Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
«Συγκεντρώνω σ’ αυτό το βιβλίο, οργανωμένα και σχολιασμένα σε εφτά δοκίμια, τα άρθρα που δημοσίευσα στα περιοδικά MundialκαιAmauta, σχετικά με ορισμένες ουσιαστικές όψεις της περουβιανής πραγματικότητας. […] Πολλά σχέδια βιβλίων έρχονται στο νου μου, αλλά γνωρίζω εκ των προτέρων πως θα ασχοληθώ μόνο με εκείνα που μου τα επιβάλλει μια επιτακτική ανάγκη. Η σκέψη και η ζωή μου αποτελούν ένα και το αυτό πράγμα, μία και μόνη διαδικασία. Κι αν αυτοαξιώνομαι ή ελπίζω σε κάποιο αντιστάθμισμα, αυτό είναι […] να δώσω ακόμα και το αίμα της καρδιάς μου για τις ιδέες μου».
Αυτά γράφει σαν «προειδοποίηση» προς τους αναγνώστες ο Περουβιανός συγγραφέας, ποιητής, μαρξιστής στοχαστής Χοσέ Κάρλος Μαριάτεγκι (1894-1930) στα Εφτά Δοκίμια για την Ερμηνεία της Περουβιανής Πραγματικότητας (κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2008 από τις Εκδόσεις «Άγρα», μετάφραση-εισαγωγή: Ρήγας Καππάτος). Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα μαρξιστικής έμπνευσης κοινωνικο-οικονομική ανάλυση της χώρας του.
Εφτά δοκίμια-εφτά όψεις της περουβιανής πραγματικότητας
Στα δοκίμια ο Μαριάτεγκι πραγματεύεται την οικονομία του Περού από τα χρόνια της ισπανικής Κονκίστα (Κατάκτηση) μέχρι τις μέρες του Μαριάτεγκι (γράφτηκαν το 1926) και μάλιστα με ξεχωριστά δοκίμια για το ζήτημα της γης και των Ινδιάνων, την πορεία της δημόσιας εκπαίδευσης, στην οποία αποτυπώνονται οι αντίθετες ιδεολογίες μέσα από την αποικιοκρατική κληρονομιά, καθώς και για τις επιδράσεις της Γαλλίας και των ΗΠΑ στο εκπαιδευτικό σύστημα του Περού. Μαθαίνουμε πράγματα άγνωστα στο ευρύτερο κοινό, όπως στο δοκίμιο για το θρησκευτικό παράγοντα. Εκεί ο Μαριάτεγκι αναλύει πώς ο ισπανικός καθολικισμός το κατάφερε να επιβληθεί στον ιθαγενή πληθυσμό, χωρίς ωστόσο να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια καπιταλιστική ανάπτυξη, όπως στη Βόρεια Αμερική, όπου ο προτεσταντισμός σαν επικρατέστερο θρήσκευμα μαζί με το φιλελευθερισμό σαν επικρατέστερο πολιτικο-ιδεολογικό ρεύμα συνέβαλαν σημαντικά στην ανάπτυξη μιας καπιταλιστικής οικονομίας: «Ο προτεσταντισμός και ο φιλελευθερισμός αντιστοιχούσαν, ως θρησκευτικό ρεύμα και πολιτική τάση αντίστοιχα, στην ανάπτυξη των παραγόντων της καπιταλιστικής οικονομίας. Τα γεγονότα στηρίζουν αυτή τη θέση. Ο καπιταλισμός και η εκβιομηχάνιση δεν καρποφόρησαν σε κανένα μέρος όσο στις χώρες του προτεσταντισμού» (σελ. 203). Η αντιπαράθεση αυτή του ισπανικού αποικιακού καθολικισμού και του αγγλοσαξωνικού φιλελεύθερου προτεσταντισμού διαπερνά μαζί με τα οικονομικά αίτια σαν κόκκινο νήμα και τα εφτά δοκίμια. Ο Μαριάτεγκι όλο και επανέρχεται σε αυτό το θέμα και δικαίως. Δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι στέκεται μόνο στο εποικοδόμημα των κοινωνικών συστημάτων, στα «ρεύματα», γιατί το συνδέει με την οικονομική βάση σε μια αμοιβαία αλληλεπίδραση με το κοινωνικό εποικοδόμημα. Συχνά ανατρέχει σε κείμενα των Μαρξ-Ένγκελς, όπως στο προαναφερόμενο δοκίμιο με τίτλο Ο θρησκευτικός παράγοντας, όπου πραγματεύεται ενδιαφέροντα ζητήματα όπως η Καθολική Κατάκτηση η Ανεξαρτησία και η Εκκλησία: «Η Μεταρρύθμιση του Καλβίνου ανταποκρινόταν στις ανάγκες της πιο προηγμένης μπουρζουαζίας της εποχής. Το δόγμα του απόλυτου προορισμού ήταν η θρησκευτική έκφραση του γεγονότος ότι, στον ανταγωνιστικό κόσμο του εμπορίου, η επιτυχία και η αποτυχία δεν εξαρτώνται από την ικανότητα ή δραστηριότητα του ανθρώπου, αλλά από τις περιστάσεις που αυτός δεν ελέγχει» (από «Ο ουτοπικός σοσιαλισμός και ο επιστημονικός σοσιαλισμός» του Φρ. Ένγκελς. Στη σελ. 204 του βιβλίου). Και συνεχίζει στην ίδια σελίδα:«Η ανταρσία εναντίον του ρωμαιοκαθολικισμού των πιο προηγμένων και φιλόδοξων αστικών τάξεων οδήγησε στη θεσμοποίηση εθνικών εκκλησιών προορισμένων να αποφύγουν κάθε ρήξη ανάμεσα στην πνευματική και κοσμική εξουσία, στην Εκκλησία και το Κράτος. Η ελεύθερη θεώρηση περιέκλειε το έμβρυο όλων των αρχών της καπιταλιστικής οικονομίας: ελεύθερος ανταγωνισμός, ελεύθερη βιομηχανία, κλπ. Ο ατομικισμός απαραίτητος για την εξέλιξη μιας κοινωνίας βασισμένης σ’ αυτές τις αρχές, έπαιρνε από την προτεσταντική πρακτική και ηθική τα καλύτερα κίνητρά του».Ο Μαριάτεγκι σε συνέχεια παραθέτει την εξής παρατήρηση του Καρλ Μαρξ (από «Το Κεφάλαιο») την οποία χαρακτηρίζει μάλιστα οξυδερκή: «Το σύστημα του χρήματος είναι ουσιαστικά Καθολικό, της δε πίστωσης, κατεξοχήν προτεσταντικό. Μόνο η πίστη εξασφαλίζει ευδαιμονία: η πίστη στη χρηματική αξία ότι αποτελεί την ψυχή του εμπορεύματος, η πίστη στο σύστημα παραγωγής και την προκαθορισμένη τάξη του, η πίστη στους όρους παραγωγής που προσωποποιούνται στο κεφάλαιο, το οποίο έχει τη δύναμη να αυξήσει απο μόνο του την αξία. Αλλά όπως ο προτεσταντισμός δεν χειραφετείται από τα θεμέλια του καθολικισμού, έτσι και το πιστωτικό σύστημα ανεγείρεται πάνω στη βάση του χρηματιστικού συστήματος». Λόγια βαθιά και καθόλου εύκολα να κατανοηθούν χωρίς, βέβαια, ένα υπόβαθρο γνώσεων της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας.
Μια ανεξαρτησία χωρίς θεμέλια
Ο Μαριάτεγκι βάζει το δάχτυλο επί τον τύπο των ήλων, όταν τονίζει ότι η επανάσταση για την Ανεξαρτησία στη Λατινική Αμερική από τον ισπανικό ζυγό δεν έθιξε τα θεμέλια του φεουδαρχισμού και της Καθολικής Εκκλησίας, παρ’ όλο που εμπνεύστηκε και γαλουχήθηκε με τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Στη Γαλλία τότε δεν μπορούσε να στεριώσει η Μεταρρύθμιση με τον προτεσταντισμό για λόγους που δεν μπορούμε εδώ να αναπτύξουμε σε βάθος και γι αυτό εκεί η αστικοδημοκρατική επανάσταση χρειάστηκε το γιακοβινισμό και τον αντικληρικαλισμό. Και όπου ο προτεσταντισμός το κατόρθωσε να εισχωρήσει στη Λατινική Αμερική (έκανε και κάνει πολλές προσπάθειες, ιδιαίτερα ο βορειαμερικανικός) το οφείλει, σύμφωνα με τον Μαριάτεγκι, στις κοινωνικές υπηρεσίες του (ιεραπόστολοι Μεθοδιστές κλπ.). Όμως, εξαντλήθηκε γρήγορα η δυνατότητα αυτή, διότι το αντιιμπεριαλιστικό κίνημα ενάντια στη βορειαμερικανική ηγεμονία που διαδέχθηκε την ισπανική αποικιοκρατία και γι αυτό γίνεται λόγος σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής για την ανάγκη μιας «δεύτερης Ανεξαρτησίας», δεν έχει εμπιστοσύνη στις προτεσταντικές φιλανθρωπικές ιεραποστολές, διότι υποψιάζεται ότι βοηθάει τον αγγλοσαξωνικό καπιταλισμό στην προσπάθειά του να εισχωρήσει στις χώρες της Λατινικής Αμερικής.Το θέμα, άλλωστε, είναι αρκετά πολυσύνθετο. Γλαφυρά για τον αναγνώστη αναβλύζει από τις σελίδες του βιβλίου η εξής αλήθεια: οι Ισπανοί αποικιστές ενδιαφέρθηκαν μόνο για τον προσωπικό πλουτισμό τους μεταφέροντας φεουδαρχικές δομές με τη μεσαιωνική θρησκευτική ένδυση του καθολικισμού και ως εκ τούτου δεν συνέβαλαν στη δημιουργία των προϋποθέσεων για μια δυναμική έστω καπιταλιστική ανάπτυξη, αλλά πάντως ανάπτυξη, ενώ στη Βόρεια Αμερική αυτή συντελέστηκε δυναμικά με τη βοήθεια, πέρα από την κατακτητική βία, της θρησκευτικής ένδυσης του προτεσταντισμού που έπαιρνε εκεί διαστάσεις φονταμενταλισμού καλλιεργώντας στους ανθρώπους ακριβώς τις «αρετές» που είχε ανάγκη ο ανερχόμενος καπιταλισμός για την ανάπτυξή του: μια κουλτούρα εργατικότητας, αποταμίευσης και πειθαρχίας στον εκ θεού κανονισμένο προκαθορισμό τους να κυριαρχούν. Διότι το κάθε κοινωνικό σύστημα θέλει να διαμορφώσει τους ανθρώπους με τέτοιο τρόπο ώστε με τη νοοτροπία τους να το εξυπηρετήσουν. Σε γενικές γραμμές λοιπόν, σωστά διαπίστωσε ο Μαριάτεγκι ότι «ο καπιταλισμός και η εκβιομηχάνιση δεν καρποφόρησαν σε κανένα μέρος όσο στις χώρες του προτεσταντισμού», όπως διαπιστώθηκε παραπάνω. Συνεπώς, η ανάπτυξη της Λατινικής Αμερικής έφτασε σ’ ένα τέλμα ανοίγοντας το δρόμο για την καταλήστευσή της μετά από τους αποικιοκράτες τώρα και από τον αναπτυγμένο καπιταλισμό. Γενοκτονία των ιθαγενών έγινε και στο Βορρά και στο Νότο της ηπείρου, αλλά στη θέση τους μπήκαν διαφορετικά πράγματα, όχι όμως εντελώς διαφορετικά, γιατί πρόκειται και στις δύο περιπτώσεις για καπιταλισμό-ιμπεριαλισμό. Μην ξεχνάμε, διαβάζοντας τις σκέψεις του Μαριάτεγκι, ότι τα δοκίμια γράφτηκαν το 1926 και μάλιστακάτω από αντίξοες συνθήκες (διωγμοί, εξορία κλπ.) με κλονισμένη την υγεία του. Πέθανε σε ηλικία μόλις 36 ετών.
Ο ιθαγενής πληθυσμός
Στο δοκίμιο με τίτλο Το ζήτημα του Ινδιάνου ο Μαριάτεγκι αναλύει αν το ζήτημα των Ινδιάνων είναι εθνοτικό, ηθικό ή διαπαιδαγωγητικό. Απορρίπτει και τα τρία τονίζοντας ότι είναι κοινωνικοοικονομικό. Για την αντίληψη ότι είναι εθνοτικό θα πει, ότι «βγαίνει από το πιο γερασμένο ρεπερτόριο ιμπεριαλιστικών ιδεών». Για την ηθική προσέγγιση θα πει ότι «ενσαρκώνει μια αντίληψη φιλελεύθερη, ανθρωπιστική του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού του 18ου αιώνα». Η ισπανική αντιβασιλεία εγκατέστησε στο Περού ένα καθεστώς άγριας εκμετάλλευσης εξοντώνοντας τους Ινδιάνους σε καταναγκαστική εργασία στα ορυχεία χρυσού και αργυρού, μέταλλα για τα οποία οι Ινδιάνοι δεν είχαν ενδιαφερθεί ιδιαίτερα, γιατί δεν τα χρησιμοποιούσαν στην οικονομία τους. Παρ’ όλους τους νόμους προστασίας των Ινδιάνων, οι Ινδιάνοι «συνέχισαν να βρίσκονται στο έλεος της αμείλικτης εκμετάλλευσης του φεουδαρχισμού που κατέστρεψε την ινκαϊκή κοινωνία και οικονομία, χωρίς να τις αντικαταστήσει με μια τάξη ικανή να οργανώσει προοδευτικά την παραγωγή» (σελ. 66). Η ιστορία είναι γνωστή: οι Ινδιάνοι είχαν φύγει από τις πεδιάδες της ακτής εξαιτίας των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και της άγριας εκμετάλλευσής τους για να τους εκμεταλλευτούν μετά εξίσου άγρια στα ορυχεία. Βαθμιαία αντικαταστάθηκαν από σκλάβους που οι δουλέμποροι έφερναν από την Αφρική και που αποδείχθηκαν πιο ανθεκτικοί στη δουλειά στις πεδιάδες της ακτής με τις υγρές ζεστές κλιματολογικές συνθήκες, αλλά λιγότερο κατάλληλοι για τη δουλειά στα ορυχεία. Έτσι έγινε ο πληθυσμιακός διαχωρισμός. Ωστόσο, οι επαναστάσεις για την Ανεξαρτησία δεν αποτέλεσε κίνημα των ιθαγενών, αλλά Κρεόλων και ακόμα και των Ισπανών των αποικιών, αν και υποστηρίχθηκε και από Ινδιάνους. Υπήρξαν, όχι μόνο στο Περού, πεφωτισμένοι ήρωες Ινδιάνοι αρχηγοί εξεγέρσεων που έμειναν στην ιστορία για την ανιδεοτέλεια του αγώνα τους και τον ηρωισμό της θυσίας τους. Ο Μαριάτεγκι (γιος Ισπανού και Ινδιάνας) τα αναλύει όλα δείχνοντας, όπως είναι λογικό, μια ιδιαίτερη ευαισθησία για το ζήτημα των Ινδιάνων και προσφέροντας στον αναγνώστη σελίδες γεμάτες πάθος, αλήθεια και γνώση.
Συνεχίζεται
