Κρατούμενες γυναίκες στα σωφρονιστικά καταστήματα και το πολλαπλό κοινωνικό στίγμα

Γράφει η Αναστασία Ζήση //
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ψυχικής Υγείας, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Παν/μιο Αιγαίου

Ποιες είναι οι κρατούμενες γυναίκες εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων; Πώς βρέθηκαν υπόδικες; Πώς είναι η ζωή τους πίσω από τα κάγκελα; Πώς βιώνουν τον εγκλεισμό; Πώς μιλάνε για τον εγκλεισμό και σε ποιόν; Τι περιμένουν από τη ζωή μετά τη φυλακή; Αυτά είναι μερικά μόνο αρχικά ερωτήματα για να ξετυλιχθεί ένα νήμα σκέψεων για μια ομάδα γυναικών που είναι σχεδόν άγνωστη. Αν και η πραγματική, καθημερινή ζωή αυτών των γυναικών εντός της φυλακής μας επιτρέπει ελάχιστη ή και καθόλου πρόσβαση, οι καθημερινές αντιλήψεις και οι προκαταλήψεις που περικυκλώνουν αυτές τις γυναίκες είναι πολύ εύκολα προσβάσιμες: η κρατούμενη γυναίκα στη λαϊκή γνώμη συγκεντρώνει όλες τις δυνατές απαξιωτικές και υποτιμητικές ιδιότητες οι οποίες προκαλούν την ολική κοινωνική της αποβολή, έναν καθολικό και ακραίο κοινωνικό εξοστρακισμό. Η γυναίκα κρατούμενη αποτελεί για την κοινή γνώμη ίσως την πιο παραδειγματική εκδοχή μιας έσχατης ρήξης και απόρριψης εντός της κοινωνίας και από την κοινωνία.

Η κοινή παράσταση της γυναίκας κρατούμενης ως μια μορφή απόλυτης και μαζικής ρήξης με όλες εκείνες τις πρωταρχικές λειτουργίες που δημιουργούν και οργανώνουν μια κοινωνία – αναπαραγωγή, μητρότητα και οικιακότητα- είναι αυτή που πυροδοτεί με τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση τον κοινωνικό στιγματισμό και την κοινωνική απόρριψη. Όλες οι αιώνιες και αμετακίνητες εικόνες και ιδέες που μέσα στον ιστορικό χρόνο έχουν διακινηθεί για την γυναίκα «μάγισσα» και τη γυναίκα «δαίμονα» προβάλλονται εκ νέου, άλλοτε απροκάλυπτα και άλλοτε σιωπηρά, σ’ αυτές τις γυναίκες. Η ντροπή, η ταπείνωση, οι τύψεις και οι ενοχές τις κατακλύζουν όχι μόνο για το βάρος της ποινής που εκτίουν, αλλά κυρίως για το βάρος του κοινωνικού αποτροπιασμού που αισθάνονται ότι έχουν προκαλέσει.

Οι κρατούμενες γυναίκες είναι γυναίκες οι οποίες στην πλειονότητα τους έχουν υποστεί τη βία και την αδικία από πρωταρχικούς δεσμούς και θεσμούς σε μικρή ακόμη ηλικία. Είναι οι ίδιες θύματα ενός βίαιου φαύλου κύκλου καθώς έχουν υποστεί σημαντικά μεγαλύτερη βία από τα αδικήματα που οι ίδιες έχουν διαπράξει και για τα οποία εκτίουν την ποινή τους. Έρευνες έχει δείξει ότι οι περισσότερες είναι θύματα ενδο-οικογενειακής βίας ή υπήρξαν θύματα σεξουαλικής ή ψυχολογικής βίας κατά την παιδική τους ηλικία.

Οι κρατούμενες γυναίκες υφίστανται πολλαπλώς τις κοινωνικές κυρώσεις και επιπτώσεις των ποινών και του εγκλεισμού λόγω της ισχυρής βλάβης που προκαλείται στη μητρική λειτουργία. Τα 2/3 των κρατούμενων γυναικών, στην Ελλάδα και διεθνώς, είναι μητέρες παιδιών κάτω των 18 ετών (Bureau of Justice Statistics Special Report, 1999). Ωστόσο, μόνο ένα μικρό ποσοστό αυτών διατηρεί την επικοινωνία με τα παιδιά. Οι κυοφορούσες κρατούμενες είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο να εκτεθούν σε σοβαρές περιγεννητικές επιπλοκές που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τη ζωή του εμβρύου.

Οι επιστολές των κρατούμενων γυναικών (Γρίβα, 14.02.2018, Υπόδικές στο Κατάστημα Κορυδαλλού, 27.03.2017, Γυναικείες Φυλακές Ελαιώνα Θήβα, 28.12.2016) ανοίγουν τις πόρτες μιας σκληρής ζωής κράτησης και εγκλεισμού: υποβαθμισμένες συνθήκες ζωής, ελλιπής ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη, ακατάλληλες μεταγωγές, πρόωρη θνησιμότητα και υψηλή νοσηρότητα.

Η σωφρονιστική μεταρρύθμιση επείγει και χρειάζεται να δοθεί ιδιαίτερη φροντίδα στα παιδιά των κρατούμενων γυναικών καθώς ο βίαιος κύκλος μεταβιβάζεται σ’ αυτά: έχουν εσωτερικεύσει το κοινωνικό στίγμα, είναι εκτεθειμένα στη φτώχεια και σε υψηλή διακινδύνευση για χρήση ουσιών όπως και μετέπειτα παραβατική συμπεριφορά. Ιδιαίτερη φροντίδα χρειάζεται στη διατήρηση της συναισθηματικής επικοινωνίας ανάμεσα στις μητέρες και τα παιδιά ενώ είναι επείγον να παρθούν ειδικά μέτρα για τις μωρομάνες δίνοντας τη δυνατότητα εναλλακτικής έκτισης της ποινής σε ανοιχτές δομές εντός του κοινωνικού ιστού.

Ο Παπαδιαμάντης με την μυθοπλαστική του ηρωϊδα τη Φραγκογιαννού στο έργο του Η Φόνισσα δείχνει κατανόηση για τα βάσανα της, ως σκλάβας και δούλας, που διάγει εντός μιας ελεύθερης κοινωνίας έναν έγκλειστο βίο μιας μόνιμης υποτέλειας στη θέση της φτωχής γυναίκας. Η Φραγκογιαννού είναι έγκλειστη στην απαξιωμένη θέση της φτωχής μάνας όταν εκτελεί τους φόνους των άρρωστων και φτωχών κοριτσιών. Γράφει ο Τζιόβας (2007, σελ. 196): «Η Φραγκογιαννού δεν πιστεύει ότι η θέση της γυναίκας της κοινωνίας μπορεί να βελτιωθεί, συνεπώς ως λύση προβάλλει την απότομη ανάσχεση της αναπαραγωγής των διανθρώπινων σχέσεων και την αντιστροφή της ανθρώπινης εξέλιξης».

Φεμινιστικές οργανώσεις, συλλογικότητες και πρωτοβουλίες πολιτών, εθελοντικές ομάδες συνηγορίας έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στη στήριξη αυτών των γυναικών αλλά είναι αναγκαία και επείγουσα η υλοποίηση μιας σωφρονιστικής πολιτικής που θα βελτιώσει τις συνθήκες εγκλεισμού, θα προάγει την εκπαίδευση και θα στηρίξει εναλλακτικές δυνατότητες έκτισης ποινής για τις κρατούμενες μητέρες μικρών παιδιών.

Τζιόβας, Δ. (2007). Ο άλλος εαυτός: Ταυτότητα και κοινωνία στη νεοελληνική πεζογραφία. Αθήνα: Πόλις.