Παραμύθια της πολυταξιδεμένης Αλεπούς
Συγγραφέας: Ζωή Βαλάση
Εικονογράφος: Λεμονιά Αμαραντίδου
Τα Παραμύθια της πολυταξιδεμένης Αλεπούς δεν είναι μόνο μια συλλογή παραμυθιών απ’ όλον τον κόσμο. Πριν γίνουν βιβλίο, ήταν, όπως βέβαια όλα τα λαϊκά παραμύθια, φτερά. Ελεύθερα, πολύχρωμα, εφήμερα σαν μάγοι, σαν πεχλιβάνηδες και σαν ταξιδευτές, που πήραν μαζί τους στο πέταγμά τους, στις περιπλανήσεις και στα θαύματα δεκάδες ανθρώπους, προπάντων παιδιά.
Το βιβλίο αυτό λοιπόν δε θα μπορούσε να είναι άλλο από μία πρόσκληση να ξαναγίνουν φτερωτά τα τυπωμένα λόγια. Να πάρουν μαζί τους κι άλλα παιδιά και μεγάλους. Κι αυτό είναι εφικτό, γιατί αυτό το βιβλίο, πριν γίνει βιβλίο, ήταν πείραμα. Και, πριν γίνει πείραμα, ήταν ιδέα.
Η Ιδέα
Θα μπορούσαν άραγε τα παραμύθια ξένων λαών, όπως και τα τραγούδια τους, τα σπίτια τους, οι φορεσιές, τα επαγγέλματά τους, να εμπνεύσουν στα παιδιά μας ενδιαφέρον, έκπληξη, θαυμασμό για το διαφορετικό αλλά και το όμοιο που περιέχουν τα λαϊκά δημιουργήματα σ’ όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης και στα βάθη του χρόνου;
Πιστεύω πως με τα παραμύθια των λαών μπορούμε να ταξιδέψουμε τα παιδιά μας στις εστίες των ανθρώπων που τους λέμε «ξένους», να τα οδηγήσουμε στην εξερεύνηση και στη χαρά που πηγάζει από την ανακάλυψη της ομορφιάς άλλων οριζόντων, άλλης τέχνης, άλλων πατρίδων κι έτσι ίσως τα προφυλάξουμε από τις ενήλικες προκαταλήψεις και τη μισαλλοδοξία.
Απολαμβάνοντας συναρπαστικές διηγήσεις διαφόρων λαών με διαφορετικούς πολιτισμούς, γεμάτες με παθήματα, κατορθώματα και αγώνες για ελευθερία, ευτυχία, δικαιοσύνη, σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της γης και του χρόνου, γίνεται κοντινό αυτό που φαντάζει ξένο επειδή είναι άγνωστο.
Με ποιον τρόπο όμως θα ήταν δυνατόν να πλησιάσουμε έναν τέτοιο δύσκολο στόχο;
Σ’ έναν κόσμο που όλο και συχνότερα επιζητεί –και ζει– εικονικές πραγματικότητες, όπου κυριαρχεί η αξία της ταχύτητας εις βάρος του στοχασμού, της εναλλαγής εις βάρος της εμβάθυνσης, της ατομικότητας απέναντι στη συλλογική δράση, πώς θα μπορούσε άραγε η –περιθωριοποιημένη σήμερα– λαϊκή παράδοση να παράγει και να παρέχει εφόδια αληθινής και αλληλέγγυας ζωής;
Το Πείραμα
Είναι αλήθεια ότι η ίδια η λαϊκή παράδοση μας δίνει τα μέσα και τον τρόπο για να καλλιεργήσουμε, σε κάποιο βαθμό, ενδιαφέρουσες προσωπικότητες και σχέσεις ακόμη και μέσα στις σύγχρονες, αφιλόξενες συνθήκες. Η προφορικότητα, η ομαδικότητα, η ψυχαγωγική λειτουργία και η ένταξη της τέχνης στην καθημερινότητα είναι θεμελιώδη χαρακτηριστικά της και αποτελεσματικοί μηχανισμοί.
Το πώς και το αν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν οι μηχανισμοί της λαϊκής παράδοσης σε συνθήκες τόσο διαφορετικές από αυτές που τους δημιούργησαν και τους διατήρησαν επί αιώνες ήταν ακριβώς το περιεχόμενο του Προγράμματος «Παραμύθια Χωρίς Σύνορα» που, ως πείραμα, δοκιμάστηκε στα παιδιά της Α΄ και της Β΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Χιλλ από το 2015 έως το 2017.
Από τους καρπούς της λαϊκής παράδοσης διαλέξαμε τον λαϊκό λόγο. Είναι λόγος λιτός, ακριβής, καίριος και, στα ελληνικά παραμύθια, εντελώς ιδιαίτερος καθώς συνδέεται με τις ντοπιολαλιές, που τα σημερινά παιδιά δεν έχουν καμιά ευκαιρία ν’ ακούσουν.
Από τους καρπούς του λαϊκού λόγου διαλέξαμε τα παραμύθια. Είναι είδος πρόσφορο σε ποικίλες προσεγγίσεις και ανοιχτό σε πολλές προοπτικές, κυρίως όμως είναι για τα παιδιά η πιο αγαπητή κι εκλεκτή ψυχαγωγία. Επιλέξαμε παραμύθια παραδοσιακά από την Ελλάδα και άλλες χώρες, τα οποία συχνά συνοδεύονταν από σχετικά τραγουδάκια, λαϊκής ή σχολικής προέλευσης. Συχνά οι συνθήκες το καλούσαν να ταξιδέψουμε και σε παλιούς μύθους όταν θα ήταν ενδιαφέρον αυτοί να συσχετιστούν με το συγκεκριμένο λαϊκό παραμύθι, φτιάχνοντας έτσι διαχρονικές γέφυρες ανάμεσα στους λαούς και στους πολιτισμούς τους.
Προκρίναμε την προφορικότητα, που καλλιεργεί την προσωπική σχέση, που αντιμάχεται τη μοναξιά καθώς δημιουργεί δεσμούς στην ομάδα, ενώ, προϋποθέτοντας την προσήλωση, ασκεί τα παιδιά στη συγκέντρωση, στην προσοχή και στη μέθεξη. Η κοινή παρακολούθηση της προφορικής αφήγησης, η ομαδική απόλαυση της τέχνης δημιουργεί δεσμούς φιλίας, αλληλεγγύης και αίσθηση ασφάλειας σε οποιεσδήποτε συνθήκες.
Στην προφορική αφήγηση δεν είναι μόνο ο μύθος που συναρπάζει. Είναι κι η φωνή του αφηγητή, οι διακυμάνσεις της, οι κινήσεις του αφηγητή, οι στάσεις του, τα υπονοούμενα, αυτές οι γεμάτες νόημα σιωπές… Έτσι, η εξοικείωση με την προφορική αφήγηση αναπτύσσει τις ικανότητες του παιδιού να παρατηρεί, να προσέχει, να συμπάσχει, να θυμάται, να συσχετίζει.
Η προφορικότητα είναι πρόκληση και δοκιμασία. Η από μέρους των μικρών ακροατών ανάληψη συγκεκριμένων σύντομων ρόλων (π.χ. του τελάλη) κατά την αφήγηση ήταν μια περιζήτητη συμμετοχή.
Ας σημειωθεί επίσης ότι, κατά κανόνα, η εθνικότητα κάθε αφήγησης οριζόταν από τυπικά στιχάκια εισαγωγικά στον κόσμο της φαντασίας και εξόδου από αυτήν, απαραίτητη και συναρπαστική τελετουργία που τα παιδιά την εκτελούσαν με ζήλο.
Υιοθετήσαμε την τακτικότητα των συναντήσεων, γιατί μόνο έτσι μπορεί να ενταχθεί το λαϊκό παραμύθι στην καθημερινότητα ως φυσική καλλιτεχνική ψυχαγωγία, ενώ παράλληλα με τη συχνή επαφή γίνεται δυνατή η εξοικείωση των παιδιών με αυτό το είδος επικοινωνίας, ώστε να γίνουν κατανοητοί οι κώδικες που το διέπουν και οι οποίοι επιτρέπουν στο παραμύθι να λειτουργήσει όχι ως περιστασιακή κι εφήμερη, αλλά ως πραγματικά λυτρωτική εμπειρία.
Για την ολοκλήρωση του φανταστικού κόσμου της αφήγησης στο Πρόγραμμα, θεωρήσαμε ότι η εικαστική ξενάγηση θα ήταν γοητευτική. Εικόνες, σαν σκηνικά, του τόπου της αφήγησης, αντικείμενα καθημερινής ή μαγικής χρήσης, χάρτινοι ήρωες με τις παραδοσιακές φορεσιές τους και, τέλος, σε κάθε συνάντηση, «διαβατήρια της φαντασίας» ή καρτ ποστάλ που έστειλε δήθεν η πολυταξιδεμένη Αλεπού, με εικαστικά στοιχεία των παραμυθιών, χρησίμευαν ως μνημοτεχνικά κλειδιά, που τα παιδιά με μεγάλη επιμέλεια χρωμάτιζαν ενώ άκουγαν μουσικές των συγκεκριμένων παραμυθένιων τόπων.
Αυτό που έχει όμως μεγαλύτερη σημασία είναι ότι τα παιδιά, επηρεασμένα από την επαφή τους με διαφορετικούς κόσμους, βίωναν τη δημιουργική ελευθερία της φαντασίας και προσέφεραν συχνά σε όλους μας και στους εαυτούς τους συγκινητικά καλλιτεχνήματα.
Συμπέρασμα
Αυτή η συλλογή, Παραμύθια της πολυταξιδεμένης Αλεπούς, με τον πρώτο τόμο που έχετε στα χέρια σας και με τον δεύτερο που θα ακολουθήσει, είναι μια πρόταση όχι μόνο σε εκπαιδευτικούς, αλλά και σε γονείς. Ο πλούτος και η σοφία των παραμυθιών της λαϊκής παράδοσης είναι καλά σχολεία για ανθρώπους που θέλουν να επικοινωνούν με ακρίβεια, χάρη, ευρηματικότητα, που νοιάζονται για μια αληθινή ζωή, με αλληλεγγύη, με ενδιαφέρον για τους άλλους, για το περιβάλλον, για το μέλλον.
Η πολύχρονη επαφή μου με τα παιδιά –και ειδικότερα μέσω του συγκεκριμένου προγράμματος– με έπεισε ότι οι παραδοσιακοί τρόποι επικοινωνίας και ψυχαγωγίας προσφέρουν στα παιδιά εφόδια πολύτιμα για την προσωπικότητά τους και για τη στάση που θα επιλέξουν μπροστά στα διάφορα προβλήματα της ζωής.
Κι αυτό δεν είναι υπερβολή. Κάθε δέντρο μεγαλώνει στον αέρα και στον ήλιο, αλλά τρέφεται από τις ρίζες του.
Βιογραφικό Ζωής Βαλάση
Η Ζωή Βαλάση (γένους Τζίμα, Αθήνα 1945) είναι συγγραφέας και κριτικός, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Σορβόννη-Παρίσι IV. Από το 1976 έχει εκδώσει περισσότερα από πενήντα βιβλία, κυρίως για παιδιά, και έχει συνεργαστεί με πολλές εφημερίδες και περιοδικά, με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση –είτε για επιστημονικά θέματα είτε με έργα μυθοπλασίας– και με διάφορα παιδαγωγικά και ερευνητικά ευρωπαϊκά κέντρα για τη νεοελληνική λογοτεχνία και γλώσσα. Έχει προσκληθεί και έχει εκπροσωπήσει το ελληνικό παιδικό βιβλίο σε διεθνή συνέδρια και διεθνείς συναντήσεις για το βιβλίο. Έχει τιμηθεί με ελληνικά και διεθνή βραβεία (1983, 1987, 2000, 2014) και έργα της έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στο εξωτερικό.
Καθιέρωσε τακτική στήλη κριτικής του παιδικού βιβλίου στην εφημερίδα Ριζοσπάστης (1975-1987) και δίδαξε επί είκοσι χρόνια στην τριτοβάθμια εκπαίδευση το μάθημα «Εισαγωγή στη μελέτη της λογοτεχνίας και των βιβλίων για παιδιά».
