Η χτεσινή ανάρτηση της στήλης για τον ομώνυμο πίνακα του Ν. Γύζη άρεσε, αιφνιδίασε, προκάλεσε ενδιαφέρον αλλά και συζήτηση – ενστάσεις στους τοίχους που αναδημοσιεύτηκε. Ετσι με τη σημερινή ανάρτηση θέλουμε να δώσουμε λίγο περισσότερο πληροφοριακό υλικό.
Ο Γ. Βλαχογιάννης, σε μελέτημά του για «Το κρυφό σχολειό» (15.7.1945), αναφέρει: «Ανάμεσα σε όσες διατριβές έτυχε να διαβάσω… δεν είδα καμία ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη κρυφού σχολειού… μέσα στον αμέτρητο σωρό ανέκδοτου υλικού για της σκλαβιάς τα σχολειά που έχω συναγμένο, δεν απάντησα τίποτε που να κάνει λόγο για το σχολειό… Ερχεται λοιπόν η απορία πρώτα, πώς του κρυφού σχολειού τα μαθητούδια, που νύχτα πηγαίνανε στο σχολειό… κι αυτό θα βρισκόταν έξω από το χωριό, λοιπόν σε μοναστήρι είτε σε ρημοκλήσι, πώς τ’ ανήσυχα παιδιά, όλο φωνές και γέλια και τραγούδια στο δρόμο τους θα ξέφευγαν την προσοχή των Τούρκων… αλλά νύχτα στην ερημιά ήτανε και λύκοι… Τάχα τα παιδιά παίρνανε στο δρόμο τους κανένα φύλακα μισθωτό του χωριού… Ολο αυτό το φανταχτερό και κούφιο και χωρίς θεμέλιο κτίσμα πέφτει σε μια στιγμή σωρός μ’ ένα λόγο μοναχά. Ποτέ ο Τούρκος ο αγράμματος δεν μπόδισε το χριστιανό γράμματα να μαθαίνει…».
«Αναφέρεται επίσης στον βουλευτή Θανάση Ευταξία, παπαδοπαίδι, άνθρωπο αρχαϊκό, δεινό γνώστη των σχολικών παλιών και νέων, που αρκετές φορές χρημάτισε και υπουργός Παιδείας, μάλιστα και μεταρρυθμιστής, ο οποίος σε συνεδρία της Βουλής, στις 29.6.1899, απαντώντας στο βουλευτή από τη Γορτυνία, είπε ότι ουδέποτε υπήρχαν στην Ελλάδα δημοτικά σχολεία. Υπήρχαν τα λεγόμενα κοινά σχολεία στα οποία τα Ελληνόπουλα μάθαιναν τα πρώτα τους κολλυβογράμματα, το αλφάβητο, λίγες προσευχές, την Οκτώηχον και το Ψαλτήριον». (Μεταγενέστερη προσθήκη στο άρθρο)
Υπάρχει μια αξιόλογη μελέτη του Χρίστου Γ. Πατρινέλη, «Κρυφό Σχολειό», «Ο Ερανιστής», τόμος 25, Όμιλος Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2005., την οποία αξίζει να διαβάσει κάποιος. Στο μέλλον στη στήλη «Τεκμήρια» θα αναδημοσιεύσουμε το σχετικό άρθρο του ιστοριοδίφη Γ. Βλαχογιάννη, που πρώτος αμφισβήτησε την ύπαρξη του κρυφού σχολειού.
«Κρυφό Σχολειό», ο πίνακας του Νικόλα Γύζη και το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη, πρωτοσέλιδο στο περιοδικό του Γ. Δροσίνη «Εθνική Αγωγή», 1η Ιανουαρίου 1899
Τὸ κρυφὸ σχολειό
Ἀπ᾿ ἔξω μαυροφόρ᾿ ἀπελπισιά,
πικρῆς σκλαβιᾶς χειροπιαστὸ σκοτάδι,
καὶ μέσα στὴ θολόκτιστη ἐκκλησιά,
στὴν ἐκκλησιά, ποὺ παίρνει κάθε βράδυ
τὴν ὄψη τοῦ σχολειοῦ,
τὸ φοβισμένο φῶς τοῦ καντηλιοῦ
τρεμάμενο τὰ ὀνείρατα ἀναδεύει,
καὶ γύρω τὰ σκλαβόπουλα μαζεύει.
Ἐκεῖ καταδιωγμένη κατοικεῖ
τοῦ σκλάβου ἡ ἁλυσόδετη πατρίδα,
βραχνὰ ὁ παπάς, ὁ δάσκαλος ἐκεῖ
θεριεύει τὴν ἀποσταμένη ἐλπίδα
μὲ λόγια μαγικά,
ἐκεῖ ἡ ψυχὴ πικρότερο ἀγροικὰ
τὸν πόνο τῆς σκλαβιᾶς της, ἐκεῖ βλέπει
τί ἔχασε, τί ἔχει, τί τῆς πρέπει.
Κι ἀπ᾿ τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ ψηλά,
ποῦ ἐβούβανε τὰ στόματα τῶν πλάνων,
καὶ ρίχνει καὶ συντρίβει καὶ κυλᾶ
στὴν ἄβυσσο τοὺς θρόνους τῶν τυράννων,
κι ἀπὸ τὴ σιγαλιά,
ποῦ δένει στὸ λαιμὸ πνιγμοῦ θηλιά,
κι ἀπ᾿ τῶν προγόνων τ᾿ ἄφθαρτα βιβλία,
ποῦ δείχνουν τὰ πανάρχαια μεγαλεῖα,
ἕνας ψαλμὸς ἀκούγεται βαθὺς
σὰ μελῳδίες ἑνὸς κόσμου ἄλλου,
κι ἀνατριχιάζει ἀκούοντας καθεὶς
προφητικὰ τὰ λόγια του δασκάλου
μὲ μία φωνὴ βαριά.
«Μὴ σκιάζεστε στὰ σκότη! Ἡ λευτεριὰ
σὰν τῆς αὐγῆς τὸ φεγγοβόλο ἀστέρι
τῆς νύχτας τὸ ξημέρωμα θὰ φέρει».
Ι. Πολέμης
Επιμέλεια: Ηρακλής Κακαβάνης
