Της Αναστασίας Αβραμίδου* //
Φυλετικό κράτος
Μετά τη διάλυση του μυκηναϊκού κράτους και τις μετακινήσεις των πληθυσμών που ακολούθησαν, η φυλετική κοινωνία, δηλ. η συγγενική-φυλετική οργάνωση, συνεχίζει να υπάρχει, όπως υπήρχε και από πριν στην Ελλάδα σε διάφορες περιοχές εκτός του μυκηναϊκού κόσμου. Χρονικά μιλάμε για τους λεγόμενους Σκοτεινούς Χρόνους ή Σκοτεινούς Αιώνες (1100-800π.Χ.), για τους οποίους γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Ελλείψει γραφής την εποχή εκείνη αντλούμε με μεγάλη προσοχή πληροφορίες για τότε από τα έπη του Ομήρου, γι’ αυτό η εποχή αυτή είναι γνωστή και ως ομηρική εποχή. Σ’ εκείνους τους αιώνες η γραφή της συγκεντρωτικής-γραφειοκρατικής μυκηναϊκής διοίκησης ξεχνιέται, γιατί διαλύεται η γραφειοκρατική και συγκεντρωτική δομή που την είχε ανάγκη, η ανακτορική οργάνωση. Η οργάνωση της κοινωνίας βασίζεται στους ομόαιμους και όχι στην τοπική κατανομή των πληθυσμών. Μιλάμε για ένα σύστημα με κλειστό και αυτάρκη οικονομικό χαρακτήρα στα πλαίσια του «οίκου», ιεραρχημένο, με βασιλιά, με τους ευγενείς ή αρίστους-συμβούλους του , το λαό- το πλήθος, που είναι καλλιεργητές, στρατιώτες, και υπάρχουν και οι δημιουργοί-τεχνίτες (έργα για το δήμο, για την κοινότητα). Επίκεντρο αυτής της οικονομικής δομής αποτελούσε η ύπαιθρος, μιας και μιλάμε για αγροτική οικονομία. Η γη αρχικά ήταν κοινή, η εργασία συλλογική, αλλά ο σταδιακά κοινοκτημονικός χαρακτήρας της κοινωνίας περιορίζεται.
Ας δούμε τα πράγματα από πιο κοντά:
Τα γένη, που ήταν διαμορφωμένα στην αρχή αυτής της περιόδου, ήταν μία μεγάλη ομάδα ανθρώπων που συνδέονταν με δεσμούς αίματος και κατάγονταν από κοινό πρόγονο, είχαν επικεφαλής τον πρεσβύτερο γέροντα, ο οποίος δίκαζε, διαχειρίζονταν την κοινή περιουσία του γένους, ήταν στρατάρχης και ασκούσε λατρεία. Μεταξύ των γενών υπήρχε αλληλοβοήθεια. Με την αύξηση του πληθυσμού πολλά γένη συνενώνονταν σε μία φατρία, με κοινές θρησκευτικές τελετές και υποχρέωση για αλληλοϋπεράσπιση. Οι συγγενικές φατρίες αποτελούσαν τη φυλή. Για παράδειγμα πριν τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη στην Αττική είχαμε 4 τέτοιες φυλές.
Με τον καιρό η τάξη του γένους άρχισε να διαταράσσεται. Τα γένη τεμαχίστηκαν σε μεγάλες οικογένειες που συνενώθηκαν σε αγροτικές κοινότητες, τους δήμους. Δηλαδή, τώρα ο παράγοντας τόπος είναι το κριτήριο της οργάνωσης. Αρχικά η γη της κοινότητας ήταν και πάλι συλλογική, μέχρι που ξεχώρισαν χωράφια συγκεκριμένων προσώπων. Οι πρώτοι που πήραν γη ήταν οι βασιλιάδες και τα μέλη της ένοπλης ακολουθίας. Οι πόλεμοι ήταν η ευκαιρία για λάφυρα και γη- για όσους είχαν εξουσία. Στην Ιλιάδα είναι δικαιολογημένη η αγανάκτηση του Θερσίτη όταν κατηγορεί τους στρατάρχες ότι: «Πάντα έχετε στο νου σας το ατομικό κέρδος, οι πολεμιστές όμως πληρώνουν για σας, δέχονται τα χτυπήματα και τα τραύματα», γιατί οι απλοί στρατιώτες δεν έπαιρναν σειρά. (Το γεγονός ότι ο Όμηρος καυτηριάζει τη στάση του Θερσίτη δείχνει ότι έγραφε τον 8ο αι. από τη σκοπιά της αριστοκρατίας και υπηρετούσε τη δική της οπτική. Τον απλό άνθρωπο τον κρίνει από τη στάση του απέναντι στην εξουσία).
Ο βασιλιάς γίνεται όλο και πιο μεγάλος γαιοκτήμονας και δουλοκτήτης (βλ. βιος του Αλκίνοου, Πρίαμου, Οδυσσέα), καθώς και οι ευνοούμενοί του, οι αριστοκράτες. Ο υπόλοιπος λαός όμως είχε μικρούς κλήρους και συχνά μη έχοντας τη δυνατότητα να τα κρατήσει, την έχανε βαθμιαία. Έτσι μετατρέπονταν κι αυτός και η οικογένειά του σε δούλους. Αυτό σημαίνει ότι από δω και πέρα δύο ήταν οι πηγές δουλείας: και η αιχμαλωσία και τα χρέη. Αρχίζει σταδιακά ο αριθμός των δούλων να μεγαλώνει και βαδίζουμε προς το σχηματισμό του δουλοκτητικού κράτους. Το κράτος, δηλ. η επιβολή της εξουσίας, τώρα έχει δύο βασικούς ρόλους: α) να κρατάει τους δούλους σε υπακοή και β) μέσα από τον πόλεμο να περιφρουρεί και να διευρύνει τα όρια του κράτους. Στο τέλος των σκοτεινών αιώνων στις πιο πολλές περιοχές της Ν. Ελλάδας η βασιλεία έχει καταλυθεί και την εξουσία έχουν τώρα οι αριστοκράτες -πρώην σύμβουλοι του βασιλιά, οι ευγενείς, που συγκέντρωσαν βαθμιαία μεγάλα πλούτη και γεωργικές ιδιοκτησίες (εξαίρεση Μακεδονία, Ήπειρος, Σπάρτη κ.ά.) .
Την ύπαρξη δούλων αυτή την εποχή απηχούν και τα ομηρικά έπη. Υπάρχει δουλεία, αλλά ο δούλος είναι ακόμα πιο πολύ οικέτης, υπηρέτης του οίκου, βοηθητικό προσωπικό. Πιστεύω ότι ενδεικτικά πρόσωπα αυτής της μορφής δουλείας έχουμε στην Οδύσσεια στο πρόσωπο της Ευρύκλειας ή του πιστού χοιροβοσκού, του Εύμαιου, όπου το δέσιμο με την οικογένεια και η αφοσίωση ήταν μεγάλα. Προφανώς υπήρξε και σταδιακή εξειδίκευση και καταμερισμός της εργασίας στους δούλους, γιατί ο Όμηρος μας αναφέρει τις εξειδικευμένες υφάντρες από τη Σιδώνα στην αυλή του Αλκίνοου. Όσο κάποιοι ευγενείς, αλλά και άνθρωποι έξω από την τάξη τους, εξαπλώνουν την επιχειρηματική δράση τους στο εμπόριο, στα τέλη των σκοτεινών αιώνων, τόσο προκύπτει η ανάγκη για νέα οργάνωση του κράτους.
Οι διεργασίες που έλαβαν χώρα αυτά τα σκοτεινά χρόνια είναι αναντίρρητα πολύ σπουδαίες και ελλείψει γραπτών αναφορών τις διαπιστώνουμε εκ του αποτελέσματος. Οι διεργασίες αυτές δημιούργησαν όπως είπαμε τα αρχικά τα αριστοκρατικά γένη και εξάλειψαν τη βασιλεία, δημιούργησαν την ανάγκη της ίδρυσης των πρώτων πόλεων-κρατών, την ανάγκη του Β΄ Αποικισμού (για τις ανάγκες πρώτων υλών, νέων αγορών, νέων δούλων), την ανάγκη για χρήση γραφής, την ανάγκη κυκλοφορίας νομίσματος κ.τ.λ.
* Μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ενωσης Φιλολόγων
