Της Αναστασίας Αβραμίδου* //
Σπάρτη
Και στη Σπάρτη οι συγκρούσεις των γενών, η ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων και το εχθρικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εγκαταστάθηκαν οι Σπαρτιάτες οδήγησαν νωρίς στο σχηματισμό δουλοκτητικού κράτους. Στη Σπάρτη έχουμε ένα ιδιόμορφο καθεστώς και μία αργή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Εδώ επέζησαν πολύ περισσότερα στοιχεία από την εποχή των γενών και ακριβώς εδώ βρίσκεται η ιδιομορφία του σπαρτιατικού κράτους. Η ύπαρξη γενών διαφαίνεται από την ύπαρξη των δύο βασιλιάδων, από τα γένη των Αγιάδων και των Ευρυποντιδών. Αυτοί είναι οι αρχηγοί του στρατού, δικαστές οικογενειακών υποθέσεων, έχουν κάποια ιερατικά καθήκοντα, αλλά λογοδοτούν και ενίοτε τιμωρούνται από τους πέντε εφόρους, που εκλέγονται άμεσα από την Απέλλα, τη συνέλευση των ομοίων. Αυτοί οι τελευταίοι είναι μια στρατιωτική κοινότητα, ισότιμοι μεταξύ τους, με συλλογική ιδιοκτησία, τους κλήρους, που είναι κρατική περιουσία και παραχωρείται στον όμοιο όταν ιδρύει οικογένεια. Με το θάνατό του, η γη επιστρέφει στην κοινότητα και δεν κληροδοτείται στους απογόνους. Οι κλήροι ήταν περίπου όσοι και οι όμοιοι και κυμαίνονταν από 10.000- 6.000 την κλασσική εποχή. Οι όμοιοι εκλέγουν και τη Γερουσία (28 Γέροντες και 2 βασιλιάδες), όργανο με μεγάλη επιρροή. Παρά την πατριαρχική οργάνωση του κράτους τους οι Σπαρτιάτες έχουν σε ιδιαίτερη θέση τη γυναίκα, η οποία οφείλει να γεννά γερά παιδιά- πολεμιστές. Είναι γνωστές και κακοχαρακτηρισμένες, από τους Έλληνες άλλων πόλεων, οι φαινομηρίδες Σπαρτιάτισσες. Όπως αναφέρει ο Ένγκελς, στη Σπάρτη επιτρέπονταν μάλιστα και ομαδικοί γάμοι, όταν η γυναίκα ήταν άτεκνη ή δυο αδελφοί μπορούσαν να μοιράζονται την ίδια ή να παραχωρείται στο φίλο. Με την έννοια αυτή δεν υπήρχε μοιχεία. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι όσο αναπτύσσεται το κράτος και η ταξικές αντιθέσεις η θέση της γυναίκας επιδεινώνεται.
Είλωτες, λέξη που πιθανά προέρχεται από την πόλη Έλος, άνιση, αλλά σύμμαχο της Σπάρτης ή από τον Αόριστο β΄ του αιρώ= καταλαμβάνω, κυριεύω. Πρόκειται για τους υποδουλωμένους πληθυσμούς της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Ο είλωτας της Σπάρτης θυμίζει το δουλοπάροικο του Μεσαίωνα. Παραχωρείται μαζί με τη γη στον κύριό του, είναι γεωργός, προσκολλημένος στη γη, πληρώνει φόρο σε είδος (την αποφορά) και κάνει αγγαρείες για το αφεντικό του. Το ενδιαφέρον είναι ότι δίνει και από τη σοδειά του στο Σπαρτιάτη (70 μεδίμνους), αλλά και στη Σπαρτιάτισσα (12). Στη Σπάρτη δεν υπήρχαν οικέτες δούλοι.
Θεωρούνται ιδιοκτησία της κοινότητας, γιατί η ατομική ιδιοκτησία δεν συνηθίζονταν στη Σπάρτη. Για να καταλάβουμε πόσο δούλοι ήταν, να σας πω τι έλεγε ο Κριτίας, θαυμαστής της σπαρτιατικής κοινωνίας για τη Σπάρτη: εκεί οι ελεύθεροι ήταν πιο ελεύθεροι και οι δούλοι πιο δούλοι από οπουδήποτε αλλού. Μεταξύ των δύο τάξεων υπήρχε άγρυπνο μίσος και εχθρότητα. Έτσι εξηγείται η κρυπτεία-«ιερός πόλεμος» εναντίον των ειλώτων, η «εξαφάνιση» 2000 ειλώτων το 424 π. Χ., το ότι οι είλωτες άρχιζαν την επίθεση στη μάχη για να διασπάσουν τις γραμμές του εχθρού, κ.ά., Γιατί ανά πάσα στιγμή οι είλωτες που εκεί ήταν συμπαγείς πληθυσμοί, εγκατεστημένοι στις όχθες του Ευρώτα, μπορούσαν να ξεσηκωθούν όπως και έγινε με τους Μεσσηνιακούς πολέμους ή μετά από φυσικές καταστροφές κ.λπ.
Περίοικοι: επίσης εξαρτημένος πληθυσμός, κάτοικοι των συμμαχικών περιφερειών της Σπάρτης. Αντίστοιχοι των μετοίκων, είναι οι χειροτέχνες, γεωργοί και εμπορευόμενοι. Η θέση τους είναι καλύτεροι των ειλώτων, δεν είχαν βέβαια πολιτικά δικαιώματα, είχαν μικρή ιδιοκτησία και στρατεύονταν.
Το καθεστώς της δουλείας στην Κρήτη έχει επίσης ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ήταν πιο φιλελεύθερο από της Αθήνας και μοιάζει με αυτό της Σπάρτης, δηλ. δουλοπαροικό . Ο δούλος μπορεί να διαθέτει περιουσία με κατοχυρωμένα δικαιώματα, όταν πέθαινε το αφεντικό του. Οι γάμοι δούλων αναγνωρίζονταν, αλλά τα παιδιά τους ανήκαν στον αφέντη. Είχαν δικαίωμα να έχουν περιουσία, δικαιώματα στην περιουσία του αφέντη τους όταν αυτός δεν είχε απογόνους. Τι έχει τώρα ενδιαφέρον ως κατάλοιπο της Μητριαρχίας: όταν αποικήθηκε η Κρήτη από τους Δωριείς, ένα προελληνικό υπόλειμμα πληθυσμού εγκαταστάθηκε στο ανατολικό άκρο του νησιού. Η γεωργία, λοιπόν, βρίσκονταν στα χέρια μιας τάξης που έμοιαζε με τους είλωτες, δηλαδή ήταν δουλοπάροικοι. Τα παιδιά από δούλο πατέρα και ελεύθερη μητέρα αποφασίζονταν νομικά αν θα ήταν ελεύθερα ή όχι ανάλογα με το που θα επέλεγε η μητέρα να ζήσει. Αν μετακόμιζε στο δούλο το παιδί γίνονταν δούλος και αντίστροφα. Κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο για την πιο φιλελεύθερη Αθήνα.
Γενικά ίσχυε το εξής: οι περιοχές που αποκτήθηκαν μετά από κατάκτηση, Σπάρτη, Θεσσαλία και Κρήτη, εφάρμοσαν ένα καθεστώς δουλείας που θύμιζε φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής.
Πασίγνωστες για το μεγάλο αριθμό δούλων ήταν η Κόρινθος και η Αίγινα, πόλεις με πολύ αυξημένη εμπορική δραστηριότητα, άρα και αυξημένες ανάγκες για δούλους. Οι αριθμοί των δούλων που τους αποδίδονται είναι υπερβολικοί. Μιλάνε για 400.000, πράγμα αδύνατο για τα τότε δημογραφικά δεδομένα, αλλά ο αριθμός αυτός φανερώνει την μεγάλη ύπαρξη δούλων.
Τέλος, για να επισημάνουμε τη στενή σχέση των εμπορικών, βιοτεχνικών και χρηματιστικών δραστηριοτήτων με τη δουλεία, να πούμε ότι σε περιοχές της Κεντρικής Ελλάδας, όπως η Θήβα, οι Πλαταιές που είναι καθαρά αγροτικές περιοχές δεν είναι σχεδόν καθόλου αναπτυγμένη.
Ρώμη
Μετά την Ελλάδα η Ρώμη είχε γίνει το κέντρο του δουλοκτητικού κόσμου.. Η δουλοκτητική κοινωνία έφθασε στη μεγαλύτερη ακμή της στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τα προνομιούχα στρώματα και ο τεράστιος μηχανισμός του κρατικού μηχανισμού βασίζονταν στους δούλους, γι’ αυτό και οι συνεχείς πόλεμοι. Οι Ρωμαίοι κατόρθωσαν να αναπτύξουν στο μέγιστο βαθμό τον καταμερισμό της εργασίας των δούλων. Η εξαθλίωση των καταπιεζόμενων τάξεων κατέληγε σε εξεγέρσεις που όμως καταπνίγονταν με τραγικές συνέπειες για τους εξεγερμένους. Ο στρατός της Ρώμης αποτελούνταν από ελεύθερους πολίτες, που σαν ανεξάρτητοι παραγωγοί μπορούσαν να συντηρούν άλογο και να αγοράζουν οπλισμό. Μέχρι την εποχή του Αυγούστου μετά την έμμισθη επιστράτευσή τους επέστρεφαν κι έπαιρναν το κτήμα τους. Μόνο για τη φύλαξη των συνόρων της αυτοκρατορίας χρειάζονταν 300.000 στρατιώτες. Όμως, ο ανταγωνισμός των μεγάλων δουλοκτητών κατέστρεφε οικονομικά τους μικρούς παραγωγούς. Οι πιο αδύναμοι χρεοκοπούσαν και μετατρέπονταν σε δούλους, πράγμα που κατέληξε στη ελάττωση του ρωμαϊκού στρατού. Η Ρώμη βρίσκονταν εντός ενός φαύλου κύκλου: από τη μια οι εξαθλιωμένοι-υπερχρεωμένοι ελεύθεροι πολίτες δεν μπορούσαν να εγγυηθούν την άμυνα του κράτους, οι δούλοι εξεγείρονταν, ενώ από την άλλη τα βαρβαρικά φύλα απειλούσαν και εισέβαλαν στα όρια της αυτοκρατορίας.
Τα βιβλία που βασίστηκα για να γράψω το παραπάνω κείμενο είναι:
- Η εργασία στην αρχαία Ελλάδα, του Γκούσταβ Γκλοτς
- Ο μυκηναϊκός πολιτισμός / Ντόρας Βασιλικού
- Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ
- Η αρχαία δουλοκτητική δημοκρατία, του Θανάση Παπαρήγα
- Την υπό έκδοση μπροσούρα του Ομίλου Εκπαιδευτικού Προβληματισμού με θέμα: Κι όμως η κοινωνία κινείται, ( πρόκειται για το μορφωτικό σωματείο του περιοδικού Θέματα Παιδείας)
- Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, του Ρομπέρ Φρασελιέρ
- Για την κοινωνική αναπαραγωγή στο αρχαίο κοινωνικό σχήμα, του Α.Β. Μισούλιν (κάποιες σελίδες)
- Προκαπιταλιστικοί οικονομικοί σχηματισμοί, Καρλ Μαρξ
* Μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
Το δουλοκτητικό σύστημα σε Ελλάδα και Ρώμη – Φυλετικό κράτος (Β’ Μέρος)
Το δουλοκτητικό σύστημα σε Ελλάδα και Ρώμη – Πόλη- κράτος (Γ’ Μέρος)
Το δουλοκτητικό σύστημα σε Ελλάδα και Ρώμη – Οι ελεύθεροι πολίτες (Δ’ Μέρος)
