Ο εικαστικός καλλιτέχνης στην εποχή μας

Γράφει ο Κώστας Ευαγγελάτος //

Ποια είναι άραγε η θέση του σύγχρονου καλλιτέχνη και ιδιαίτερα του εικαστικού στην τεχνοκρατούμενη εποχή μας και πώς διαμορφώνονται οι θεωρητικές και εμπειρικές προσεγγίσεις στο διαχρονικό θέμα της τέχνης και των ιδεών της σε μια “χρηματιστηριακή” κοινωνία που κυριαρχούν εξωκαλλιτεχνικοί παράγοντες; Μια αναδρομή σε ιδεολογικά και κοινωνικοπολιτικά δεδομένα που διαμόρφωσαν συνθήκες, ανάγκες και επιλογές διαφωτίζει για τα προβλήματα της σημερινής κατάστασης.

Από το βάρος του ακαδημαϊσμού και τις «υψηλές» εθνικοoαπελευθερωτικές και επαναστατικές ιδέες του ρομαντισμού, που επικρατούσαν στο ιδεολογικό προσκήνιο στο τέλος του 19^ο^υ αιώνα, οι αισθητικές αξίες που εικαστικοί καλλιτέχνες και φιλόσοφοι είχαν θεσπίσει με τα έργα και τα κείμενά τους σαν πρότυπα, ανατράπηκαν ουσιαστικά με την είσοδο του 20^ο^υ αιώνα εκ θεμελίων. Αρχικά με το πρόσχημα της απομυθοποίησης και της άρνησης, που απελευθέρωνε τους δημιουργούς από τα αισθητικά δεσμά του “ευρωπαϊκού” παρελθόντος και μετέπειτα από την επιταγή μιας νέας δημιουργικής “μυθολογίας”. Επιταγή που διαρκεί εν δυνάμει μέχρι σήμερα παρά τις ποικίλες και πολλαπλές ανακοπές της από απολυταρχικά καθεστώτα και οικονομικοπολιτικές συγκρούσεις και κρίσεις.

ΕΡΓΟ TOY ΠΕΤΡΟΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ, ΕΚΘΕΣΗ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1950-1974, ΑΘΗΝΑ

Στα 110 και πλέον χρόνια της σύγχρονης τέχνης, δεν έχει γίνει κτήμα των ανθρωπίνων συνειδήσεων, η νέα οπτική, η αξία και η εκφραστική αμεσότητα και δύναμη της τέχνης αυτής. Επικαλούνται το ακατανόητο, το παράλογο, ενίοτε το πρόχειρο, το άσχημο, την φαινομενική εγκεφαλικότητα και ψυχρότητα των σύγχρονων έργων. Επικαλούνται – και όχι αβάσιμα – τις οικονομικές, κοινωνικοπολιτικές και πολιτιστικές καταστάσεις, που εμποδίζουν ή διαστρεβλώνουν την αισθητική παιδεία των πολιτών της καταναλωτικής κοινωνίας, με αποτέλεσμα να αποξενώνεται ο εν δυνάμει δέκτης, ο άνθρωπος του αιώνα μας δηλαδή, από τα καλλιτεχνικά έργα της εποχής του. Ολέθρια αντίφαση, γιατί κάθε ζωντανή τέχνη εκφράζει κύρια το πνεύμα, τις επιδιώξεις, τα οράματα και τους προσανατολισμούς της εποχής της.

Είναι άλλωστε παραδεκτό ότι οι καλλιτέχνες μεγαλουργούν όταν προσδιορίζουν στο έργο τους προφητικά ή και παρακολουθηματικά το πνεύμα της εποχής τους. Πώς όμως μπορεί ένας καλλιτέχνης να δημιουργήσει σημαντικά έργα σε μια εποχή που σαν κοινωνικό σύνολο αδιαφορεί για την επαφή και την πνευματική οικειοποίηση του έργου που παράγει ο καλλιτέχνης; Εννοώ ο καλλιτέχνης που δεν αντιγράφει φόρμες και συνταγές του παρελθόντος η του επικρατούντος «μάρκετινγκ», αλλά αναπλάθει με τη δημιουργική φαντασία του τον εξωτερικό και εσωτερικό κόσμο, χαράζει με τόλμη και πρωτοτυπία νέες εκφραστικές μεθόδους και προσεπεξευρίσκει οπτικές διατυπώσεις που προξενούν αισθητική συγκίνηση .

Άραγε σε όλη αυτή τη νεφελώδη κατάσταση, που διαρκεί τόσο πολύ, και που οι πιθανές βελτιώσεις και συνοδοιπορίες καλλιτέχνη και κοινού ή ουσιαστικότερα καλλιτέχνη και λαού, αφού πρώτιστα η τέχνη είναι κοινωνικό πνευματικό αγαθό, συνέβησαν σε κάποιες χρονικές στιγμές, αλλά δεν απέδωσαν σε βάθος και διάρκεια, ποια είναι η θέση και ίσως η ευθύνη του σύγχρονου καλλιτέχνη;

ΕΚΘΕΣΗ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ, MIGRARTION, ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ

Σε μια μακραίωνη ιστορική πορεία, που η μαγική – εξορκιστική – θρησκευτική ανάγκη της τέχνης έδωσε τη θέση της στη σχέση: κράτος – εκκλησία – παραγγελία – εργαστήριο με μαθητές και βοηθούς -προσδιορισμένο θέμα – έργο, η είσοδος του 20^ο^υ αιώνα άλλαξε ριζικά την εξελικτική πορεία των σχέσεων αυτών. Η δε είσοδος του 21^ο^υ αιώνα παγίωσε μεν την ισχύ των χορηγών, των συλλεκτών, των επιμελητών και των θεωρητικών τέχνης, αλλά ο μοχλός της αλλαγής στηρίχθηκε στη βιωμένη από τους σύγχρονους καλλιτέχνες ανεξαρτησία. Όμως, αυτή η ανεξαρτησία του καλλιτέχνη, από τις παραδοσιακές δομές και κανόνες δημιουργίας, οδήγησε μέσα από αντιστρόφως ανάλογες διαδικασίες σε μια μεγαλύτερη αποξένωση του καλλιτέχνη. Μόνος και κλεισμένος στο προσωπικό του κέλυφος συνθέτει έργα, που απευθύνονται ουσιαστικά στον εαυτό του. Αλλά και όταν μετέχει ενεργά σε μορφές τέχνης που απαιτούν την συμμετοχή άλλων καλλιτεχνών ή και του κοινού, όπως π.χ. εικαστικές παραστάσεις (performance), εικαστικά περιβάλλοντα, διαμορφώσεις χώρων κ.α., δύσκολα αποβάλλει τον χαρακτηρισμό του περιθωριακού. Δρα στην πραγματικότητα μεταξύ λίγων και ορισμένων, ενός προσωπικού κοινού που έχει ελάχιστη σχέση με το μεγάλο κοινωνικό σύνολο. Η ανεξαρτησία τον οδήγησε μεν σε μια διαδικασία έμπνευσης και παραγωγής έργων που εφευρίσκει ο ίδιος, αλλά δυστυχώς δεν πέτυχε να τον απαλλάξει από τους μεσάζοντες (εμπόρους τέχνης, γκαλερίστες, μάνατζερς, χρηματοδότες, γραφειοκράτες, δημόσιες σχέσεις), ούτε βέβαια από τους καθοδηγητές τάσεων και αισθητικών ιδεών, που στις μέρες μας δεν είναι πλέον οι δημιουργοί, αλλά κύρια οι τεχνοκρίτες, οι σύγχρονοι θεωρητικοί και οι δήθεν «πεφωτισμένοι» γκαλερίστες, διευθυντές μουσείων, επιμελητές διεθνών εκθέσεων, οι οποίοι καθορίζουν την τέχνη του σήμερα με τις αμφιλεγόμενες αλλά ισχυρές επιλογές τους, παρά την παγκόσμια οικονομική κρίση στον νέο αιώνα που διανύουμε. ‘Ετσι ο καλλιτέχνης που υπερασπίζεται την ανεξαρτησία του από το σύστημα, την ελεύθερη έκφρασή του, την ανένδοτη πορεία του για τη δημιουργία σημαντικής τέχνης, δεν έχει καν πεδία επιλογής. Μόνος αποφασίζει την παραγωγή έργων που πολλές φορές τα αποθηκεύει, αφού κανένας δεν τα παράγγειλε, κανένας σχεδόν δεν τα βλέπει και κανένας από τους διακινητές έργων τέχνης δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτά. Υπάρχουν τόσοι άλλωστε που είναι πρόθυμοι να ικανοποιήσουν το κάθε τι που επιτάσσουν η μόδα και το μάρκετινγκ.

ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΣΕΛΜ ΚΙΦΕΡ

Λογικά αυτή η καλλιτεχνική ανεξαρτησία θα έπρεπε να ευοδώσει και την δημιουργία ζωγραφικών έργων σύμφωνα με τις δομικές και αισθητικές αρχές της ζωγραφικής. Όμως αυτή η ανεξαρτησία εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, μας οδήγησε μέσα από σχεδόν αντιστρόφως ανάλογες διαδικασίες στην προτεινόμενη εκμηδένιση της ζωγραφικής και κατ’ αναλογίαν της γλυπτικής, της χαρακτικής κι άλλων εικαστικών εκφραστικών μορφών άμεσης έκφρασης από την “εικονική” τεχνολογική επέλαση. Το τέλος του 20^ο^υαιώνα αυτές οι διαπιστώσεις τέθηκαν σε τροχιά επαλήθευσης. Κορεσμένο και ανιαρό, μέσα σε μια αντιαισθητική σκοτοδίνη, ενός ανερμάτιστου πλέον «μεταμοντέρνου» φορμαλισμού, παρέδωσε την τεχνικά παγκοσμιοποιημένη κοινωνία των αρχών του 21^ο^υ και την πολλαπλή καλλιτεχνική έκφραση της στην μεγαλοδυναμία της τεχνολογίας που συντονίζουν και στηρίζουν οι πολυεθνικές εταιρείες.

Η καλλιτεχνική οντότητα του εικαστικού δημιουργού, αλλά και κάθε καλλιτέχνη, έχει ουσιαστικά καλυφθεί από την πληθώρα της προσποίησης, της μίμησης και των συμφερόντων που έχουν τα διεθνή αλλά και εθνικά ή κρατικά δίκτυα προώθησης της τέχνης, στηριζόμενα και καλύπτοντας τις απαιτήσεις και ελλείψεις τους και όχι στην αναζήτηση της αληθινής έκφρασης που είναι άρρηκτα σμιλεμένη με τον ανθρωπισμό, που αντιπροσωπεύει η γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία.

Μήπως όμως αισιόδοξα δεχόμενοι το αύριο μπορούμε να δούμε στοιχεία αναγέννησης και ζωτικότητας; Μήπως οι καθοριστικές αξίες της τέχνης είναι υπαρκτές έστω και υπό διωγμό; ‘Οσοι ακόμη θέτουν ερωτήματα και αμύνονται ενάντια στη μόδα, τον καταναλωτισμό και την ιδεολογική έρημο του παρόντος, που τείνει στην ισοπέδωση των κριτηρίων και την παθητική αποδοχή των αισθητικών κατασκευαστικών εφέ, ίσως γνωρίζουν τις απαντήσεις και διαισθάνονται τις πιθανές διεξόδους.

ΕΡΓΟ TOY ΠΑΜΠΛΟ ΠΙΚΑΣΣΟ

Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι στο πρακτικό επίπεδο, όχι μόνο η θέση του καλλιτέχνη δεν έχει σχέση με την φημολογούμενη ανεξαρτησία, αλλά ότι η προσχώρησή του σε εξωκαλλιτεχνικά κυκλώματα και φορείς ( εξαιτίας βέβαια της βιοτικής ανάγκης αλλά και των αντιπνευματικών παραγόντων που κυριαρχούν στην αγορά ) οδηγούν σε πιθανή εξαφάνιση την εικαστική έκφραση. Κάτι που επιτείνεται στις μέρες μας από την ολέθρια διεθνή καπιταλιστική κρίση – οικονομική και πολιτική – που επιβαρύνει σε βάθος την ψυχολογία τόσο των καλλιτεχνών, όσο και του κοινού και ελαχιστοποιεί τις δυνατότητες ανεξάρτητης εικαστικής ανάπτυξης. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τον σύγχρονο καλλιτέχνη σαν σχοινοβάτη που επιχειρεί τα πιο περίεργα και επικίνδυνα κόλπα. Οι άκρες του σχοινιού είναι αόρατες, αλλά αυτός προχωρεί με άλματα και ταλαντώσεις. Αν τύχει (και πολλές φορές τυχαίνει) να συντριβεί στο έδαφος κανείς σχεδόν δεν τον λυπάται… Ισως οι διαπιστώσεις αυτές φαίνονται υπερβολικές. Κι όμως στην πραγματικότητα ο σύγχρονος άνθρωπος ελάχιστα συγκινείται από την τέχνη της εποχής του ή τουλάχιστον από την τέχνη που του επιβάλλουν τα media και οι έμποροι, σαν τέχνη της εποχής του. Η σύγχυση και η προσποίηση καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα των αναζητήσεων του αιώνα και παρά την πράγματι μεγαλύτερη διάδοση των έργων τέχνης, μέσω χαρακτικών και άλλων αναπαραγωγικών μεθόδων και στην προσέγγιση του καθημερινού ανθρώπου με την Pop Art, τη Video Art, τα multimedia, αλλά και τη δυνατότητα επικοινωνίας της mail-art, της electronic και computer a rt, η τέχνη δεν βιώνεται σαν ανθρώπινη ανάγκη και πνευματικό αγαθό. Σχεδόν πάντα μένει στο επίπεδο της διακόσμησης ή της επένδυσης σε κάτι ακατανόητο μεν, αλλά που κάποιοι «επαίοντες» δίνουν μεγάλη αξία. Υπάρχει μεγάλη διέξοδος αναφορικά και σχετικά με όλα αυτά; Oι πιθανές διέξοδοι και απαντήσεις θα έρθουν μόνο από τους ίδιους τους γνήσιους καλλιτέχνες, που επιμένουν να εκφράζουν την ψυχή και τις ιδέες τους παρά τις αντιξοότητες. Υπάρχουν περίοδοι που η συλλογική δράση καλλιτεχνών συσπειρωμένων ιδεολογικά ενάντια σε φασιστικά, ρατσιστικά και καταπιεστικά καθεστώτα έχει δώσει πολύτιμα αποτελέσματα. Αν η ανεξαρτησία του καλλιτέχνη κράτησε όσο οι καλλιτέχνες ήταν ενάντιοι στο κατεστημένο της παράδοσης, η διάσωση του καλλιτέχνη στο μέλλον θα επιτευχθεί μόνο, εάν ο καλλιτέχνης συνειδητοποιήσει ότι η αποξένωσή του από το κοινό και την ανθρώπινη ψυχή σημαίνει παραδοχή του «ανώφελου» της τέχνης και την προτεινόμενη και μεθοδευμένη από τους παράγοντες του πνευματικού σκοταδισμού αντικατάστασή της, από τα τεχνολογικά ευρήματα και εφέ, που ήδη κυριαρχούν και σαν επικοινωνιακά όπλα μπορούν να επηρεάσουν προπαγανδιστικά ή κατασταλτικά με παγκόσμια εμβέλεια.

ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΤΟΝΥ ΤΑΠΙΕΣ

Ο σημερινός άνθρωπος αναζητά την ταυτότητά του μέσα στο παγκόσμιο χωριό, που παρόλο τον άκαμπτο φιλελευθερισμό, του υπόσχεται άνεση και επικοινωνία. Ο χρηματιστηριακό ς νεοπλουτισμός και η τεχνολογική υπερδύναμη καλπάζουν με συστηματικές μεθόδους επιρροής και επιβολής. Ο καλλιτέχνης, με το βιωματικό έργο του και την αισθητική έρευνα και κατάθεση του, έχει την ικανότητα να ανθίσταται στην αλλοτρίωση, την ισοπέδωση και την αναισθησία. Ζει και εκφράζει μια συνεχή επανάσταση, που μπορεί να τον κρατά σε εννοιολογική και αισθητική εγρήγορση.

Μοχλός ανάδειξης της εκφραστικής δύναμης και της κοινωνικής αξίας του έργου του είναι αναμφίβολα το συμμετοχικό του στίγμα στους συλλογικούς αγώνες για παιδεία, εργασία, δικαιοσύνη και ανθρωπισμό. Ο συνειδητοποιημένος καλλιτέχνης δεν θα εκπλαγεί από τις αναπόφευκτες ιστορικές εκπλήξεις και τις αισθητικές αλλαγές και μεταλλαγές.

__________________________________________________________________________________________________________