Γράφει η Ευγενία Καβαλλάρη //
Η θεματική που επιλέχτηκε να αναπτυχτεί στο συνέδριο της ΠΕΕ ΟΤΑ,που έχει ως στόχο να αποκαλύψει τις διαστάσεις της επιρροής του Αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος στη γέννηση, την εξέλιξη και την τωρινή υπόσταση του Ελληνικού πολιτισμού αποτελεί πρόκληση, εξαιτίας του εύρους των πεδίων που πρέπει να επισημανθούν μέσα στην πορεία και διαδοχή πολλών αιώνων.
Πολλά έχουν λεχθεί και γραφεί για την άρρηκτη και άφατη σύζευξη ανάμεσα στο Αρχαίο Ελληνικό Πνεύμα και τον Πολιτισμό μας, τη φυσιογνωμία και την πολιτικο-ιστορική ταυτότητα μας στη σύγχρονη εποχή. Ωστόσο είναι επιβεβλημένη και διδακτική η παρουσίαση των βασικών παραμέτρων μέσα στο χρονικό πλαίσιο μιας εισήγησης.
Πρέπει να τονιστεί ότι η γνώση της Ελληνικής Αρχαιότητας δεν μας είναι απαραίτητη για να γνωρίσουμε απλώς και μόνον τις ρίζες του πολιτισμού μας, αλλά για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε σε βάθος τη σύγχρονη καλλιτεχνική, επιστημονική και φιλοσοφική δημιουργία, διότι η πρόσληψη της αρχαίας ελληνικής κουλτούρας και η αντιπαράθεση μας μ’ αυτήν άσκησε αποφασιστική επίδραση στην ανάπτυξη και διαμόρφωση της σύγχρονης πολιτισμικής δημιουργίας.
Επιστημονικά είναι αστήρικτη η άποψη περί ανωτερότητας ή κατωτερότητας των πολιτισμών, αφού όλα κρίνονται με βάση τις ιστορικο-πολιτικές και άλλες συνθήκες στις οποίες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν. Ένας πολιτισμός δεν μπορεί να κριθεί και για να αξιολογηθεί αντικειμενικά έξω από τα ιστορικοκοινωνικά, γεωγραφικά και γεωφυσικά πλαίσια μέσα στα οποία αναπτύσσεται ,γι’αυτό κρίνεται αναγκαίο να αναφερθούμε στις συνθήκες που ευνόησαν την άνθηση του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού.
-Η Ελλάδα αποτελεί ένα πολιτισμικό και γεωγραφικό σταυροδρόμι ,γεγονός που συνέβαλε στην άνθηση ενός πλούσιου πολιτισμού ο οποίος αφομοίωνε δημιουργικά τα σημαντικότερα πολιτιστικά επιτεύγματα των άλλων λαών με τους οποίους ερχόταν σε επαφή.
– Σημαντικό ρόλο κατέχει και το ήπιο μεσογειακό κλίμα της Ελλάδας χωρίς συχνές και μακροχρόνιες κλιματικές ακρότητες που ανακόπτουν την πολιτιστική εξέλιξη άλλων λαών.
-Αντίθετα με τις αχανείς πολυεθνικές απολυταρχίες των Ανατολικών λαών οι πόλεις – κράτη της αρχαίας Ελλάδας δεν υπάγονταν υπό την αυστηρή εξουσία ενός πανίσχυρου βασιλιά ή μονάρχη.
– Επίσης για πολλούς αιώνες και σίγουρα μέχρι τη ρωμαϊκή κατάχτηση ο αρχαίος ελληνικός κόσμος δεν έπεσε θύμα τυχαίων αρνητικών συγκυριών (κατάκτηση από ξένο δυνάστη, καταστροφικά γεωφυσικά φαινόμενα)
– Τέλος η εργασία των δούλων αποτέλεσε τον κοινωνικό εκείνο παράγοντα που απάλλαξε τους ελεύθερους πολίτες από τις εργασίες βιοπορισμού ευνοώντας την ενασχόλησή τους με πνευματικές συζητήσεις και αναζητήσεις.
Έτσι οι Έλληνες προσδιόρισαν για πρώτη φορά τις κατηγορίες σκέψεις που έχουμε ως σήμερα, διαμόρφωσαν τα κυριότερα πνευματικά μας εργαλεία και έδωσαν συγκεκριμένο περιεχόμενο στις αρχές της ηθικής. Γενικότερα προώθησαν την επιστημονική έρευνα διατυπώνοντας τα πρώτα ερωτήματα και προσπάθησαν να τα απαντήσουν. Ανύψωσαν όλες τις μορφές τέχνης τόσο, ώστε όλα τα σύγχρονα της ρεύματα να πηγάζουν από την ελληνική τέχνη.
Επιστήμες
Πολλά από τα πρώτα βήματα της επιστημονικής σκέψης και πολλών επιστημών (Ιατρική, Βοτανική, Φυσική, Ιστορία ,Λογική) πραγματοποιήθηκαν από τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι αξιοποίησαν δημιουργικά και τις γνώσεις των Ανατολικών Λαών με τους οποίους είχαν έλθει σε επαφή. Οι Έλληνες συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ναυπηγικής, της αστρονομίας και της γεωγραφίας (π.χ Νέαρχος, Στράβων κλπ) αφού ήταν θαλασσοπόρος λαός. Σχεδίασαν χάρτες και τόλμησαν να υποστηρίξουν τη σφαιρικότητα της γης. Ενδιαφέρθηκαν για την αναζήτηση των αιτιών και την ίαση των ασθενειών (π.χ Ιπποκράτης). Ανακάλυψαν τις πιο σημαντικές μαθηματικές και γεωμετρικές αλήθειες (Δημόκριτος, Αρχιμήδης κλπ).Ασχολήθηκαν να εισχωρήσουν στα μυστικά της ύλης (ατομική θεωρία του Δημόκριτου)να διατυπώσουν επιστημονικές θεωρίες για τη δημιουργία του κόσμου κάνοντας έτσι ένα σημαντικό άλμα από τη μυθολογία στον ορθολογισμό. Εξαιρετικά σημαντική είναι η συμβολή τους στη φιλοσοφία (Ιωνες φιλόσοφοι, σοφιστές, Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Επίκουρος).Επίσης η ρητορική τέχνη γεννήθηκε στην Ελλάδα με τους Σοφιστές και τον Αριστοτέλη και η επιστημονική ιστοριογραφία με τον Θουκυδίδη.
Πολιτική ζωή
Αντίθετα από τις αρχαίες πολυεθνικές αυτοκρατορίες οι Έλληνες ζούσαν σε πόλεις – κράτη που προσδιορίζονταν από την οικονομική αυτάρκεια, την ανεξαρτησία και την διαφορετική πολιτική εξουσία (αριστοκρατία – ολιγαρχία – δημοκρατία).Η εμφάνιση της δημοκρατικής διακυβέρνησης στην Αρχαία Ελλάδα αποτελεί πρωτοφανές ιστορικό γεγονός ,παρά τη συνύπαρξη της με το δουλοκτητικό σύστημα και την περιθωριοποίηση των γυναικών. Ήταν πρωτοποριακή η σύλληψη της έννοιας του πολίτη και η σημασία της συμμετοχής του στα κοινά.
Ηθικές αξίες
Η ηθική ως κλάδος της φιλοσοφίας μελέτησε και προσδιόρισε το αξιακό σύστημα
– Το μέτρο, κυρίαρχη ηθική αξία είναι η αποφυγή της ακρότητας, η αναλογία, το όριο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Η αρετή της μεσότητας καταγράφηκε με ρήσεις που έμειναν ανεξίτηλες στο πέρασμα των αιώνων: π.χ Μέτρον άριστον, μηδέν άγαν.
– Επινοούνται οι έννοιες του «καλού καγαθού».Δίνεται έμφαση στην ηθική προσωπικότητα (π.χ Σόλων, Κλεισθένης, Περικλής, Αριστείδης).
– Οι έννοιες του δικαίου και του άδικου, του «ευ αγωνίζεσθαι»η έννοια όχι απλώς του ζην αλλά του «ευ ζην».Αντιμετώπιζαν εξίσου την αναγκαιότητα παραγωγής υλικών και πνευματικών αγαθών (Στο Επιτάφιο λόγο του Περικλή, ο αθηναίος πολιτικός επαίρεται για την κατάχτηση της αθηναϊκής δημοκρατίας να εξασφαλίζει υψηλούς υλικούς όρους ζωής στους πολίτες).
– Η πρόταξη του κοινωνικού έναντι τους ατομικού συμφέροντος.
Εκπαίδευση
Παρά την απουσία οργανωμένου εκπαιδευτικού συστήματος από την πλευρά της πόλης-κράτους (η εκπαίδευση ήταν ατομική υπόθεση) είναι εμφανής ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του –σκοπός του η ολόπλευρη ανάπτυξη και καλλιέργεια της προσωπικότητας του ανθρώπου.
Τέχνες
Αδιάψευστοι μάρτυρες της προσφοράς των Ελλήνων στον τομέα των τεχνών είναι:
- Η μνημειώδης αρχιτεκτονική (ανάκτορα, ακροπόλεις,ναοί )
- Πλαστική (αγάλματα, ανάγλυφα)
- Τα γραπτά μνημεία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας (Ομηρικά Έπη, Λυρική και Δραματική ποίηση)
Τα έργα των μεγάλων τραγικών Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη και του μεγάλου Κωμωδιογράφου Αριστοφάνη με αριστουργηματικό τρόπο θεμελίωσαν το θέατρο και το κατέστησαν παγκόσμια κληρονομιά.
Η πορεία του Αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος προς τη θεμελίωση της Επιστήμης και της Φιλοσοφίας παραπέμπει στο μύθο του Προμηθέα κατά την Αισχύλεια εκδοχή του. Παραπέμπει στον ημίθεο ο οποίος τίθεται στην υπηρεσία του Ανθρώπου για να τον απελευθερώσει από κάθε είδους δεσμά, έστω κι αν αυτό στοιχίζει στον Προμηθέα την σύγκρουση και με τον Δία, σύγκρουση που «σφραγίστηκε» με την ποινή της αρχαίας τραγωδίας.
Διάδοση του Ελληνικού Πολιτισμού
Αρχικά ο ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκε σε πολλούς λαούς μέσω των αποικιών (Μ. Ασία, Εύξεινο Πόντιο, Σικελία, Ιταλία ,σ’όλη τη Μεσόγειο) Κατόπιν με την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου ταξίδεψε από την Δύση στην Ανατολή . Με τη ρωμαϊκή κατάκτηση εμποτίζει τον ρωμαϊκό πολιτισμό και προκύπτει ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός που αποτέλεσε τη βάση του Δυτικού Πολιτισμού. Αλλά και κατά τη διάρκεια των11 αιώνων της ιστορικής διαδρομής του Βυζαντίου ένα μέρος του διασώζεται και συναντάται με τον Χριστιανισμό. Τον 15ο αιώνα με την έκρηξη του αναγεννησιακού κινήματος οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν και μελέτησαν τους Αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και επιστήμονες με αποτέλεσμα την αναβίωση του κλασικισμού και την εμφάνιση του κινήματος του ανθρωπισμού.
Η Ελλάδα ως γενέτειρα των επιστημών ,της ιστορίας, της φιλοσοφίας μετέδωσε απλόχερα τις πνευματικές της κατακτήσεις στους ευρωπαϊκούς λαούς. Πέρα από το κίνημα του ανθρωπισμού, άλλος ένας σταθμός επίδρασης του ελληνικού πνεύματος αποτελεί το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού κατά τον17ο-18ο αιώνα που διακήρυξε την πίστη του ανθρώπου στον ορθό λόγο και αξίωσε αλλαγές σ’ όλους τους κοινωνικοπολιτικούς θεσμούς, προετοιμάζοντας το έδαφος για την Γαλλική Επανάσταση.
Σύγχρονη Ελλάδα
Αυτή η πολιτιστική κληρονομιά είναι αισθητή σ’ όλες τις εκφάνσεις τα σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας που ξεκίνησε τον πολιτικό της βίο το 1830. Τότε που το αγωνιστικό πρότυπο του Νέου Ελληνισμού πυροδοτήθηκε από ένα κατεξοχήν πνευματικό κίνημα τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και εκφράστηκε με τον επαναστατικό απελευθερωτικό αγώνα του 1821. Εκτοτε ακολούθησε μια πολυκύμαντη ιστορική διαδρομή με δεινά, αλλά και ανατάσεις όταν ο ελληνικός λαός εισέρχονταν στο προσκήνιο. Έτσι παρακολουθούμε την εδαφική επέκταση του τότε ελληνικού βασιλείου κυρίως με τους Βαλκανικούς πολέμους ,την αποτυχία της Μικρασιατικής Εκστρατείας και την τραγωδία της προσφυγιάς ,αλλά και την ανανέωση σ’ όλα τα πεδία με τη δημιουργική παρουσία των προσφύγων. Τη Δικτατορία ,τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ,της Γερμανική ναζιστική κατοχή αλλά και την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης, τις επεμβάσεις των κυρίαρχων κρατών, τον ταραγμένο πολιτικό βίο, τον εμφύλιο πόλεμο, την επταετή στρατιωτική δικτατορία, αλλά και τον αντιδικτατορικό αγώνα του λαού μας, την περίοδο της μεταπολίτευσης μέχρι σήμερα που η χώρα μας ταλανίζεται από μια βαθιά και παρατεταμένη κρίση που προκαλεί τριγμούς όχι μόνο οικονομικούς αλλά και κοινωνικούς και πολιτισμικούς.
Μέσα σ’ αυτό το ιστορικό πλαίσιο η Νεοελληνική κουλτούρα έχει δομηθεί πάνω σε μια σημαίνουσα αναγνώριση οφειλής έναντι του πολιτισμού της αρχαιότητας. Την πνευματική έκρηξη του αρχαίου στοχασμού ακολουθεί αναπόφευκτα η σύγχρονη έκφραση. Άλλες δύο βασικές συντεταγμένες που όρισαν το διανοητικό περιβάλλον και την παραγωγή της σύγχρονης τέχνης είναι η πνευματική παράδοση του Βυζαντίου και τα πολιτιστικά πρότυπα της Δύσης.
Ο Νεοελληνικός πολιτισμός είναι πλούσιος από ρεύματα, διανοητές και καλλιτέχνες που επέδρασαν στην ιστορία της χώρας. Η τέχνη είναι παρούσα στην Ελλάδα. Ο σύγχρονος πολιτισμός και οι τέχνες δίνουν ραντεβού σε μέγαρα μουσικής, γκαλερί, σε μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους, όπου το νεωτερικό επικοινωνεί με το αρχαίο, αλλά και στη σύγχρονη δημιουργία της μουσικής, του κινηματογράφου, του θεάτρου, στις χιλιάδες πολιτιστικές εκδηλώσεις που οργανώνονται όλο το χρόνο.
Ωστόσο στη φυσιογνωμία της χώρας μας αποτυπώνονται και μελανά χαρακτηριστικά που απορρέουν είτε ενισχύονται από τους κλυδωνισμούς και την αποσύνθεση που γεννά η οικονομική κρίση και το καθεστώς εξάρτησης οδηγώντας την μέσα σ’ ένα λαβύρινθο αντιφάσεων που αβίαστα και συνειρμικά προκαλούν συγκρίσεις με πικρές διαπιστώσεις σε σχέση με την παρακαταθήκη του αρχαίου μας πολιτισμού. Η διάχυση του ευτελούς και του εφήμερου στην τέχνη, την ενημέρωση,η κρίση των κοινωνικών και διαπροσωπικών σχέσεων, η ξενοφοβία, ο ρατσισμός ,η υποβάθμιση των κοινωνικών αγαθών της παιδείας και της υγείας συνθέτουν το αποκρουστικό πρότυπο της σύγχρονης Ελλάδας.
Όμως οι κληρονομημένες έννοιες της ελευθερίας της αξιοπρέπειας , της αποδοχής της διαφορετικότητας, του σεβασμού στον άνθρωπο , της εξασφάλισης ποιοτικής παιδείας για όλους μπορούν και πρέπει να δώσουν ένα στίγμα, ένα πρότυπο ζωής. Χωρίς διάθεση, προγονολατρείας ούτε μίζερες και απαισιόδοξες σκέψεις για το πού βρισκόμαστε οι Νεοέλληνες οφείλουμε να μυηθούμε στο παρελθόν ,να το αφομοιώσουμε δημιουργικά. Η Ελλάδα δεν είναι ένας γεωγραφικός σωρός από αγάλματα ,κίονες με φόντο τον ουρανό και τη θάλασσα.
Τα αναλλοίωτα σημάδια του πολιτισμού μας είναι αντέννες που ηχούν ακόμα και προκαλούν συνομιλία του σύγχρονου κόσμου και πολιτισμού με τον αρχαίο. Μέσα απ’ αυτόν τον συνεχή και γόνιμο διάλογο προκύπτουν πάντοτε καινούρια στοιχεία και έτσι η πολιτιστική δημιουργία μπορεί και συνεχίζεται στο διηνεκές.
Ο Κώστας Αξελός στο έργο «Το πρόσωπο της νεωτερικής Ελλάδας» σχολιάζει και καταδεικνύει το αντιφατικό της πρόσωπο.
«Η σύγχρονη Ελλάδα δέχεται καρπούς που καλλιεργούνται αλλού. Αυτό που της λείπει είναι οι ρίζες ,ο κορμός και τα κλαδιά του δένδρου. Φυσικά υπάρχουν θάμνοι, αλλά δεν είναι αρκετά ισχυρά ώστε να δημιουργήσουν σκιά. Στη σύγχρονη Ελλάδα υπάρχει μια πολύ ωραία ποίηση. Από το δημοτικό τραγούδι των σκλαβωμένων Ελλήνων μέχρι την ελεύθερη φωνή των Ελλήνων του καιρού μας. Αυτή η Ελλάδα της φλόγας και όχι της στάχτης μπορεί να πεθάνει; Η Ελλάδα οφείλει να αποκτήσει συνείδηση της παράδοσης της, της ιστορίας της λογοτεχνίας ,των προσωπικοτήτων της. Θα εκτιναχθεί ως μεταλλικό ελατήριο πιεσμένο από καιρό προς την κατάκτηση της δικής της κίνησης;».
Είμαστε αισιόδοξοι γιατί οι δυνάμεις υπάρχουν. Οπως τόνισε και ο Θάνος Μικρούτσικος : Διαθέτουμε τον Ομηρο, τη Σαπφώ,τον Αισχύλο,τον Ευριπίδη , τον Βιτσέτζο Κορνάρο, αλλά διαθέτουμε και τον Σολωμό, τον Καβάφη ,τον Καζαντζάκη, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη, τον Ελύτη … τον Ικτίνο ,τον Μνησικλή, αλλά και τον Κωνσταντινίδη και τον Γ. Κονδύλη, τον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη ,τον Πλήθωνα Γεμιστό,τους αρχαίους μελωδούς αλλά και τον Χατζηδάκι και τον Θεοδωράκη.Τέλος διαθέτουμε έναν περήφανο λαό με πλούσιους κοινωνικούς αγώνες.
* Η Ευγενία Καβαλλάρη είναι πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Ημαθίας. Πρόκειται για την ομιλία της στο πανελλαδικό συνέδριο της Πολιτιστικής Ένωσης Εργαζομένων του ΟΤΕ που έγινε στη Βέροια
