Το ειδικό παρασκεύασμα που στολίζει το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι είναι η βασιλόπιτα (η πίτα του Αγίου Βασιλείου) που σε κάθε τόπο παρασκευάζεται διαφορετικά. Από το κόψιμο της πίτας αυτής μαθαίνουμε ποια τύχη προαναγγέλλεται για την οικογένεια και ποιος θα είναι ο τυχερός του σπιτιού για τον επόμενο χρόνο…
Το έθιμο αυτό ανάγεται στη γιορτή των Κρονίων των αρχαίων Ελλήνων, Σατουρνάλια τη ρωμαϊκή εποχή. Μια συνήθεια αυτής της γιορτής ήταν η ανάδειξη με κλήρο του «βασιλιά των Σατουρναλίων» που μπορούσε να είναι και άσημος πολίτης ή δούλος. Ο τίτλος αυτός του έδινε τιμές και δόξα και του επέτρεπε μεγάλες ελευθερίες. Αυτή η γιορτή πέρασε στους Βυζαντινούς και σε άλλους λατινογενείς λαούς. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, στα Θεοφάνια έκαναν μια πίτα και μέσα της έβαζαν ένα φασόλι και ένα αμύγδαλο ή νόμισμα. Οποιος το έβρισκε στο κομμάτι του θεωρούνταν βασιλιάς και διηύθυνε τη διασκέδαση της βραδιάς… Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη μέσα στο χρόνο θα παντρευόταν. Τέλος, η βασιλόπιτα πρέπει να συσχετιστεί και με τον εορταστικό άρτο της ελληνικής αρχαιότητας, που προσφερόταν στους θεούς ως απαρχή σε μεγάλες αγροτικές γιορτές.
Η χριστιανική παράδοση που συνδέει τον Μέγα Βασίλειο με τη βασιλόπιτα ξεκινά τον 9ο αιώνα. Και αυτή είναι η κυρίαρχη εκδοχή που αναπαράγεται σήμερα, στην προσπάθεια να πειστούμε πως πρόκειται για γιορτή και έθιμο βυζαντινής προέλευσης.
Η σχετική παράδοση έχει πολλές παραλλαγές. Η πιο διαδεδομένη λέει ότι κάποτε στην Καισαρεία, όπου επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος, ήλθε ο έπαρχος της Καππαδοκίας με άγριες διαθέσεις για να εισπράξει φόρους. Ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους κατοίκους της πόλης να μαζέψουν ό,τι χρυσαφικά μπορούσαν, προκειμένου να του τα παραδώσουν. Πράγματι συγκεντρώθηκαν πολλά τιμαλφή. Κατά την παράδοση όμως είτε επειδή μετάνιωσε ο έπαρχος, είτε (κατ’ άλλους) επειδή εκ θαύματος ο Αγιος Μερκούριος με πλήθος αγγέλων απομάκρυνε το στρατό του, ο έπαρχος απάλλαξε την πόλη. Προκειμένου λοιπόν ο Μέγας Βασίλειος να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιον ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα τα νομίσματα ή τιμαλφή και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού. Ετσι συνεχίσθηκε η παράδοση αυτή, κατά τη μνήμη της ημέρας του θανάτου του.
Η βασιλόπιτα συνηθίζεται να παρασκευάζεται μέχρι και σήμερα σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο με διαφορετικό τρόπο από τόπο σε τόπο. Έτσι αλλού (Θεσσαλία, Μακεδονία κ.α.) είναι τυρόπιτα, αλλού γλύκισμα (πρόσφυγες Μ. Ασίας) ή ψωμί ζυμωμένο με διάφορα μυρωδικά. Εκτός από το νόμισα, που συνεχίζει να τοποθετείται μέχρι σήμερα μέσα στη βασιλόπιτα, παλιότερα συνήθιζαν να τοποθετούν και σύμβολα κύριας ασχολίας των μελών της οικογένειας πχ ο αμπελουργός τοποθετούσε ένα μικρό κομμάτι από κλίμα, ο γεωργός σιτάρι ή άχυρο κλπ. Η κοπή της βασιλόπιτας γινόταν την πρωτοχρονιά από τον αρχηγό της οικογένειας και μερίδιο είχαν όλα τα μέλη κατά σειρά ηλικίας, καθώς και οι ξενιτεμένοι και οι φιλοξενούμενοι, όπως και ο Αϊ-Βασίλης, ο Χριστός, το σπίτι.
