Γράφει ο Ηρακλής Κακαβάνης //
«Ήρθεν ο Μάρτης ο διπρόσωπος, ο Ιανός της νεοελληνικής μυθολογίας επλάκωσε. Ήρθε συμφεροντολόγος και ζηλιάρης, πονόψυχος, αρχοντικός και τιμωρός άγριος· ειρωνικός ανοιχτόκαρδος και κλέφτης ασυνείδητος· φαντασμένος εγωιστής κι εκδικητής λυσσασμένος, πηλαλομούρης απίστευτος και άπιστος ανυπόφορος.
Λαέ ελληνικέ. Αν ήθελα ποτέ να σε χαρακτηρίσω, δεν θα εμελετούσα παρά την εικόνα που έκαμες στο Μάρτη σου».Ανδρέας Καρκαβίτσας «Ο Μάρτης», 1895
Ο Μάρτης, τρίτος μήνας του έτους στο ημερολόγιό μας, ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού του πολέμου Mars – του δικού μας Αρη – που ήταν γενάρχης των Ρωμαίων. Η παλιότερη ονομασία του ήταν Primus (Πρώτος) και μέχρι το 152 μ.Χ. ήταν ο πρώτος μήνας του δεκάμηνου ρωμαϊκού έτους. Ο Ρωμύλος ήταν που μετονόμασε το μήνα σε Martius (δηλαδή του Mars, ο μήνας του Αρη). Οι πολεμικές επιχειρήσεις άρχιζαν την άνοιξη γι’ αυτό και ο πρώτος ανοιξιάτικος μήνας αφιερώθηκε στον πολεμικό τους θεό. Την πρώτη Μάρτη τελούσαν καθαρισμό, εξαγνισμό ή καθαγιασμό των όπλων.
Μια ενδιαφέρουσα άποψη για την εμφάνιση του Αρη στην κοινωνική εξέλιξη, κάνει ο Δημήτρης Κανελλόπουλος, γλωσσολόγος, φοιτήσας επί μακρόν στα «Πέτρινα Πανεπιστήμια». Μέσα από μια σειρά παραδειγμάτων συνδέει το φώνημα «αρ» με τη γη και ειδικότερα την αροτριώμενη γη: «…εκείνοι που έβαναν στο χέρι αυτή την αροτριώμενη γη, δεν μπορούσαν να είναι παρά “άρ παγες” που γι’ αυτό το λόγο έγιναν “άρ ιοι” (γαιοκτήμονες), και ίσως για τον ίδιο λόγο να είχαν εφευρεθεί “προς τιμωρίαν” τους και οι “άρ πυιες”! Δε χρειάζονται και πολλά για να καταλάβουμε πως η ανάπτυξη της γεωργίας, χάρη στο αλέτρι και το υνί, εξασφάλιζε την επιβίωση της ομάδας κι αποτελούσε την κύρια πηγή διατροφής της αφήνοντας ακόμα και περισσεύματα για ανταλλαγές. Είχανε φτάσει πλέον οι καιροί για να μπουν οι ανθρώπινες κοινωνίες για καλά στο στάδιο της ατομικής ιδιοκτησίας όπου και η γη (η καλλιεργήσιμη, φυσικά) πέρασε κι αυτή στα χέρια των… προνομιούχων.
Εχοντας, λοιπόν, δική τους την “αρ” αυτοί οι κύριοι, όντας δηλαδή ιδιοκτήτες του πιο προσοδοφόρου για τότε μέσου παραγωγής, πλουτισμού και δύναμης ήτανε πολύ φυσικό να ξημερωθούν και “αρ χηγοί”, πραγματικοί “άρ χοντες” με τους δούλους τους και τα “αρ χοντικά” τους! Η κοινωνία βασιζότανε πια σε “τάξεις” και σε “αρ χές” που οπωσδήποτε έρχονταν από τα “αρχαία” χρόνια, γιατί τα πράγματα ήταν έτσι ανέκαθεν και αιώνια!
Και, φυσικά, αφού ήταν αυτοί οι “αρ χηγοί” μια και ήταν όχι “αν άρ ιοι” δηλαδή ακτήμονες αλλά “άρ ιοι”, βεβαίως αυτοί ήτανε που αποκλειστικά και μόνο διέθεταν όλες τις “αρ ετές” του κόσμου κι αποτελούσαν τους “άρ ιστους” και τους “αρ ιστοκράτες”, τους Αρ ιστομένηδες, τους Αρ ιστογείτονες και δε συμμαζεύεται… όλοι αυτοί οι “άρ ιοι” σαν πραγματικοί “άρ ιοι” δεν μπορεί να ήταν άσχετοι με τη γνωστή θεωρία “περί ζωτικού χώρου”. Ετσι, η ασταμάτητη διεκδίκηση και επαναδιεκδίκηση αυτής της “αρ” μονάχα από ένα θεό μπορούσε να κατευθύνεται, ένα θεό που δε γινόταν να λέγεται αλλιώς παρά μονάχα “Αρης”».
Στο λαϊκό, ελληνικό πολιτισμό, οι ονομασίες που δόθηκαν στο μήνα σχετίζονται με τις ασταθείς καιρικές του συνθήκες που οφείλονται στην άστατη …ιδιωτική ζωή του Μάρτη. Καθώς τον μήνα αυτόν ξεκινάει η άνοιξη, μεγαλώνει η μέρα, αρχίζει να ζεσταίνει λίγο λίγο και η φύση βλασταίνει, σε πολλά μέρη ο Μάρτης ονομάζεται Ανοιξιάτης. Είναι και Γδάρτης για το δριμύ του ψύχος και Παλουκοκαύτης καθώς πολλές φορές τα παρατεταμένα του κρύα, αναγκάζουν τους χωρικούς, έχοντας εξαντλήσει το απόθεμά τους σε καυσόξυλα, να καίνε ακόμα και τα παλούκια από τους φράχτες τους για να ζεσταθούν. Λόγω της αστάθειάς του ο Μάρτης ονομάζεται επίσης Κλαψομάρτης και Πεντάγνωμος. Θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα δέντρων, γι’ αυτό και σε πολλά μέρη λέγεται Φυτευτής. Τέλος, λόγω της γιορτής του Ευαγγελισμού λέγεται και Βαγγελιώτης.
Το Μάρτη ξεκινά και η άνοιξη με τη λεγόμενη «εαρινή ισημερία» (δηλ. την ίση χρονική διάρκεια ημέρας και νύχτας). Αν και έχει διαμορφωθεί η κοινή πεποίθηση ότι η Άνοιξη ξεκινά στις 21 Μάρτη, αυτό δεν είναι σωστό. Η ημερομηνία της εαρινής ισημερίας δεν είναι σταθερή. Στον προηγούμενο αιώνα μόνο 36 από τα 100 έτη συνέπεσε σε αυτή την ημερομηνία. Η πρώτη μέρα της άνοιξης καταγράφεται μεταξύ της 19ης Μαρτίου και της 21ης Μαρτίου. Φέτος, 2016, η «εαρινή ισημερία» είναι στις 20 Μάρτη, στις 4.30 π.μ. Αυτό οφείλεται σε δύο λόγους: Κάθε έτος δεν έχει ακριβώς τις ίδιες μέρες (π.χ. δίσεκτα έτη). Επιπλέον, η ελλειπτική τροχιά της Γης σε συνδυασμό με την βαρυτική έλξη των υπολοίπων πλανητών αλλάζουν διαρκώς τον προσανατολισμό μας απέναντι στον Ήλιο.
Αρκετά στοιχεία από τη λαογραφία του Μάρτη ενσωμάτωσε ο Ορφέας Περίδης στο όμορφο τραγούδι του με τίτλο «Μάρτιος.
