Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
«Μη διστάσετε να σκουπίσετε όλα όσα έχουν αστικό πνεύμα».
Ο κομμουνισμός κατά George Sand
Η ίδια η πραγματικότητα έκανε τη Σάνδη να καταλάβει το ασυμβίβαστο των συμφερόντων των δύο κυρίαρχων τάξεων. Η αρχική της ιδέα μιας προσέγγισης, ακόμα και μιας συγχώνευσης των τάξεων καταρρέει κάτω από τα γεγονότα του 1848 και αργότερα του 1871 και την πάνε στη φράση-συμπέρασμα με το οποίο Ο Μαρξ κλείνει το Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, όπως είδαμε στο πρώτο μέρος. Ενώ στο έργο Ο μυλωνάς του Ντ’ανζιμπό ένας γενναιόδωρος αριστοκράτης δίνει όλος χαρά την περιουσία του για να αποκαταστήσει την κοινωνική δικαιοσύνη και στο Η λίμνη με το διάβολο διαβάζουμε «Αυτά τα πλούτη που σκεπάζουν το έδαφος…είναι η ιδιοκτησία κάποιων και τα εργαλεία της κούρασης και της υποδούλωσης των περισσοτέρων» και στο Η δεσποινίδα Λα Κιντινί «οι Βασιλιάδες και οι ιερείς, οι θρόνοι και η Εκκλησία, να τες οι μεγάλες πηγές της ανισότητας, να τες οι ζωντανές δυνάμεις της καταστροφής», είχε ψευδαισθήσεις σ’ ό, τι αφορά την μπουρζουαζία που δείχνει πια το άγριο πρόσωπό της μακριά από κάθε ιδέα ταξικού συμβιβασμού, ενώ η Σάνδη είναι ενάντια σε κάθε ιδέα τάξης. Έτσι, στις 7 του Μάη 1848 ακόμα, στην εβδομαδιαία πολιτική επιθεώρηση Η Αληθινή Δημοκρατία (La vraie République) απευθύνεται σε όσους θεωρούν τους κομμουνιστές επικίνδυνους: «Αν με κομμουνιστής εννοείτε μια συνωμοσία διατεθειμένη να δώσει χείρα βοηθείας για να αδράξει τη δικτατορία […] τότε δεν είμαστε κομμουνιστές […] αλλά αν με κομμουνισμός εννοείτε την επιθυμία της βούλησης να εξαφανιστούν από σήμερα η απεχθής ανισότητα του ακραίου πλούτου και της ακραίας φτώχειας χάρη σε όλο τα νόμιμα και από τη δημόσια συνείδηση ομολογούμενα μέσα, για να δώσουν τη θέση τους σε μια αληθινή ισότητα, ναι, τότε είμαστε κομμουνιστές» δηλώνοντας παρακάτω ότι δεν είναι υπέρ του «άμεσου κομμουνισμού» που θεωρεί άρνηση του κομμουνισμού, διότι θέλει «να προχωρήσει με τη βία μέσα από την καταστροφή της ευαγγελικής και κομμουνιστικής αρχής της αδερφοσύνης».
Οι απόψεις αυτές της George Sand για τον κομμουνισμό αντιπροσωπεύουν ένα γενικότερο ρεύμα στη Γαλλία του 19ου αιώνα, με το οποίο οι Μαρξ-Ένγκελς είχαν έρθει σε σφοδρή αντιπαράθεση εκτιμώντας παρ’ όλα αυτά κάποιους εκ των εκπροσώπων του. Μέσα στη Σάνδη οι αντιφάσεις παλεύουν, όπως θα δούμε και στα επόμενα αποσπάσματα. Προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα σε δυνάμεις που έχουν διαμετρικά αντίθετα συμφέροντα και να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα.
Χαρακτηριστικές επιστολές προς κοινωνικές τάξεις
Η παράθεση με την οποία ξεκινάει το παρόν άρθρο είναι από τη συμβουλή που έδωσε στον Επίτροπο του νομού Λα Νιέβρε το 1848, όταν το Φλεβάρη της ίδιας χρονιάς ο βασιλιάς είχε διωχθεί από το θρόνο. Στο πρώτο της Γράμμα προς το λαό το Μάρτη του 1848, όμως, θα απευθύνει μια έκκληση για ενότητα των αριστερών κομμάτων (!) ή ακόμα και για ενότητα των τάξεων, διότι «ο νόμος της ανθρωπότητας λέει ότι η αλήθεια δεν βρίσκεται στην απομόνωση και ότι θέλει τη βοήθεια όλων». Ενότητα αριστερών κομμάτων και όχι απομόνωση! Η Σάνδη δεν μπορούσε να φανταστεί στην εποχή της την κατάχρηση που θα γινόταν 150, 200 χρόνια αργότερα, όπως καταχράστηκαν διάφοροι «σοσιαλιστές» το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του Ρουσό. Τα είπε με ειλικρίνεια σε μια εποχή που δεν είχαν ξεκαθαριστεί τα ιδεολογικά πράγματα σε έναν 19ο αιώνα που μόλις είχε αναδυθεί ο στοχασμός του Μαρξ. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να γνωρίζουμε την ιστορία για να καταλάβουμε από ποιες ιστορικές πηγές έχουν αντλήσει και αντλούν οι σημερινοί σοσιαλδημοκράτες και αναθεωρητές την ιδεολογική ύλη τους ξεκόβοντάς την, βεβαίως, από τα ιστορικά συμφραζόμενα και παρακάμπτοντας τον μαρξισμό, τη λενινιστική επεξεργασία του, καθώς και την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Η Σάνδη που σε άλλο άρθρο της έχει απευθυνθεί στη μεσαία τάξη, στο οποίο κηρύττει την ενότητα και το σοσιαλισμό στους μικροαστούς, έγραψε και ένα Γράμμα προς τους πλούσιους το Μάρτη του 1848, στο οποίο θα πει ότι «ο μεγάλος φόβος ή το μεγάλο πρόσχημα της αριστοκρατίας ετούτη τη στιγμή, είναι η κομμουνιστική ιδέα […] με τη λέξη κομμουνισμός υπονοούν το λαό, τις ανάγκες του, τις επιδιώξεις του, ας μην τα συγχέουμε: ο λαός είναι ο λαός, ο κομμουνισμός είναι το μέλλον του λαού το οποίο έχει συκοφαντηθεί και δεν έχει κατανοηθεί». Ωστόσο, λίγο παρακάτω τα συγχέει η ίδια λέγοντας στους πλούσιους: «Ησυχάστε λοιπόν! Ο κομμουνισμός δεν σας απειλεί. Μόλις μας έδωσε αποδείξεις της υποταγής του στην καθεστηκυϊα τάξη διακηρύσσοντας την προσχώρησή του στη νεαρή Δημοκρατία (République)…διότι ο κομμουνισμός είναι ο αληθινός χριστιανισμός και μια θρησκεία αδερφοσύνης δεν αποτελεί απειλή ούτε για το χρηματιστήριο, ούτε για τη ζωή κανενός. Ε λοιπόν! Από όλα τα όργανα της κομμουνιστικής πίστης μπορείτε να ονομάσετε έστω ένα που διαμαρτύρεται ενάντια στους νόμους που διαχειρίζονται τη νόμιμη ιδιοκτησία και την αγιοσύνη της οικογένειας?» Το αιματηρό τσάκισμα της λαϊκής εξέγερσης λίγους μήνες μετά θα την απογοητεύσει πολύ. Η αστική τάξη δεν θέλει να μοιραστεί τίποτα και πνίγει στο αίμα τον επαναστατημένο λαό.
Η Παρισινή Κομμούνα
Τις ίδιες αντιδράσεις θα έχει η Σάνδη 23 χρόνια αργότερα, το 1871 με την Παρισινή Κομμούνα. Όπως η μεγάλη πλειοψηφία των Γάλλων λογοτεχνών (η επίσημη λογοτεχνία έδωσε 2500 έργα ενάντια στην Κομμούνα), η Σάνδη δεν θα τεθεί με το μέρος των Κομμουνάρων. Δεν βλέπει στους αρχηγούς της Κομμούνας τους πρωτοπόρους ενός νέου σοσιαλισμού. Αυτό που συμβαίνει στο Παρίσι δεν της φαίνεται «κοινωνικό ουμανιστικό σύμπτωμα» αλλά τη βασανίζει η τύχη της Δημοκρατίας (République) και «η αηδία, όπως την ημέρα μετά τον Ιούνη του 1848, με ρίχνει στην απομόνωση απέναντι στην εξεγερμένη και ελεύθερη μου συνείδηση». Ωστόσο, άλλοι ήταν πολύ σφοδρότεροι αντίπαλοι και την κατηγορούσαν για υπερβολική επιείκεια. Η Σάνδη τουλάχιστο κράτησε την αγάπη και τη συμπόνια της για το πνιγμένο στο αίμα προλεταριάτο που το θεωρούσε ανώριμο και ανεκπαίδευτο για να αναλάβει ιστορικά ανατρεπτικό ρόλο: «Κανείς δεν αμφισβητεί ότι οι πλειοψηφίες είναι γενικά τυφλές, αλλά δεν καταλαβαίνω πια ότι πρέπει να τις καταπιέζεις για να τις εμποδίσεις να είναι καταπιεσμένες» και: “o λαός θα πληρώσει τα λάθη και τα εγκλήματα», γιατί θα μείνει πίσω μέσα στα ερείπια, ενώ οι βολεμένες τάξεις όλων των κομμάτων εγκαταλείπουν το Παρίσι. Σε κάποιο γράμμα θα γράψει: «Καημένη Γαλλία! Πρέπει να κάνει πίσω την ίδια στιγμή που είναι ηττημένη (από την Πρωσία ένα χρόνο πριν, Α.Ι.)…Για μένα είναι μεγάλη η θλίψη, για μένα που αγαπώ πάντα το προλεταριάτο, που ποτέ δεν σκεφτόμουν άλλο παρά μονάχα το μέλλον του. Σε τι παράλογο και καταστροφικό παρελθόν κατρακυλά ξανά». Όπως και το 1848 οι εικόνες της βίας και της σφαγής θα τη γεμίσουν φρίκη και αποστροφή της βίας. Παρ’ όλα τα λόγια της που παράθεσε ο Μαρξ «Αγώνας ή θάνατος: ματοκύλισμα ή αφανισμός. Έτσι ακαταμάχητα μπαίνει το ζήτημα» (Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, εκδ. ‘Αναγνωστίδης’ σελ. 174), τελικά μέσα της νικάει ο ουτοπικός, πασιφιστικός, με χριστιανικά χρώματα σοσιαλιστικός ουμανισμός με μια χαρακτηριστική μικροαστική απέχθεια για «απόλυτα δόγματα». Η Σάνδη μετά το 1848 δεν θεωρούσε το λαό ώριμο για να κυβερνάει τον εαυτό του, άποψη που θα ενισχυθεί με την Παρισινή Κομμούνα: “O λαός πρέπει να κυβερνηθεί με τη βοήθεια όλων, με την αντιδραστική αστική τάξη όσο με τη δημοκρατική αστική τάξη και τους σοσιαλιστές […] αν η άρχουσα τάξη δεν μπει σε δρόμο καθαρά δημοκρατικό […] θα υπάρξει μεγάλη σύγχυση και μεγάλη δυστυχία, διότι ο λαός δεν είναι ώριμος για να κυβερνάει τον εαυτό του […] Αγαπάμε το λαό σαν να είναι παιδί μας. Τον αγαπάμε όπως αγαπάμε κάτι που είναι δυστυχισμένο, αδύνατο, γελασμένο και θυσιασμένο, όπως αγαπάμε όποιον είναι νέος, ανήξερος, ακόμα ακέραιος και φορέας του σπέρματος ενός ιδεώδους μέλλοντος […]Μπορείς να αγαπάς έτσι και να θέλεις να βυθιστεί το αντικείμενο μιας τέτοιας αγάπης στη μιζέρια ή να δοθεί στη λεηλασία;».
Με εκλογές δεν γίνεται η ανατροπή
Η Σάνδη, ωστόσο, προειδοποιεί το λαό μη γίνουν οι εκλογές του 1848 «έκφραση των συμφερόντων μιας κάστας» και ξορκίζει την μπουρζουαζία να μην ωθήσει το λαό και τη χώρα στα άκρα, να μην τον κάνει να πιστέψει ότι «ο μόνος δρόμος της σωτηρίας […] είναι τα οδοφράγματα». Η Σάνδη εκφράζει κάποιους φόβους της σχετικά με ενδεχόμενη αντεπανάσταση κατανοώντας ότι η βία φέρνει τη βία. Ο λαός της φάνηκε: «αποφασισμένος να ξαναπάρει τα τουφέκια σε περίπτωση που η Συνέλευση προσπαθήσει να βάλει στην τσέπη του το ζήτημα της ύπαρξης του προλεταριάτου». Ακόμα φοβάται μη ξαναγίνει ο λαός «κάτω από το φόβο, την υποψία και την οργή ο τρομερός λαός του 93 που ήθελε την άγρια δόξα του καιρού του και θα γινόταν η αιματοβαμμένη ντροπή της νέας υπόθεσης» (201). Στις γενικές εκλογές του Απρίλη 1848 ηττούνται οι σοσιαλιστές του Λουί Μπλαν και τον Ιούνη γίνεται η σφαγή του λαϊκού κινήματος. Ακολουθούν συλλήψεις, φυλακίσεις, εξορίες και εκτοπισμοί των επαναστατών. Η Σάνδη δεν συλλαμβάνεται, αλλά την απειλούν διαδηλωτές που πολιορκούν το σπίτι της φωνάζοντας «Θάνατος στον κομμουνισμό! Θάνατος στη Σάνδη!» Στα χρόνια που ακολουθούν από τα γραπτά της προκύπτει ότι κάτω από το φόβο για ακόμα μεγαλύτερη βία από το λαό, προτιμάει το συμβιβασμό και την πρόοδο με μικρά βήματα: «Είμαστε αναγκασμένοι να επιθυμήσουμε ένα είδος στιγμιαίας τυραννίας. Θλιβερή κατάσταση στην οποία οι ιδέες εξαφανίζονται μπροστά στα γεγονότα και στην οποία περιοριστήκαμε στο να εγκρίνουμε εκείνο που θα αλυσοδέσει τη Δημοκρατία για να σώσουμε τη Δημοκρατία». Με κάθε τρόπο λοιπόν και οπωσδήποτε να σωθεί η Δημοκρατία (République) κι ας είναι υπό τη μορφή μιας στιγμιαίας τυραννίας. Παρηγορώντας τον εαυτό της δεν μπορεί να φανταστεί ένα πισωγύρισμα στο παλαιό καθεστώς της βασιλείας: «Είναι αναμφίβολο ότι από δω και πέρα η Γαλλία θα είναι Δημοκρατία, διότι από τη μία η πιο φτωχή και πολυπληθέστερη τάξη αγαπάει αυτή τη μορφή διακυβέρνησης που της ανοίγει την πόρτα του μέλλοντος και από την άλλη η πιο πλούσια, η πιο ισχυρή κα πιο πολιτική τάξη ενδιαφέρεται για την ολιγαρχία». Η Σάνδη παρέμεινε εγκλωβισμένη, όπως η τεράστια πλειοψηφία των διανοουμένων, στη λογική μιας αστικής δημοκρατίας με ανθρωπιά για τα λαϊκά στρώματα. Μια θεωρία που θα είχε πολλούς οπαδούς μέχρι σήμερα και που κατά καιρούς προσγειώνει σκληρά τον κόσμο αποδείχνοντας με αδυσώπητο τρόπο το ατεκμηρίωτό της.
Στο τρίτο και τελευταίο μέρος θα σταθούμε στις απόψεις άλλων συγκαιρινών στοχαστών και συγγραφέων για τη George Sand, καθώς επίσης θα κάνουμε μια σύντομη ανασκόπηση για τις ιδέες της σχετικά με το γυναικείο ζήτημα, την παιδεία, την αποικιοκρατία, τη δουλεία, την ιδιοκτησία.
(Συνεχίζεται)
(Στη φωτό πορτρέτο της Γεωργίας Σάνδη από τον Ευγένιο Ντελακρουά)
Το Α’ ΜΕΡΟΣ
