Επιμέλεια: Αλέκος Χατζηκώστας //
Πρόκειται για άρθρο του Γκένριχ Βολκόφ που δημοσιεύτηκε στον ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ (13/3/183) με αφορμή αφιέρωμα στα 100 χρόνια από τον θάνατο του Μάρξ.
Σ’ αυτό γίνεται αναφορά τόσο στην επίδραση της Λογοτεχνίας και συγκεκριμένων λογοτεχνών στο έργο του Μάρξ γενικότερα, τόσο και λογοτεχνικές αναφορές που βρίσκονται στο ίδιο το έργο του και κυρίως στο»Κεφάλαιο»
«Όταν την άνοιξη του 1872 εμφανίστηκε η ρώσικη μετάφραση του «Κεφάλαιου» το περιοδικό «Σανκτ – Πετερμπούργσκιγιε βέντεμοστι» έγραφε για το Μαρξ: «Η ανάπτυξη του θέματος (με εξαίρεση ορισμένα πολύ εξειδικευμένα κομμάτια) διακρίνεται για τη σαφήνεια, την εκλαϊκευτικότητα και ανεξάρτητα από το υψηλό επιστημονικό επίπεδο, για την ασυνήθιστη ζωντάνια της. Από αυτή τη σκοπιά ο συγγραφέας κάθε άλλο παρά συμβαδίζει με την πλειοψηφία των Γερμανών επιστημόνων, που γράφουν τις εργασίες τους με τέτοιο ρυθμό και τόσο στεγνή γλώσσα ώστε τρίζουν τα κεφάλια των κοινών θνητών».
Παραθέτοντας αυτά τα λόγια ο Μαρξ έκανε την τσουχτερή παρατήρηση ότι «στους αναγνώστες της σύγχρονης εθνικο-γερμανικής φιλελεύθερης βιβλιογραφίας, τρίζουν όχι τα κεφάλια, αλλά κάτι τελείως διαφορετικό».
Όλος ο λογοτεχνικός ιστός του «Κεφαλαίου» είναι διαποτισμένος με πλούσιες μεταφορές, παρομοιώσεις, συγκρίσεις, λογοτεχνικές και ειρωνικές εκφράσεις, φιλολογικούς απόηχους. Σ’ αυτό το έργο η λογική σκέψη και η έκφραση της είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένες, αποτελούν μια ενιαία διαδικασία της διαλεκτικής κατανόησης της πραγματικότητας σε όλες της τις αντιφάσεις παράδοξα της ανάπτυξης, την αλληλοδιαδοχή των αντιθέσεων.
Μπαίνει το ερώτημα: Γίνεται να αποδοθεί με φιλολογικό- λογοτεχνική ανταύγεια ένα τόσο «βαρετό» (ανιαρό) θέμα» όπως οι σχέσεις εμπορευμάτων, η μετατροπή των εμπορευμάτων σε χρήμα, της αξίας σε κεφάλαιο; ΟΜαρξ μας πείθει ότι γίνεται.
Τα εμπορεύματα στο «κεφάλαιο» στην αρχή παρουσιάζονται «γυμνά» , «όπως τα γέννησε η μάνα», «άγλυκα»,»κιτρινισμένα». Όταν είναι απούλητα τότε αποτελούν «εμπορευματικό συρφετό».Τα χρήματα είναι «χρυσή κουκλίτσα, χρηματικά κρύσταλλα». Συγχρόνως μπορούν να είναι «κοπριά αν και η κοπριά κάθε άλλο παρά είναι χρήματα».
Το εμπόρευμα, μετατρεπόμενο σε χρήμα, «αλλάζει επιδερμίδα»,την έκφραση της αξίας του και αυτό ακριβώς αποτελεί τη «χρηματική μάσκα». Για να εκφραστεί σαν ανταλλακτική αξία το εμπόρευμα αποβάλλει τη «φυσική σάρκα» του και αυτή η μεταμόρφωση αποδεικνύεται «πικρότερη» από την «έννοια» του περάσματος από την αναγκαιότητα στην ελευθερία του Χέγκελ ή από ότι «για τον αστακό η διάρρηξη του κελύφους του».
Το εμπόρευμα κατά το Μαρξ «αγαπάει τα χρήματα» «τα πολιορκεί με το ερωτευμένο του βλέμμα» όμως η «πραγματική αγάπη ποτέ δεν εξελίσσεται χωρίς προβλήματα».
Η σφαίρα κυκλοφορίας των εμπορευμάτων είναι η «κοιλιά τα αγοράς»,πρόκειται για ένα γιγαντιαίο αποστακτήρα αλχημείας, όπου μετατρέπονται σε χρυσάφι, ακόμα και τα λείψανα των αγίων. Και ο Μαρξ θυμάται, ότι ακόμα και για τους Φοίνικες ήταν τελείως φυσιολογικό ότι οι κοπέλες, που δίνονταν σε ξένους στις γιορτές προς τιμή του Θεού του έρωτα παίρναν γι’ αυτό χρήματα που τα θυσίαζαν στη Θεά.
Αναμφίβολα στη δημιουργία των απόψεων του Μαρξ και του μαρξισμού σα θεωρία μεγάλο ρόλο έπαιξε η αισθητική διαπαιδαγώγηση από την τέχνη της λογοτεχνίας.
Είναι ενδιαφέρον το ότι η διατύπωση από το Μαρξ της ουσίας του χρήματος στην αστική κοινωνία, πρωταρχικά ήταν εμπνευσμένη όχι τόσο από τις εργασίες των οικονομολόγων Σμιθ και Ρικάρντο όσο από το έργο του Σαίξπηρ και του Γκαίτε. Ακόμα στα «Οικονομικό-φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844» συλλογιζόμενος για τα ζητήματα της εξουσίας των χρημάτων στον κόσμο της αποξένωσης, ο 26 χρονος Μαρξ, χρησιμοποιεί τα λόγια του Μεφιστοφελή από το «Φαουστ» του Γκαίτε:
Φτου ναχαθεί! Χέρια, πόδια, κεφάλι και πισινά
δικά σου δα, χωρίς αμφιβολία
Μα σε τι είναι μικρότερα
όλα μου τα δικαιώματα
Σ’ αυτό που θα σταθεί για με
αντικείμενο ηδονής;
Όταν θ’αγοράσω εγώ
έξι άτια ολοδύναμα
Όλες μου οι δυνάμεις
Μήπως δεν είναι δικές μου
τρέχα θαρρείς
Μια δωδεκάδα τέτια πόδια μούχουνε
δόσει οι άλλοι
Και ο Μαρξ μεταφράζοντας αυτό το κομμάτι στη γλώσσα των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων λέει τα εξής: «Αυτό που υπάρχει για μένα χάρη στα χρήματα. Αυτό που μπορώ να πληρώσω, δηλ. αυτό που μπορούν ν’ αγοράσουν τα χρήματα, είμαι εγώ ο ίδιος, ο κάτοχος των χρημάτων. Όσο ισχυρή είναι η δύναμη των χρημάτων, τόσο ισχυρή είναι και η δική μου δύναμη. Οι ιδιότητες των χρημάτων είναι η δική μου αξία, η δύναμη του κατόχου τους. Γι’ αυτό ακριβώς το τι είμαι και το τι μπορώ να κάνω κάθε άλλο παρά καθορίζεται από την προσωπικότητά μου. Είμαι άσχημος, πολύ άσχημος, όμως μπορώ ν’ αγοράσω την πιο ωραία γυναίκα. Αρα δεν είμαι άσχημος μιας και η επίδραση της ασχήμιας η απωθητική της δύναμη τείνει προς το μηδέν χάρη των χρημάτων. Ας είναι εγώ –σαν άτομο – κουτσός. Όμως τα χρήματα μου δίνουν όχι ένα αλλά 24 πόδια: άρα δεν είμαι κουτσός. Είμαι κακός, ανέντιμος, φτωχός στο πνεύμα. Όμως ο κόσμος εκτιμά τα χρήματα, άρα εκτιμάει τους κατόχους τους. Και μήπως εγώ, που με τη βοήθεια των χρημάτων είμαι ικανός ν’ αποκτήσω όλα εκείνα για τα οποία διψάει η ανθρώπινη καρδιά, δε διαθέτω όλες τις ανθρώπινες ικανότητες; Κι έτσι μήπως τα χρήματα μου δε μετατρέπουν όλες τις αδυναμίες στο ακριβώς αντίθετο;»
Όπως βλέπουμε ο Μαρξ αναπτύσσει ολόκληρη τη θεωρητική αντίληψη ξεκινώντας από την ποιητική έκφραση συγκεκριμένα του Γκαίτε. Σε βαθύ στοχασμό τον βάζουν επίσης οι παρακάτω στίχοι του Σαίξπηρ από τον «Τίμωνα τον Αθηναίο» όπου γίνεται λόγος για το χρυσό.
Τούτος ο κίτρινος σκλάβος
θρησκείες κτίζει και γκρεμνά
βλογάει καταραμένους
κάνει την γκρίζα λέπρα
λατρευτή
θρονιάζει τους κλέφτες
στων γερουσιαστών τις έδρες
και τους χαρίζει τίτλους
γονυκλισίες και επευφημίες
Αυτός είναι που κάνει νιόνυφη ξανά
τη γερασμένη χήρα
καταραμένο μέταλλο
Ο Σαίξπηρ σημειώνει ο Μαρξ υπέροχα αποδίδει την ουσία των χρημάτων. Ιδιαίτερα υπογραμμίζει δύο ιδιότητές τους:
1.Φαινομενικά τα χρήματα είναι η θεϊκή μετατροπή όλων των ανθρώπινων και φυσικών ιδιοτήτων στο αντίθετό τους, γενικό μπέρδεμα και παραμόρφωση όλων των πραγμάτων.
- Τα χρήματα είναι η πεφωτισμένη ερωμένη, ο πάγκοινος προαγωγός των ανθρώπων και των λαών.
Τα χρήματα απεικονίζονται στο Σαίξπηρ σαν απομονωμένη ισχή της ανθρωπότητας. Αποτελούν τη γενική παραμόρφωση των ατόμων και των κοινωνικών σχέσεων. Μετατρέπουν την πίστη σε απιστία ,το μίσος σε αγάπη, το φιλάνθρωπο σε ελαττωματικό, το δούλο σε αφέντη και τον αφέντη σε δούλο.
Έτσι ο Σαίξπηρ και ο Γκαίτε βοήθησαν το νεαρό Μαρξ να δημιουργήσει μία αντίληψη για το ρόλο των χρημάτων στον ανάποδο κόσμο της ατομικής ιδιοκτησίας. Αυτές οι πρώτες αντιλήψεις αποτέλεσαν το ξεκίνημα για την επεξεργασία και ολοκλήρωση της αυστηρά επιστημονικής θεωρίας, που εκφράστηκε αργότερα στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» και στο «Κεφάλαιο» .
Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ αναφέρεται πάλι στον «Τίμωνα τον Αθηναίο» για το χαρακτηρισμό των χρημάτων, στα οποία σβήνονται (διαγράφονται) όλες οι ποιοτικές διαφορές των εμπορευμάτων.
Ακόμα η αρχαία κοινωνία, σημειώνει ο Μαρξ είχε χρήματα και νομίσματα μέσω των οποίων γίνονταν όλες οι οικονομικές και πνευματικές ανταλλαγές. Και για επιβεβαίωση φέρνει τα λόγια του Σοφοκλή:
Γιατί κανένα νόμιμο κακό για τους ανθρώπους
δε βγήκε σαν τα χρήματα.
Αυτά και πολιτείες χαλνούν, αυτά απ’ τα σπίτια τους διώχνουν τους πολίτες.
Αυτά τις τίμιες ψυχές μαθαίνουν και γελούνε
σ’ αχρεία για στρέφονται και δείχνουν στους ανθρώπους
νχουνε χίλιες πονηριές, κάθε λογής ασέβεια
«Αντιγόνη»
Στη σφαίρα της κυκλοφορίας η αξία πρέπει ν’ αποκαλύψει τη «μαγική της ικανότητα» να δημιουργεί τον ίδιο της τον εαυτό. Πρέπει να φέρει «ζωντανούς νεοσσούς» ή «χρυσά αυγά» δηλαδή την υπεραξία. Η αρχική αξία διαφέρει από την υπεραξία περίπου όπως ο πατέρας Θεός διαφέρει από τον δικό του γιο-Θεό».
Ο κάτοχος των χρημάτων ,ερχόμενος στη σφαίρα κυκλοφορίας αντιπροσωπεύει μόνο την «κάμπια του καπιταλιστή».Η μεταμόρφωση σε «πεταλούδα» θα γίνει μόνο τότε όταν βρει κάποιο ασυνήθιστο εμπόρευμα. Εμπόρευμα που να μπορεί να το αγοράσει στην αξία του, να πουλήσει με βάση τν αξία και σαν αποτέλεσμα από όλη αυτή τη διαδικασία να αποκομίσει περισσότερο αξία από αυτή που επένδυσε. Αυτοί είναι οι όροι του παιχνιδιού. «Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα».
Σα μαργαριτάρια σε χρυσή ραφή ,οι σελίδες του «Κεφαλαίου» είναι σπαρμένες με έξυπνες παρατηρήσεις ,ειρηνικές εκφράσεις, σοφές σκέψεις και ρητά μεγάλων συγγραφέων και ποιητών.
Στην έρευνα της αλήθειας ,στον αγώνα κατά των θεωρητικών – υπηρετών της αστικής τάξης. Ο Μαρξ σα να καλεί σε βοήθεια τον Όμηρο και το Σοφοκλή, τον Βιργίλιο και τον Ντεφώ ,το Σαίξπηρ και τον Θερβάτες, τον Γκαίτε και το Μολιέρο,τον Ντίκενς και τον Μπαλζάκ.
Στις σελίδες του «Κεφαλαίου» ξαναζωντανεύουν οι αθάνατοι λογοτεχνικοί ήρωες. Εμφανίζονται οι Σαϋλωκ και Ροβινσώνας, Δον Κιχώτης και Σαντσο Πάντσο, Μεφιστοφελής και Φάουστ»
