνα που έγινε μέσα στις πόλεις στάθηκαν οι διαδηλώσεις που έγιναν στην Αθήνα και σε δεκάδες πόλεις της υπόλοιπης χώρας στις 22 Ιούλη 1943 για τη ματαίωση της επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής.
Ξεχωριστή σελίδα για την ΕΠΟΝ η ξεχωριστή συμμετοχή της και οι δεκάδες ήρωες που πέσανε στην αναμέτρηση με τους χιτλερικούς και τους Γερμανοντυμένους συνεργάτες τους. ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες αναμετρήθηκαν με τα τανκς. Αναμέτρηση με δεκάδες νεκρούς, με κορυφαία την Παναγιώτα Σταθοπούλου, την Κούλα Λίλη, τον Θανάση Τεριάκη, τον Βαγγέλη Στεφανιώτη, το Θωμά Χατζηθωμά και άλλους. Τα σχέδια των κατακτητών δεν πέρασαν και η επέκταση της βουλγαρικής κατοχής ματαιώθηκε. Οι αγώνες της ΕΠΟΝ μέσα στις πόλεις θα συνεχιστούν και τον επόμενο χρόνο, το 1944, μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες άγριας αιματηρής τρομοκρατίας. Οι οργανώσεις της ΕΠΟΝ θα σταθούν αταλάντευτα στο πλευρό του ΕΑΜ και θα πάρουν μέρος σε όλες τις κινητοποιήσεις αλλά και σε μάχες, αφού ένα μεγάλο μέρος της ΕΠΟΝ και στις πόλεις πέρασε στον ΕΛΑΣ συγκροτώντας τις Επονοελασίτικες ομάδες. Το ολοκαύτωμα του Υμηττού, το δοξασμένο κάστρο και ο άφταστος ηρωισμός των τριών ΕΠΟΝιτών Μήτσου Αυγέρη, Κώστα Φολτόπουλου και Θάνου Τουκμενίδη στις 28 Απρίλη 1944 είναι ένα μοναδικό δείγμα λεβεντιάς και αρετής. Όπως επίσης και η μάχη στο σπίτι της οδού Μπιζανίου όπου στεγαζόταν το φρουραρχείο του ΕΛΑΣ στις 24 Ιούλη 1944.
Απεργίες – σαμποτάζ – κωλυσιεργία
Η ΕΠΟΝ καθοδήγησε τα εργαζόμενα νιάτα σε ασταμάτητο ηρωικό σαμποτάζ στα εργοστάσια και στις εγκαταστάσεις των ναζί. Ξεσήκωσε τεράστιες απεργίες στα πολεμικά εργοστάσια του εχθρού, στα αεροδρόμια, στις συγκοινωνίες του. Τα εργαζόμενα νιάτα ενωμένα ολοληρωτικά στην ΕΠΟΝ κωλυσιεργούσαν συστηματικά στην παραγωγική μηχανή του εχθρού. Το καλοκαίρι του 1944οι ΕΠΟΝίτες παίξαν αποφασιστικό ρόλο στην οριστική εγκατάλειψη των εργοστασίων από τους εργάτες και εκμηδένισαν τη γερμανική παραγωγή.
Πολεμάμε και τραγουδάμε
Σε όλα τα επίπεδα πλούσια και πρωτοπόρα η δράση της ΕΠΟΝ, σε όλες τις πόλεις. Ολούθε παρούσα, μαχητική η φωνή της, η δική της αγωνιστική παρέμβαση. Με το χωνί στο χέρι για την ενημέρωση του λαού, με τα συνθήματα στους τοίχους αλλά και σε όλα τα άλλα προβλήματα που ιδιαίτερα απασχολούσαν τότε τους νέους. Ξαφνιάζει παράξενα ευχάριστα σήμερα, ύστερα από 60 χρόνια, να σημειώνεται στη δράση της ΕΠΟΝ και ο συστηματικός αγώνας της για την καταπολέμηση των ναρκωτικών, το κλείσιμο των τεκέδων και η μεγάλη, η τεράστια εκείνη προσπάθεια της ΕΠΟΝ να ανοίξουν και να λειτουργήσουν ολούθε λέσχες πολιτισμού για τα νιάτα.
Ανταρτοεπονίτες
Τριάντα πέντε χιλιάδες ΕΠΟΝίτες και ΕΠΟΝίτισσες κατατάχτηκαν και πολέμησαν τον κατακτητή και τους συνεργάτες του, μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ στα αντάρτικα τμήματά του, στο βουνό, στα Ελασίτικα τμήματα στις πόλεις, στον εφεδρικό ΕΛΑΣ, στις βοηθητικές υπηρεσίες. Με διαταγή του Γενικού αρχηγείου μορφοποιήθηκε το ανταρτοεπονίτικο κίνημα σε ολόκληρη την Ελλάδα, στα Τάγματα και τις Μεραρχίες. Ως το τέλος του 1943 δημιουργήθηκαν ομάδες και διμοιρίες της ΕΠΟΝ με περιεχόμενο στα τρία μέτωπα: πολεμικό, διαφωτιστικό, εκπολιτιστικό – ψυχαγωγικό. Συνολικά σε όλη την Ελλάδα έχουμε πάνω από 200 τέτοιες υποδειγματικές ομάδες και σχηματισμούς με 8.000 επίλεκτους ΕΠΟΝίτες.
Η ένοπλη δράση της ΕΠΟΝ κορυφώνεται ιδιαίτερα το δεύτερο εξάμηνο του 1944 ως την απελευθέρωση. Αυτό το διάστημα τα επονίτικα νιάτα πολεμάνε ηρωικά στο βουνό. Ανατινάζουν με το Μηχανικό του ΕΛΑΣ αμαξοστοιχίες, γέφυρες και αποθήκες του εχθρού στις πόλεις. Παίρνουν μέρος στις εφοδιοπομπές του ΕΛΑΝ. Διακρίνονται στις οδομαχίες. Η συμβολή και ο ρόλος τους στον ένοπλο αγώνα σημειώνεται ιδιαίτερα με τις ημερήσιες διαταγές των τμημάτων και αυτού ακόμα του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ.
Οι ανταρτοεπονίτες πήραν μέρος σε 430 μάχες και συγκρούσεις. Σε αυτές 1.300 αγόρια και κορίτσια έχασαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση. Και στις πόλεις, προπάντων στην Αθήνα, οι ΕΠΟΝίτες μαχητές δώσανε αληθινές μάχες με τους Γερμανούς και τα προδοτικά τάγματα ασφαλείας. Οι ανταρτοεπονίτες και οι Επονοελασίτες διακρίθηκαν στις μάχες Αμφιλοχίας Ναυπάκτου, Στυμφαλίας Καλαμάτας, Αχλαδόκαμπο, Κακιά Σκάλα Εύβοιας, στην Κρανιά, Νάουσα, Έδεσσα, Φλώρινα και Κιλκίς. Σε όλες τις άκρες της πατρίδας μας, από τον Έβρο έως το Ταίναρο και την Κρήτη. Έχουν περάσει στην ιστορία, η μάχη των Ασπραγγέλων στην Ήπειρο, η πρώτη μάχη της πρώτης ομάδας της ΕΠΟΝ ενάντια στους Γερμανούς, με διοικητές τους νεολαίους ήρωες Φρίξο και Καψάλη. Η μάχη της Κρανιάς με τον Λαοκράτη. Η μάχη στις Καρούτες με τον Έκτωρα. Η μάχη στο Βελεστίνο με την υποδειγματική συμμετοχή και ηρωισμό του έφιππου Επονίτικου ουλαμού. Η μάχη της σοδειάς στο θεσσαλικό κάμπο με τους καβαλάρηδες του Μπουκουβάλα. Οι μάχες των Επονοελασιτών στην Αθήνα και στον Πειραιά που έδωσαν το ανώτερο μέτρο του ατομικού και ομαδικού ηρωισμού. Ποτέ στρατευμένη νεολαία στην Ελλάδα δεν πολέμησε με τόσο ενθουσιασμό και αυταπάρνηση. Αλλά και ποτέ στρατός ελληνικός δεν έδωσε τέτοια φτερά στους νέους μαχητές, να αναπτυχθούν και να γίνουν τα φλογοβόλα του αγώνα όπως ονόμασαν τους ΕΠΟΝίτες, όπως ο δοξασμένος στρατός της απελευθέρωσης ο ΕΛΑΣ. Και ποτέ η νεολαία της Ελλάδας δεν αγάπησε, δεν πίστεψε και δεν αφοσιώθηκε σε στρατό όσο αγάπησε, πίστεψε και αφοσιώθηκε η ΕΠΟΝ στον ΕΛΑΣ.
Πολιτισμός
Μέσα στα ζοφερά σκοτάδια της Κατοχής και μαζί με την κλαγγή των όπλων, η ΕΠΟΝ συνταίριαξε το τραγούδι, το χορό το θέατρο, τη μόρφωση με το μεγάλο έρωτα της νέας γενιάς για τη ζωή και τη λευτεριά. Τα ΕΠΟΝίτικα νιάτα, οι 600 χιλιάδες νέοι και νέες της χώρας μας, δεν άφησαν ούτε στιγμή που να μην αγωνίστηκαν για την ανάπτυξη του δυναμισμού της ηλικίας τους στη μεγάλη προσφορά της πάλης τους για το διώξιμο του κατακτητή και την παράλληλη προετοιμασία ενός καλύτερου μέλλοντος. Με τη συμπαράσταση και βοήθεια των πιο φωτισμένων δασκάλων της εποχής εκείνης, όπως οι Γληνός, Σωτηρίου, Γεωργαλάς, Βάρναλης, Μαυροειδή-Παπαδάκη, Ιμβριώτη, Παπαμαύρου και του γιατρού Κόκκαλη, πέτυχαν να δώσουν ζωντανά δείγματα της αξίας και της ευρύτητας μιας νεολαίας με ιδανικά, νεολαίας με προοπτική, νεολαίας που ξέρει, που απαιτεί, νικά. Χιλιάδες οι νέοι και οι νέες που μέσα από τις γραμμές της ΕΠΟΝ διαμόρφωσαν δημιουργικό χαρακτήρα που τους οδήγησε στην ανάπτυξη των ικανοτήτων τους σε όλες της βαθμίδες των γραμμάτων και της Τέχνης. Εκατοντάδες επώνυμοι που έλαμψαν στα κατοπινά χρόνια βρήκαν μέσα στις γραμμές της ΕΠΟΝ το γόνιμο έδαφος της καλλιέργειας και ανάπτυξης του ταλέντου τους.
Τα ΕΠΟΝίτικα νιάτα έδωσαν ζωή στην αποξηραμένη πνευματική κίνηση των χωριών μας. Οι λέσχες, οι βιβλιοθήκες, οι χορωδίες, οι λαϊκές ορχήστρες, το θέατρο, το κουκλοθέατρο για πρώτη φορά συγκέντρωσαν τους νέους και τις νέες και όλους τους κατοίκους της υπαίθρου σε μια πρωτόγνωρη σχέση με πολιτιστικές εκδηλώσεις. Και όχι μόνο σαν θεατές, αλλά σαν συντελεστές δημιουργίας όταν δεν είχαν καν φανταστεί την ύπαρξη αυτή της μορφής ζωής της νεολαίας μας. Αλλά και στις σκλαβωμένες μας πόλεις τα ΕΠΟΝίτικα νιάτα δεν άφησαν ούτε στιγμή που να μην εφαρμόσουν στην πράξη το βασικό τους σύνθημα ΠΟΛΕΜΑΜΕ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥΔΑΜΕ με το χωνί, με τα σκίτσα, με τα τρυκ, με τις φιλολογικές βραδιές αλλά και τη νόμιμη δράση μέσα από τους εκατοντάδες συλλόγους, ομίλους και ομάδες αθλητικές και καλλιτεχνικές, έδωσαν παντού και πάντα το μαχητικό παρών. Έτσι έζησε και αναπτύχθηκε η γενιά της Εθνικής Αντίστασης, η νέα γενιά της ΕΠΟΝ που αποτελεί αστείρευτη πηγή παραδειγματισμού και πρωτοπορίας. Και σήμερα η ΕΠΟΝ συνεχίζει να ακτινοβολεί το φως που άναψε η ιστορική εκείνη μέρα της 23ης Φλεβάρη 1943. Και δεν έσβησε η λάμψη της και δε θα σβήσει όσο υπάρχουν νέοι που ξέρουν να αντιμετωπίζουν τη ζωή και να παλεύουν έχοντας για μπούσουλα τα παντοτινά επίκαιρα ιδανικά της
Μόρφωση
Η ΕΠΟΝ αγωνίστηκε σκληρά για τη μόρφωση της νεολαίας. Πραγματοποίησε σειρά από μεγάλους αγώνες για το άνοιγμα και τη λειτουργία των σχολείων που οι κατακτητές είχαν μετατρέψει σε στρατώνες, αχούρια και φυλακές. Για το άνοιγμα των Ανώτερων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων πετυχαίνοντας να λειτουργήσουν, όσο ήταν δυνατό. Στην ύπαιθρο με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ και των λαϊκών αρχών άνοιξαν τα περισσότερα σχολεία. Σε αρκετές περιπτώσεις χτίστηκαν από τους ΕΠΟΝίτες πρόχειρα σχολεία. Στην Ελεύθερη Ελλάδα λειτούργησε το 80% περίπου των δημοτικών σχολείων που στελεχώθηκαν από παλιούς δασκάλους αλλά και 200 ΕΠΟΝίτες που αποφοίτησαν από τα Παιδαγωγικά φροντιστήρια που είχαν ιδρυθεί στην Τύρνα και στο Καρπενήσι όπου δίδαξαν διαπρεπείς εκπαιδευτικοί. Γράφτηκαν σχολικά βιβλία με σύγχρονο προοδευτικό πνεύμα. Δύο αναγνωστικά για το δημοτικό, το ένα με τίτλο «Τα Αετόπουλα» για τη Γ’ και Δ’ τάξη και το άλλο με τίτλο «Ελεύθερη Ελλάδα» για την Ε’ και ΣΤ’ τάξη. Τα βιβλία αυτά τυπώθηκαν σε 100 χιλιάδες αντίτυπα και μοιράστηκαν για πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού κράτους δωρεάν σε όλους τους μαθητές της Ελεύθερης Ελλάδας. Επίσης δημιούργησε γεωργικές σχολές, τρεις στη Ρούμελη, δύο στη Θεσσαλία κλπ.
Αντιστασιακός Τύπος
Πολύ σημαντικό είναι το μερίδιο της ΕΠΟΝ μέσα στον αντιστασιακό τύπο. Σε όλες εκείνες τις μεγάλες, μικρές εφημερίδες και έντυπα που κυκλοφόρησαν παράνομα στα χρόνια της χιτλεροφασιστικής κατοχής. Χρειάζεται να ειπωθεί πως οι ΕΠΟΝίτες σε εκείνα τα χρόνια έπαιξαν ένα εξαιρετικά δραστήριο ρόλο στον τομέα της ενημέρωσης του λαού και της νέας μας γενιάς.
Οι νέοι και οι νέες που διαδοχικά αγωνίστηκαν στις γραμμές της ΟΚΝΕ, το ΕΑΜ Νέων, της Λεύτερης Νέας οι κοπέλες και έπειτα βασικά μέσα στην ΕΠΟΝ. Με φαντασία αλλά και ηρωισμό πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στην ενημέρωση που ήταν αναγκαία με όλα τα μέσα. Με συνθήματα στους τοίχους, με εφημερίδες, προκηρύξεις, τρικ, πανό και τα θρυλικά εκείνα χωνιά που σε κάθε σημείο της Ελλάδας ενημέρωναν το λαό πάω στα γεγονότα και τον κρατούσαν σε αγωνιστική εγρήγορση. Παράλληλα με τα κεντρικά δημοσιογραφικά όργανα του απελευθερωτικού μας αγώνα, το «Ριζοσπάστη», την «Ελεύθερη Ελλάδα», τον «Απελευθερωτή», την «Ελευθερία» της Θεσσαλονίκης, το «Ρήγα» και αμέτρητα άλλα. Κυκλοφόρησαν τότε και τα έντυπα της ΕΠΟΝ και αμέτρητες εφημεριδούλες που έβγαιναν συχνά χειρόγραφες και στο τελευταίο χωριουδάκι. Με πρώτη τη «Νεολαία» της ΟΚΝΕ, το «Μαχητή», τη «Νίκη» και άλλα παράνομα έντυπα και με την πλούσια εμπειρία του ΕΑΜ νέων ο ΕΠΟΝίτικος τύπος γνώρισε μια πρωτοφανή άνθιση.
Δεν ήταν μόνο το ΚΣ της ΕΠΟΝ, ακόμα και τα Αετόπουλα παρουσίασαν τα δικά τους παράνομα έντυπα. Στις 22 Μάρτη 1943 κυκλοφόρησε η «Νέα Γενιά», δημοσιογραφικό όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ και κλείνει τον Οκτώβριο του 1947 στο πλαίσιο των διώξεων του δημοκρατικού τύπου. Δεν μπορεί να γίνει λεπτομερής αναφορά σε όλα τα παράνομα έντυπα της ΕΠΟΝ. Μερικά από αυτά: «Η Φλόγα» της ΕΠΟΝ Σπουδάζουσας, τα «Εργαζόμενα νιάτα», η «Φωνή του Φεραίου», ο «Ιερολοχίτης», ο «Επονίτης» του Συμβουλίου Περιοχής Πελοποννήσου, τα «Λεύτερα νιάτα», τα «Αντάρτικα νιάτα», τα «Νιάτα» της ΕΠΟΝ Αθήνας και πολλά άλλα, σε άλλες περιοχές, νομούς, πόλεις και χωριά.
Μέσα στα παράνομα έντυπα της ΕΠΟΝ έχει καταγραφεί ο επικός εκείνος αγώνας του λαού και της νέας γενιάς. Οι θυσίες και οι ελπίδες του για το αύριο. Έχουν καταγραφεί ηρωισμοί και ολοκαυτώματα που τυπώθηκαν στα κατάβαθα της γης από τους νεαρούς ΕΠΟΝίτες τυπογράφους και τα κυκλοφόρησαν με ηρωισμό και με θυσίες. Τα έντυπα της ΕΠΟΝ στάθηκαν επίσης και τα σχολεία που ανέδειξαν μια νέα γενιά αντιστασιακών δημοσιογράφων, που αργότερα δούλεψαν για πολλά χρόνια στο «Ριζοσπάστη», στην «Ελεύθερη Ελλάδα» και σε άλλα έντυπα.
