Η Οχτωβριανή Επανάσταση είχε μεγάλη η επίδραση στον πνευματικό κόσμο της Ελλάδας, ιδιαίτερα δε στους οπαδούς του μαχόμενου δημοτικισμού που συσπειρώνονταν στο περιοδικό «Νουμάς» του Δ. Ταγκόπουλου. Ηταν τέτοια η επίδραση που αργότερα ο δημοτικιστής ταυτιζόταν με τον κομμουνιστή, εξ ου και το μαλλιοροκομμουνιστής.
Τιμώντας την Οχτωβριανή Επανάσταση θα αναπτύξουμε ένα αφιέρωμα για την επίδραση που είχε στο λογοτεχνικό κόσμο και στη διανόηση της εποχής.
Αναφερθήκαμε ήδη στους Δημήτρη Ταγκόπουλο, Ρήγα Γκόλφη και συνεχίζουμε με τον Μένο Φιλήντα.
Γράφει ο Ηρακλής Κακαβάνης //
Ο Μένος Φιλήντας (Αγαμέμνων Φιλανθίδης) γεννήθηκε στην Αρτάκη Κυζίκου (1870-1934). Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στο Διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης, η οποία ήταν τότε τουρκοκρατούμενη και εργάστηκε ως δάσκαλος σε διάφορες πόλεις της Τουρκίας μέχρι το 1915 που ήρθε στην Ελλάδα (εκεί φυλακίστηκε δύο φορές). Υπερασπίστηκε θαρρετά από νωρίς τη δημοτική, πολέμησε γι’ αυτή και αυτό υπηρέτησε με το έργο του. Ηταν από τους 3-4 θεμελιωτές της λαϊκής γλώσσας.
Σπάνια φωτογραφία του Μ. Φιλήντα.
Δάσκαλος με ταλέντο γλωσσολόγου. Στα 1901 βραβεύτηκε σε γλωσσικό διαγωνισμό της εφημερίδας «Άστυ», προκηρυγμένο από τον Ψυχάρη, με το έργο του «Γραμματική της ρωμαίικης γλώσσας», την οποία είχε στείλει για να κριθεί «ένας κάποιος Μενέλαος Φιλήντας που κάθεται στην Αφτάνη του Μαρμαρά» (19/10/1901). Έφταιξε τη Γραμματική του, που για χρόνια στάθηκε το μοναδικό καταφύγιο των δημοτικιστών, χωρίς βοηθήματα και μακριά από τις βιβλιοθήκες. Είχε το θάρρος και την τύπωσε σε δύο τόμους. Ο πρώτος τόμος «Φωνολογία και Γραφή» το 1907 και ο δεύτερος «Μορφολογία και ετυμολογία» στα 1910. Ο πρώτος που ζήτησε την καθιέρωση της λατινικής γραφής και αργότερα την κατάργηση των τόνων και των πνευμάτων.
«Προικισμένος με ένα ταλέντο γλωσσολογικό πηγαίο και εξαιρετικό έγινε αυτοδημιούργητος ερευνητής της νεοελληνικής γλώσσας, ίσως ο καλύτερος απ’ όλους, και πολλές φορές έβαλε τα γυαλιά σε ακαδημαϊκούς διδασκάλους, πολύ σπουδασμένους ειδικούς όπως ο Χατζιδάκης» («Νέοι Πρωτοπόροι»).
Όπως μαρτυρά η Τατιάνα Στυαύρου «ο Φιλήντας δε συμφωνούσε διόλου με τις εμπειρικές λύσεις που έδινε στα τόσα προβλήματα ”εκ καθέδρας” ο Ψυχάρης. Δεν τον εκτιμούσε για τις γλωσσικές του υπερβολές και έλεγε στους στενούς του φίλους που δεν του λείπανε στην προσφυγιά:
— Περιμένω να πεθάνει ο >Ψυχάρης για να τον αποκαλύψω… Θα ξεσκεπάσω την αμάθειά του. Δεν θέλω να τον κακοκαρδίσω τώρα που ζει».
Ο Φιλήντας ήταν από τους δημοτικιστές που έδειξε το μεγαλύτερο θάρρος την πρώτη δεκαετία του προηγούμενου αιώνα. Οι άλλοι ζούσαν έξω και ήταν εύποροι, αυτός φτωχός, όπως και κάποιοι άλλοι παραμέρισαν την πείνα και θυσίασαν τη θεσούλα τους για χάρη της Ιδέας (δημοτική γλώσσα).
Ενδεικτικό του χαρακτήρα του ήταν το ακόλουθο περιστατικό που διασώζει ο Κώστας Βάρναλης:
«Μια φορά πήγε να συγχαρεί κάποιον καινούργιο υπουργό της Παιδείας, που μόλις είχε αναλάβει τα καθήκοντα του. Ο υπουργός τόνε κοίταξε και παραξενεύτηκε. Ποτές δεν είχε ίδει αυτό το σουλούπι.
— Μένος Φιλήντας, γλωσσολόγος, είπε για ν’ αυτοσυστηθεί.
Ο υπουργός έκανε μια γκριμάτσα απορίας.
— Ε βέβαια, πού να με ξέρετε, του λέει με απάθεια ο Φιλήντας. Δεν είσαστε άνθρωπος των γραμμάτων!».
Έγραφε στο «Νουμά», συνεργάστηκε με τα περισσότερα αθηναϊκά περιοδικά, καθώς επίσης με έντυπα της Κωνσταντινούπολης, δημοσίευσε και εξέδωσε γλωσσολογικές μελέτες, πεζογραφήματα και ποιήματα. Είχε και τη στήλη «Χατζιδάκη έλεγχος» όπου δε δίστασε να μετρηθεί με τα πιο δύσκολα προβλήματα της γλωσσολογίας και κάποιες φορές να βγει και νικητής.
Για τον γλωσσολόγο Φιλήντα ξέρουμε πολλά, μα για τον σοσιαλιστή Φιλήντα που κατά τον Κορδάτο «στάθηκε πάντα προστάτης του λαού μας», ξέρουμε ελάχιστα. Ο Μένος Φιλήντας χαιρέτισε με ενθουσιασμό τη σοβιετική εξουσία και έγινε από τους πιο συνεπείς υποστηρικτές της. Γι’ αυτό όταν στα 1934 τον κάλεσαν οι Ελληνες της Σοβιετικής Ενωσης να πάει κοντά τους για μερικά χρόνια και να τους βοηθήσει να ξεκαθαρίσουν το γλωσσικό ζήτημα με την επιβολή μιας ενιαίας δημοτικής γλώσσας στα σχολεία και στον Τύπο, ο Φιλήντας δέχτηκε την πρόσκληση με μεγάλη χαρά. Όμως ο θάνατος τους κατέστησε απραγματοποίητο το ταξίδι.
Μια πλήρη εικόνα για το ποιος ήταν ο Μ. Φιλήντας θα σχηματίσουμε από τα σχετικά θέματα του «Ριζοσπάστη» και των περιοδικών «Νέοι Πρωτοπόροι» και «Σοσιαλιστική Ζωή», «Μηνιαίο Όργανο της Ενώσεως Σοσιαλιστικών Σπουδών (Τμήμα του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Ελλάδος), αναγγέλλοντας το θάνατό του.
«Ριζοσπάστης» 28/7/1934
(…)
Η ζωή και το έργο του «Δασκάλου» – όπως του άρεζε όταν έτσι τονμ αποκαλούσαν οι φίλοι του – στάθηκε κυρίως στα τελευταία είκοσι χρόνια, στην εξυπηρέτηση όχι της αντίδρασης, της αρτηριοσκληρωμένης σοφίας της κρατούσας τάξης των εκμεταλλευτών, αλλά στην εξυπηρέτηση κάθε προοδευτικής ιδέας που είχε για σκοπό της τη συντριβή του σημερινού εκμεταλλευτικού κοινωνικοοικονομικού καθεστώτος. Γι’ αυτό κι οι άσπονδοι φίλοι του μεγαλοκεφαλαιοκράτες γλωσσολόγοι (Βλαστός και κόμπανυ) δεν τον χώνευα, γι’ αυτό και η «Δημοκρατία» τους βλέποντας στον Φιλήντα έναν εχθρό της – όσο κι αν δεν ήταν κατατοπισμένος κομμουνιστής με ιδέες ξεκαθαρισμένες από τη μεταφυσική, από τον ιδεαλισμό – ούτε και φρόντισε καν να τον προσέξει στα τελευταία του που πέθανε φτωχότατος και μη έχοντας ούτε το παραμικρό οικονομικό μέσο να αντεπεξέλθει στην αρρώστια του – έπαθε ημιπληγία – που τελικά τον έστειλε στον τάφο».
Ο Φιλήντας στάθηκε πολέμιος κάθε σάπιου. Δεν ήταν ένας απλός, ήσυχος, ειρηνικός σοφός. Όχι. Σαρκαστής αμείλιχτος κάθε συμβατικότητας που γεννάει το σημερινό καθεστώς, αυτός ολοένα κι ερχότανε προς εμάς, ολοένα και τραβούσε προς; Τους μπολσεβίκους, πράγμα που δεν του το συγχώρεσε ο μεγάλος λακές της μπουζουαρδίας, ο εθνικιστής […]*. Φαινότανε η επαναστατική πνοή του Φιλήντα ακόμα όταν έγραφε πριν 15 χρόνια στο «Νουμά» και που τα τελευταία του γραφτά στους δικούς μας «Πρωτοπόρους» – έγραφε συχνά σε αυτούς – αποτελούν μια ομαλή, φυσιολογική εξέλιξη του παλιού Φιλήντα με το σημερινό, μ’ αυτόν που πέθανε προχτές φτωχότατος ενώ πολλοί συνάδελφοί του σφογγοκωλάριοι της μπουζουαρζίας ζούνε παχυνόμενοι με αργομισθίες και που το προλεταριάτο ποτέ δεν θα ξεχάσει τους αγώνες του για τη γλώσσα του λαού και για την υπόθεση της απελευθέρωσης των εργαζομένων
Φ.
* Δεν είναι ευανάγνωστο το όνομα
«Νέοι πρωτοπόροι» 8/1934
(…)Μα εκείνο που εμείς έχουμε χρέος να σημειώσουμε ιδιαίτερα είναι πως ο Φιλίντας, αν και από τους παλαιότερους λόγιους (πέθανε 64 χρονών) ήταν ο μόνος της γενιάς του που είχε ανοιχτά τα μάτια της ψυχής του και τη λαχτάρα της καρδιάς του στον αγώνα του προλεταριάτου. Τονε συμπαθούσε, τονε πονου΄σε, ζούσε με την προσδοκία της χαραυγής. Τα τελευταία χρόνια σχεδόν αποκλειστικά έδωσε τη συνεργασία του στα επαναστατικά περιοδικά. Και πέθανε συνοδοιπορώντας στις γραμμές μας, αληθινά ξεχωριστή προσωπικότητα μέσα στο συφερτό των συμφεροντολόγων(…).
«Σοσιαλιστική Ζωή» 8-9/1934
(…)Ο Φιλήντας είναι γνωστός ως γλωσσολόγος. Λίγοι ξέρουν τον Φιλήντα τον σοσιαλιστή και για τον Φιλήντα αυτόν θα θέλαμε να μιλήσουμε. Ήτανε μια εστία επαναστατικών ιδεών και το πέρασμά του μέσα από τις πρώτες σοσιαλιστικές και εργατικές οργανώσεις του τόπου μας χόρταινε τους διψασμένους από φως, ανθρώπους του λαού. Η ύπαρξή του απόδειχνε συνάμα πόσο ο δημοτικισμός κι ο σοσιαλισμός είναι πράγματα ομοούσια.
Όπως ήτανε γεννημένος γλωσσολόγος, έτσι ήτανε και γεννημένος σοσιαλιστής. Με το γλωσσολογικό του ταλέντο εύρισκε τις ορθές ετυμολογίες των λέξεων, με τον ψυχικό του […] και την παρατηρητικότητα του, εύρισκε τις μεγάλες σοσιαλιστικές αλήθειες. Δεν είχε μόρφωση σοσιαλιστική, ούτε μαρξιστικές σπουδές είχε κάμει, ούτε και κανένα βιβλίο σοσιαλιστικής προπαγάνδας έγραψε. Είχε όμως ψυχή σοσιαλιστική, σοσιαλιστικότερη από πολλών που έχουν γράψει τόμους σοσιαλιστικά βιβλία. Ίσως οι ακαδημαϊκοί Χατζιδάκηδες της γλώσσας και του σοσιαλισμού να βρουν στα φαινόμενα αλά Φιλήντα ακροβατισμό της επιστήμης ή δόση κομπογιαννιτισμού. Για μας ο πηγαίος Φιλήντας δημιουργούσε σα δημιουργός και λίγο μας ενδιαφέρει αν από το έργο του λείπουν τεχνικές λεπτομέρειες ή υπάρχουν κενά και τρύπες, όταν το σύνολο του έργου των δημιουργών είναι πάντα ένας λαμπρός πύργος.
Κατά το 1914-15 ο Φιλήντας άμα ήρθε στην Αθήνα, ήρθε μαζί μας. Ίσως από φιλία προς εμάς στην αρχή. Και δεν το κρύβουμε πως θέλαμε να βοηθήσει στο να μπουν στο νόημα του δημοτικισμού οιπρολετάριοι, που ήτανε όλοι καθαρευολόγοι και μας έστηναν πόλεμο, θεωρώντας μας πράκτορες του μαλλιαρισμού υπό το πρόσχημα του σοσιαλισμού!
Μα ο Φιλήντας δεν ήξερε από πολιτική στην προπαγάνδα του. Αμα βρέθηκε στο περιβάλλον του σοσιαλιστικού «Παταριού», ενθουσιασμένος από την επαναστατικότητα των κοινωνικών ιδεών, που συναντούσε για πρώτη φορά η ψυχή του μέσα στον ελληνικό λαό, ξεχνούσε τη γλωσσική διδασκαλία, κατέφευγε και ξεχνιούνταν στην προπαγάνδα της αθεΐας. Μας τα είχε κάμει θάλασσα! «Πες μας Δάσκαλε, για το Θεό!» του φώναζαν οι εργάτες και τον περικυκλώνανε γύρω στο τραπέζι του καφενείου – η διδασκαλία γινότανε κατά το διαλογικό σύστημα των αρχαίων φιλοσόφων – αλλά άμα τους τα είπε όλα, χωρίς μέθοδο και γραμμή μέσα σ’ όλα, όπως συνήθιζε – λ.χ. σαν την μπροσούρα «Θρησκεία – Πανώλης» – πολλοί κατατρομαγμένοι σκόρπισαν για δυο τρεις μήνες κ’ είδαμε και πάθαμε να τους ξαναμαζέψουμε.
Τι πειράζει; Οι ίδιοι όμως εργάτες αγάπησαν αργότερα, άμα χώνεψαν τις ιδέες, τον Φιλίντα, πιο πολύ παρά όσο οι άλλοι και καλλιέργησαν εκείνη τη λαϊκή αδελφική αγάπη που συναντούσε στο εξής ο «Δάσκαλος» στους κύκλους των φτωχών μισθοδούλων. Η επαφή του Φιλήντα, ενός ανθρώπου δυνάμεως, με το λαό, γεννούσε κίνηση στα μυαλά κι έκανε την ιδέα να προχωρεί. Όταν τα μάτια, τα γλυκά εκείνα, στρογγυλά, ήρεμα περιστερήσια μάτια του Φιλήντα γεμάτα παρατηρητικότητα και ζωικό υγρό λάμπανε από ιδεολογικό ενθουσιασμό και μας φώναζε «Είσαστε ωραίοι εσείς!», αρκούσε αυτό για να βοηθεί το κίνημα προς τα εμπρός ως που αυτό έφτασε στο τωρινό του σημείο υπολογίσιμης κατισχύσεως, έστω και με την κομμουνιστική του όψη.
Βέβαια ο ρομαντικός αισθηματικός σοσιαλισμός των νεοφώτιστων, των ασυστηματοποίητων που δεν κάνουν διάκριση μεθόδου, τακτικής – άρα και του Μένου Φιλήντα (μολονότι ήταν ως τις τελευταίες του μέρες φίλος της «Σ.Ζ.» που τη διάβαζε ταχτικά)συνέτεινε στο να πάρει το κίνημα την πιο ρομαντική όψη που θα το χρονοτριβήσει στην επικράτησή του. Μα δυστυχώς όλα τα κοινωνικά κινήματα περνούν στην αρχή την παιδική τους περίοδο. Θάμα θάτανε να πάμε απευθείας στον ίσιο δρόμο, όπως θα το θέλαμε και θάμασταν αφιλοσόφητοι αν αρνιούμασταν το μέρος πνευματικής συμβολής προς το κίνημα ακόμη και κείνων των διανοούμενων που το ζημίωσαν οργανωτικά με τους ρομαντικούς οραματισμούς τους.
Γι’ αυτό κοντά στον Σκληρό, τον Χατζόπουλο, τον Θεοτόκη, τον Ταγκόπουλο, τον Παύλο Χλωμό, τον Παρορίτη, εμείς οι σοσιαλιστές θα τοποθετούμε στο εξής ευλαβικά και στοργικά και τον Μένο Φιλήντα ως εργάτη του σοσιαλισμού και των ανθρωπιστικών ιδεών στην Ελλάδα (…)
Και ο Φιλήντας ήταν από τους λίγους εκείνους παλιούς δημοτικιστές που είχαν νιώσει, ότι η γλωσσική επικράτηση του δημοτικισμού, η πνευματική ανύψωση του λαού, δεν μπορούν να γίνουν αν δεν περάσουμε πρώτα από το σοσιαλισμό και την κατάργηση της [νοητικής;] φτώχειας (…).
Ν.Γ.
