Επιμέλεια: Παναγιώτης Μανιάτης //
Σημαντική συνεισφορά του έργου των Μαρξ-΄Ενγκελς αποτελούν και οι απόψεις τους πάνω στο ζήτημα της στράτευσης της τέχνης. Σε γράμμα του προς την συγγραφέα Μίννα Κάουτσκι, ο Ένγκελς αναφέρει:
«Δεν είμαι διόλου αντίθετος στη στρατευμένη ποίηση εφόσον είναι τέτοια. Ο Αισχύλος, ο πατέρας της τραγωδίας, κι ο Αριστοφάνης, ο πατέρας της κωμωδίας, ήταν κι οι δυο σίγουρα στρατευμένοι ποιητές· όμοια κι ο Δάντης κι ο Θερβάντες, και το ωραιότερο στοιχείο στο Kabale und Liebe του Σίλλερ είναι πως αντιπροσωπεύει το πρώτο πολιτικό στρατευμένο γερμανικό δράμα. Οι σύγχρονοι ρώσοι και νορβηγοί που μας έδωσαν υπέροχα μυθιστορήματα, είναι όλοι στρατευμένοι ποιητές. Όμως η στράτευση, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να αντλείται μέσ’ απ’ την ίδια την κατάσταση κι από τη δράση, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριμένα, κι ο ποιητής πάλι δεν πρέπει να δίνει στον αναγνώστη όμορφα κι ωραία τη μελλούμενη λύση των κοινωνικών συγκρούσεων που περιγράφει. Πρέπει να προσθέσω πως στη σημερινή κατάσταση το μυθιστόρημα απευθύνεται βασικά στους αναγνώστες των αστικών κύκλων, κι όχι των κύκλων που συνδέονται στενά με μας· για τούτο και πιστεύω πως το σοσιαλιστικό μυθιστόρημα τότε μόνο πραγματώνει την αποστολή του στο ακέραιο, όταν — με την πιστή περιγραφή των πραγματικών καταστάσεων — καταρρίπτει τις συμβατικά κυρίαρχες αυταπάτες, κλονίζει την αισιοδοξία του αστικού κόσμου, γεννάει αναπόφευκτα την αμφιβολία για το αιώνιο κύρος όλων αυτών που υπάρχουν, χωρίς να δίνει άμεσα καμιά λύση — απεναντίας, σε μερικές περιπτώσεις, δίχως καν να παίρνει ξεκαθαρισμένη θέση.»1
Στην τελευταία πρόταση του Ένγκελς αποτυπώνεται η αντίθεση σε μια υπηρεσιακή χρήση της τέχνης ενώ για το ζήτημα του ρεαλισμού αναφέρει:
«Ρεαλισμός για μένα σημαίνει-πέρα από την πιστότητα της λεπτομέρειας- πιστή αναπαράσταση τυπικών χαρακτήρων μέσα σε τυπικές περιστάσεις».2
Σε συνάρτηση με το προηγούμενο παρατηρεί ότι:
«Όσο πιο κρυμμένες μένουν οι απόψεις του συγγραφέα, τόσο το καλύτερο για το έργο τέχνης. Ο ρεαλισμός του εννοώ μπορεί να εμφανιστεί ακόμα και σε πείσμα των ιδεών του συγγραφέα.»3
Το τελευταίο είναι λογικό αν σκεφτούμε ότι η εποχή αντανακλάται στο έργο ενός καλλιτέχνη οπότε ακόμα και συντηρητικοί ιδεολογικά συγγραφείς όπως ο Μπαλζάκ, μπορούν να φτάσουν στο σημείο να αποδώσουν την πραγματικότητα.
Με αφορμή την απεικόνιση πολιτικών παραγόντων, ο Μαρξ ασχολείται με το ζήτημα της σχέσης της τέχνης με την αλήθεια γράφοντας ότι οι πρώτοι θα ήταν καλύτερα:
«να απεικονίζονταν επιτέλους με σκληρά ρεμπραντικά χρώματα σε όλη τους τη ζωντανή αλήθεια. Σε όλους τις υπάρχουσες περιγραφές, αυτά τα πρόσωπα ποτέ δεν απεικονίζονται με την πραγματική, αλλά με την επίσημη όψη τους- με κόθορνους στα πόδια και φωτοστέφανο στην κεφαλή. Σ’ αυτά τα πανηγυρικά μεταμορφωμένα ραφαελικά πορτραίτα χάνεται όλο το αληθινό της απεικόνισης».4
Ενώ χαρακτηρίζοντας το έργο των άγγλων ρομαντικών του 19ου αιώνα-Ντίκενς, Τέκερεϊ, Μπροντέ, Γκάσκελ-σημειώνει ότι: «Η εξαίρετη σύγχρονη σχολή μυθιστοριογράφων στην Αγγλία, που οι παραστατικές και οι γλαφυρές απεικονίσεις τους αποκαλύψανε στον κόσμο τις πολιτικές και κοινωνικές αλήθειες καλύτερα από όλους μαζί τους πολιτικούς, τους δημοσιογράφους και τους ηθικολόγους, απεικονίσανε όλα τα στρώματα της αστικής τάξης…»5
Κριτικάροντας την αστική κοινωνία που υποβιβάζει το είναι στο έχειν και με τη διαπίστωση ότι «η καπιταλιστική παραγωγή είναι εχθρός ορισμένων κλάδων της διανοητικής παραγωγής, όπως της τέχνης και της ποίησης.»6 καταγγέλλει την ύπαρξη άρχουσας τάξης η οποία: «γίνεται κάθε μέρα όλο και περισσότερο εμποδιστική για την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγικής δύναμης και εμπόδιο όμοια μεγάλο για την ανάπτυξη της επιστήμης και της τέχνης και ιδιαίτερα των κοινωνικών μορφών των ανθρώπινων σχέσεων.»7
Τέλος, δίνει και μια πρόγευση της σχέσης της ζωής στην κομμουνιστική κοινωνία με την καλλιτεχνική δημιουργία:
«Η αποκλειστική συγκέντρωση του καλλιτεχνικού ταλέντου σε μερικά άτομα κι η κατάπνιξή του στη μεγάλη μάζα, με την οποία είναι συνυφασμένο, είναι συνέπεια του καταμερισμού της εργασίας. Ακόμη κι αν σε ορισμένες κοινωνικές συνθήκες ο καθένας μπορούσε να είναι εξαιρετικός ζωγράφος, αυτό δε θα απέκλειε το να είναι ο καθένας ένας πρωτότυπος ζωγράφος, έτσι που ακόμα κι εδώ η διάκριση μεταξύ «ανθρώπινης» εργασίας και «μοναδικής» εργασίας καταλήγει σε καθαρό παραλογισμό. Σε μια κομμουνιστική οργάνωση της κοινωνίας παύει σε κάθε περίπτωση η ταξινόμηση του καλλιτέχνη σε στενά τοπικά κι εθνικά όρια, που απορρέει αποκλειστικά από τον καταμερισμό της εργασίας, και η ταξινόμηση του ατόμου μέσα σε μια καθορισμένη τέχνη, εξ αιτίας της οποίας αυτός είναι αποκλειστικά ένας ζωγράφος, ένας γλύπτης, κ.λπ.: ονόματα που εκφράζουν βέβαια επαρκώς την περιοριστικότητα της επαγγελματικής του ανάπτυξης και την εξάρτησή του από τον καταμερισμό της εργασίας. Σε μια κομμουνιστική κοινωνία δεν υπάρχουν ζωγράφοι, αλλά το πολύ πολύ άνθρωποι που, κοντά στ’ άλλα, ζωγραφίζουν.»8
και
«Στην κομμουνιστική κοινωνία όμως, όπου κανείς δεν έχει αποκλειστική σφαίρα δραστηριότητας, μπορεί να τελειοποιηθεί σ’ οποιοδήποτε κλάδο κατά βούληση* η κοινωνία ρυθμίζει τη γενική παραγωγή και έτσι μου εξασφαλίζει τη δυνατότητα να κάνω σήμερα αυτό και αύριο το άλλο, το πρωί να πάω για κυνήγι, το απόγευμα για ψάρεμα, το βράδυ να βοσκάω τα ζώα, μετά το δείπνο να κριτικάρω, ανάλογα με τη διάθεσή μου, χωρίς ποτέ να γίνω ούτε κυνηγός, ούτε ψαράς, ούτε βοσκός, ούτε κριτικός.»9
Παραπομπές
1) Μαρξ-Ένγκελς, Κείμενα για την λογοτεχνία και την τέχνη, επιλογή-παρουσίαση Salinari Carlo, Εξάντας 1975, σελ. 130.
2) Στο ίδιο, σελ 132.
3) Το ίδιο, σελ 133.
4) Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, Αισθητική, Φιλοσοφική σκέψη, 1962, σελ. 185.
5) Στο ίδιο, σελ. 184.
6) Μαρξ-Ένγκελς, Κείμενα για την λογοτεχνία και την τέχνη, επιλογή-παρουσίαση Salinari Carlo, Εξάντας 1975, σελ. 178.
7) Στο ίδιο, σελ 186.
8) Στο ίδιο, σελ 190-191.
9) Στο ίδιο, σελ 154.
(Το πρώτο μέρος ΕΔΩ).
