Δημήτρης Γληνός «Δάσκαλος. Αναμορφωτής. Αγωνιστής»

Επιμέλεια Ηρακλής Κακαβάνης //

Σαν σήμερα το 1882 γεννήθηκε στη Σμύρνη ο κομμουνιστής δάσκαλος Δημήτρης Γληνός, μια από τις σημαντικότερες μορφές του νεοελληνικού πολιτισμού. Η παρουσία του σφράγισε την εκπαίδευση αλλά και το προοδευτικό και κομμουνιστικό κίνημα. Υπόδειγμα διανοούμενου, αρνήθηκε τιμές και αξιώματα του αστικού κράτους και σε πείσμα των καιρών και των συνθηκών ακολουθεί μια πορεία  «από τον Μιστριώτη στον Λένιν» (από υπέρμαχος της καθαρεύουσας και της Μεγάλης Ιδέας στις γραμμές του Κομμουνιστικού Κόμματος) .

Αντί άλλου αφιερώματος αναδημοσιεύουμε ένα παό τα κείμενα που έγραψε ο Κώστας Βάρναλης για τον Δημήτρη Γληνό και το οποίο θεωρούμε από τα πιο αντιπροσωπευτικά για τον Δημήτρη Γληνό.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ

 ΣΤΙΣ 23 του Δεκέμβρη του 1943 πέθανε ο Δημήτρης ο Γληνός. Πολλοί νεότεροι διανοούμενοι κάνανε το φιλόσοφο στην αρχαία χώρα της Φιλοσοφίας. Μα ο στοχασμός τους πέθανε μαζί τους ή σωστότερα πριν απ’ αυτούς. Γιατί τανε κ’ οι ίδιοι άν­θρωποι νεκροί (αντιδραστικοί) κι ο στοχασμός τους στοχασμός του αέρος.

Μα ο στοχασμός του Γληνού ζει και συνεχίζεται – και θα ζει και θα συνεχίζεται, όσο θα υπάρχουνε ζωή και νόμοι και μέλλον. Γιατί τανε στοχασμός που βγαίνε από το είναι, από την αντικειμενική πραγματικότητα, κι ο ίδιος είταν άνθρωπος ζων­τανός: κατανοούσε το είναι κ’ έπραττε ό,τι τούτ’ η γνώση επέ­βαλλε.

Είναι, νοείν, πράττειν. Αυτήν την υποθήκη έδωσε στους νέους φοιτητές του ακαδημαϊκού ομίλου της φιλοσοφικής σχολής, όταν πριν από πολλά χρόνια, τονε ρωτήσανε: «ποιοι είναι: οι  δρόμοι, που ανοίγονται μπροστά μας».

Ο,τι συμβούλευε στους άλλους, το ίδιο έκανε κι αυτός – «έτσι είχε το δικαίωμα να συμβουλεύει. Αυτή η υποθήκη στέκει σα φωτεινός οδηγός για μια  ζωή λυτρωμένη, τίμια και δημιουργική. Αυτό είναι το ιδανικό ενός τέλειου και ολόπλευρα ολοκληρωμένου ανθρώπου.

Μέσα στην πνευματική λάσπη, που έχουν απλώσει παντού οι σημερινοί καμποτίνοι του πνεύματος, η υποθήκη του Γληνού υψώνεται σα μια  στήλη πυρός, που οδηγεί στο δρόμο της λευτετεριάς και της Ιστορικής δικαίωσης τα προοδευτικά στοιχεία του τόπου :

«Το είναι, το νοείν και το πράττειν είναι αλληλένδετα και αλληλοεξαρτημένα. Το είναι δηλ. οι Αντικειμενικοί όροι της ζωής, καθορίζουνε τη γνώση (το νοείν) κι αυτή οδηγεί στην πράξη (το πράττειν) που από την άλλη μεριά αυτή είναι κάθε φορά το κίνητρο και το κριτήριο της γνώσης. Κ’ η πράξη πάλι με τη γνώση μαζί επιδρούν απάνου στην πραγματικότητα και τη μεταβάλλουν».

Αυτό έκανε ο Γληνός. Ενώ οι μισεροί άνθρωποι άλλα πι­στεύουν, άλλα λένε κι άλλα πράττουν.

Στους «Επτά επί Θήβας» του Αισχύλου ό Άγγελος πάνου από το κάστρο δείχνει στον κλεφτοβασιλιά τον Ετεοκλή κάτου στον κάμπο τους αρχηγούς των «εχθρών». Και του ξη­γάει ποιος και τι ναι ο καθένας τους. Για τον Αμφιάραο λέγει :

Ου δοκείν δίκαιος, αλλ’ είναι θέλει,
Βαθείαν άλοκα διά φρενός καρπούμενος,
όθεν τα κεδνά βλαστάνει βουλεύματα.

ήτοι

γιατί δε θέλει
να φαίνεται ξεχωριστός μα να ναι αλήθεια
βαθύ καρπολογώντας μεσ’ στο νου του αυλάκι
Απ’ όθε οι καλοστόχαστες βουλές βλασταίνουν.

Όταν αυτούς τους στίχους (μας πληροφορεί ο Πλούταρ­χος) τους απάγγειλε στο θέατρο ο υποκριτής, όλ’ οι θεατές γυρίσανε και κοιτάζανε τον Αριστείδη. Σ’ αυτόν ταιριάζαν: είτανε δίκιος· είχε μυαλό βαθιά καλλιεργημένο κι απ’ αυτό το μυαλό βλασταίνανε οι γενναίες αποφάσεις και πράξεις.

Αυτοί οι στίχοι ταιριάζουνε και στο Γληνό. Στάθηκε άν­τρας στη σκέψη, στο ήθος, στην πράξη –  σε μιαν εποχή, που το ευκολότερο επάγγελμα είταν η ψευτιά κι ο παλιανθρωπισμός.

Μα δεν είναι μοναχά ένας μεγάλος ποιητής (ο Αισχύλος) που βρήκε τον ανώτερο τύπο του άντρα. Τον ξέρανε κ’ οι απλοί άνθρωποι του καιρού εκείνου. Είτανε παροιμιακή η έκφραση: «καλός καγαθός», που θα πει «άντρας οργανικά άρτιος κ’ ηθικά τέλειος». Κ’ επειδής η ηθικότητα δεν είναι απλή διάθεση παρά βούληση και πράξη, ο «καλός καγαθός» είναι ο άντρας που πράτ­τει σωστά και για να πράττει σωστά πρέπει και να νοεί σωστά.

Σε περιόδους παρακμής κι αντίδρασης το να νοείς και να πράττεις σωστά είν’ επικίνδυνο. Ο Γληνός εννοούσε, δίδασκε κ’ έπραττε σωστά κι απάνου σ’ αυτόν τον αγώνα του δοκίμασε τις εξορίες, τις Ακροναυπλίες, τη θανατερή αρρώστια και το θάνατο. Η δύναμη της ηθικότητας, της αλήθειας και της πίστης μετριέται μέσα μας, λέγει ο Σίλλερ, με το βαθμό των θυσιών, που μπορούμε να κάνουμε για να σώσουμε την «ελευθερία» μας. Ο Γληνός έδωσε τη ζωή του. Γιατί, όπως λέγει πάλι ο Αισχύ­λος για έναν άλλον αρχηγό από τους Εφτά  (για τον Αμφίονα) «ελθών δ’ έοικεν ου καπηλεύσειν μάχην», δηλ. δεν ήρθε εδώ για να βάλει τους άλλους να σκοτώνονται γι’ αυτόν (όπως κά­νουν όλων των εποχών οι πολεμοκάπηλοι κ’ οι  ιδεοκάπηλοι) παρά για να σκοτωθεί ο ίδιος.

Αλήθεια ο Γληνός στην ιστορία του νεοελληνικού πολιτι­σμού κρατάει μιαν από τις πρώτες θέσεις. Μυαλό τετραγωνικό και τετράβαθο· λόγος προφορικός γεμάτος το πάθος της αλήθειας, γοητευτικός κι αξεπέραστος· λόγος γραφτός από τους λί­γους – ό,τι έγραψε δεν έχει μοναχά αξία ουσιαστική παρά κ’ εκφραστική.

Δάσκαλος. Αναμορφωτής. Αγωνιστής. Σα δάσκαλος είταν ο πιο φωτισμένος, που γνώρισε ίσαμε τώρα η ελληνική παι­δεία. Σαν αναμορφωτής έβαλε σκοπό της ζωής του να μπάσει σ’ όλα τα σκολειά, από το δημοτικό ίσαμε το πανεπιστήμιο, τη γλώσσα του λαού και τη νεοελληνική πραγματικότητα. Τα κατάφερε για τα τέσσερα πρώτα χρόνια του δημοτικού. Εκεί σκά­λωσε η περίφημη «εκπαιδευτική μεταρρύθμιση». Το« σατανικό του έργο» δεν μπορούσε να το υποφέρει η αστικοτσιφλικάδικη Αντίδραση. Όσο που τώρα, με το καινούργιο δυνάμωμα της Αντίδρασης, η γλώσσα του λαού διώχτηκε, ουσιαστικά, Απ’ όλη την παιδεία του λαού.

Ο Γληνός δεν άργησε να το καταλάβει, πως η πνευματική απελευθέρωση του λαού δεν μπορούσε να γίνει «εκ των άνω». Ο ίδιος ο Βενιζέλος, που υιοθέτησε αυτήν τη μεταρρύθμιση, τη σαμποτάρισε βάζοντας υπουργό της Παιδείας ένα φανατικό κα­θαρευουσιάνο. Κατάλαβε, λοιπόν, πως η πνευματική απελευθέρωση του λαού θα γίνει από τον ίδιο το λαό, «κάτωθεν». Πρέπει, δηλαδή, πρώτα να πάρει ο λαός την εξουσία στα χέρια του, να λευτερωθεί κοινωνικά και πολιτικά, για να μπορέσει να λευτε­ρωθεί και πνευματικά.

Έτσι ο Γληνός μπήκε στον Αγώνα. Έγινε ένας από τους ηγέτες του λαού έδωσε τα πάντα: μυαλό, σοφία, ήθος, λόγο, πράξη – και τη θέση του, το ψωμί του, τη ζωή του.

Αλλ’ αν χάθηκε ο άνθρωπος απάνου στην ωριμότητα του, μένει το έργο του: ο Λόγος του. Είναι ό,τι πολυτιμότερο, αληθινότερο και λυτρωτικότερο μπορεί να διαβάσει η ελληνική νεο­λαία για να καταλαβαίνει την πραγματικότητα («νοείν το είναι») και για ν’ αγωνίζεται για τη νίκη της αλήθειας («πράττειν»).

(Κώστας Βάρναλης Αισθητικά Κριτικά Σολωμικά, εκδόσεις Κέδρος)

Στις φωτογραφίες:
Αριστ. : Κώστας Βάρναλης, Νίκος Καστρινός, αρθρογράφος του «Ριζοσπάστη» και Δημήτρης Γληνός.
Δεξ. : Δ. Γληνός, Ν. Καστρινός, Κ. Βάρναλης