Αφιερωμένο στη Ν.Κ
που πολύ αγάπησε
τη Λίνα Βερτμίλερ
«[Οι εικόνες της Βερτμίλερ] ήταν αστείες και τρομακτικά οδυνηρές και μεγάλες και συναισθηματικές και υπερβολικές και δημοφιλείς. Και μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ήταν σε θέση να κάνει πράγματα που κανείς άλλος δεν έκανε… Αυτό ήταν ένα πολύ ιδιαίτερο καλλιτεχνικό όραμα.» —Μάρτιν Σκορτσέζε
Πολλά χρόνια πριν το #metoo αλλά μέσα στην πολύχρωμη, αγωνιστική, φωτεινή δεκαετία του ’60 και σε άμεση σύνδεση με αυτή η Λίνα Βερτμίλερ, Ιταλίδα σκηνοθέτρια και σεναριογράφος, έφερε στην μεγάλη οθόνη τις γυναίκες πρωταγωνίστριες πέρα από το Χόλιγουντ αναδεικνύοντας τη γυναικεία θέση και οπτική πάνω στα διάφορα ζητήματα. Παράλληλα έφερε στην μεγάλη οθόνη την κρίση του αντρικού φύλου, στην Ιταλία αλλά και παντού. Μοιραία αυτές οι επιλογές την οδήγησαν σε ευθεία σύγκρουση με το, μέχρι και σήμερα, ανδροκρατούμενο χώρο του κινηματογράφου. Για να πειράξουμε λίγο τους κάθε λογής σεξιστές και ακροδεξιούς κήνσορες μιας συντηρητικής ηθικής, η Λίνα υπήρξε μια από τις πρώτες… «woke» σκηνοθέτριες του παγκόσμιου κινηματογράφου…
Η πολιτική, η εργατική τάξη, ο έρωτας αποτυπώθηκαν στα έργα της όχι εξιδανικευμένα αλλά ως καταστάσεις που έρχονται αντιμέτωπες με ένα σύστημα το οποίο «γνωρίζει πώς να αφομοιώνει όλες τις πάστες ανθρώπων» (Γιάννης Καντέας-Παπαδόπουλος, Αθηνόραμα). Παράλληλα οι ταινίες της Ιταλίδας δημιουργού σατιρίζουν αιχμηρά – και διασκεδαστικά – την μεταπολεμική Ιταλία, την Μαφία, τα ήθη και τις αντιλήψεις της εποχής, και όπως είναι φυσικό, το φασισμό. Συνολικά, οι ταινιες της έγιναν θέμα συζήτησης και όπως διαβάζουμε, κατέρριψαν τα αμερικανικά ρεκόρ εισπράξεων ξενόγλωσσων ταινιών. Το περιοδικό New York (τεύχος Φεβρουαρίου 1976) την έβαλε στο εξώφυλλο με τον τίτλο «Ο πιο σημαντικός σκηνοθέτης μετά τον Ίνγκμαρ Μπέργκμαν» .
Οι απλοί άνθρωποι στο προσκήνιο
Ο φακός της Βερτμίλερ αναδεικνύει τους απλούς ανθρώπους που δεν παύουν να πιστεύουν σε ένα καλύτερο μέλλον ακόμα και όταν κάθε ελπίδα, φαινομενικά, έχει χαθεί. Με σταθερό ταξικό προσανατολισμό, υπέρ της ταξικής πάλης δεν αφήνει εκτός της κριτικής της την Αριστερά και την Αναρχία αναδεικνύοντας το αναντίστοιχο της παρουσίας τους σε σχέση με τις ανάγκες και τα προβλήματα της εποχής. Ειρωνική, με πάθος και όρεξη για ζωή αποτελεί (ή πρέπει να αποτελεί) σημείο αναφοράς για το σύγχρονο ιταλικό και παγκόσμιο κινηματογράφο. Οι αντιφάσεις των χαρακτήρων στις ταινίες της Βερτμίλερ, κάνουν βήματα προς μια κοινωνική συνειδητοποίηση αλλά δεν καταφέρνουν να σπάσουν από τις κυρίαρχες αντιλήψεις. Αυτό φυσικά, δεν είναι αποτελεί λάθος αλλά μια πραγματική συνθήκη που η σκηνοθέτρια προσεγγίζει με οξυδέρκεια και κατά τη γνώμη μου, με βαθύ κριτικό πνεύμα. Αξίζει σε αυτό το σημείο να θυμηθούμε τι έγραφε ο Αντόνιο Γκράμσι σχετικά με την αντιφατική συνείδηση της εργατικής τάξης: «Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι αυτός [ο εργάτης] έχει δυο θεωρητικές συνειδήσεις (ή μια αντιφατική συνείδηση): αυτή που υπονοείται στη δραστηριότητά του και η οποία τον ενώνει πραγματικά με τους συναδέλφους του στο μετασχηματισμό στην πράξη του πραγματικού κόσμου και εκείνη που διακρίνεται επιφανειακά ή φραστικά και την οποία την έχει κληρονομήσει από το παρελθόν και την έχει αφομοιώσει άκριτα». Η συγκεκριμένη συνθήκη απεικονίζεται κυρίως στην «Ιστορία έρωτα και αναρχίας» χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η αναρχική Λίνα είχε στο μυαλό της έναν επαναστάτη μαρξιστή όπως ο Γκράμσι…
Η κινηματογραφική δημιουργός σπούδασε θέατρο και χάρις στη γνωριμία της με τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι και την τότε σύζυγό του Φλώρα Καράμπελα που συνδέονταν με τον Φρεντερίκο Φελίνι, δούλεψε ως βοηθός σκηνοθέτη στην κορυφαία ταινία του μεγάλου σκηνοθέτη «81/2» (1963). Το σκηνοθετικό της ντεμπούτο έγινε την ίδια χρονιά με την ταινία «Ι Basilischi» την οποία γυρίζει με το κινηματογραφικό συνεργείο του Φελίνι. Έγινε διεθνώς γνωστή με την ταινία «Μίμης ο Σιδεράς» (1972) όπου παρουσιάζει τον Μίμι, ένας Σικελό εργάτη, που αναγκάζεται να μετακομίσει από το χωριό του στο Τορίνο γιατί ψήφισε «κατά λάθος» το Κομμουνιστικό Κόμμα. Όταν αφήσει έγκυο μια γυναίκα, θα κάνει ό,τι μπορεί για να το κρατήσει μυστικό από τη γυναίκα του. Είναι μια σάτιρα για τις αντιλήψεις περί φύλου και της κοινωνικής και πολιτικής θέσης στην Ιταλία – και όχι μόνο – που μπορούν να επηρεάσουν και επηρεάζουν πλήθος ανθρώπων ακόμα και των πιο ιδεολόγων. Μπορούμε να πούμε ότι ο «Μίμης ο Σιδεράς» είναι μια σάτιρα των ποικίλων αντιφάσεων της μεταπολεμικής Ιταλίας. Αλλά η Βερτμίλερ δεν προσφέρει μασημένη τροφή στο κοινό. Στο τέλος της ταινίας αναρωτιέσαι, ο πρωταγωνιστής είναι θύμα ή/και θύτης; Στην ταινία πρωταγωνιστούν οι μόνιμοι συνεργάτες της Τζιανκάρλο Τζιανίνι (Ο Πασκουαλίνο και οι 7 καλλονές, ταινία επίσης της Βερτμίλερ, Hannibal) και η Μαριάντζελα Μελάτο (Η εργατική τάξη πάει στον παράδεισο, Μια τρελή οικογένεια).
Ένα αντιφασιστικό μήνυμα
Η ταινία «Ιστορία έρωτα και αναρχίας» (1973), αποτελεί ένα πολιτικό παραμύθι που διαδραματίζεται στην Ιταλία την περίοδο της ανόδου του φασισμού. Βρισκόμαστε πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όπου ένας αγρότης και αναρχικός αποφασίζει να δολοφονήσει τον Μουσολίνι, περισσότερο λόγω της προσωπικής του ηθικής και λιγότερο για πολιτικούς λόγους, με τη βοήθεια μιας επίσης αναρχικής ιερόδουλης. Εδώ, πέρα από το σύνολο της ταινίας, ξεχωρίζει και η μουσική του Νίνο Ρότα (La Strada, Ο Νονός, Ροζ Πάνθηρας), ιδιαίτερα το τραγούδι «D’amore e d’anarchia» (ή αλλιώς γνωστό και ως «Amare me» που ερμηνεύει συγκλονιστικά η Άννα Μελάτο, αδερφή της Μαριάντζελα. Ο Τζιανίνι κέρδισε το βραβείο Α’ Ανδρικού Ρόλου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών για την ερμηνεία του στην ταινία όπως αντίστοιχα έλαβε μια υποψηφιότητα για το Όσκαρ Α’ ανδρικού ρόλου για την ερμηνεία του στη ταινία «Ο Πασκουαλίνο και οι 7 καλλονές». Με τη σειρά της η ταινία, που χρησιμοποιεί σε ίσες δόσεις το δραματικό στοιχείο με δυνατές στιγμές του γελοίου και του γκροτέσκου, στέλνει ένα μήνυμα για τους κινδύνους της φασιστικής απειλής. (Tι ειρωνεία, σήμερα η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι είναι πρόεδρος του ακροδεξιού κόμματος «Αδέλφια της Ιταλίας» (Fratelli d’Italia) που αποτελεί εξέλιξη του Ιταλικού Κοινωνικού Κινήματος (Movimento Sociale Italiano, MSI), του επίσημου φασιστικού κόμματος στη μεταπολεμική Ιταλία…)
Το 1974, πάντα μαζί με τον Τζιανκάρλο Τζιανίνι, κυκλοφορεί η ταινία «Η κυρία και ο ναύτης», μια κωμωδία όπου συνυπάρχουν ο πόλεμος των φύλων και η πάλη των τάξεων. Μάλιστα, 27 χρόνια αργότερα γυρίστηκε και ένα αδιάφορο ριμέικ από τον Γκάι Ρίτσι και τη Μαντόνα… Στο ντοκιμαντέρ του Valerio Ruiz, «Lina Wertmuller: Female Trouble» και αναφερόμενη στην ταινία διηγείται ότι συνέλαβε την ιδέα στη διάρκεια των διακοπών της στη Σαρδηνία με τον άντρα της Ενρίκο και κάποιους φίλους τους. «Η ιδέα του έρημου νησιού, λέει, της έδινε την αίσθηση της ακρίβειας. Αντιπροσώπευε έναν κόσμο χωρίς κανόνες και νόμους — το μοναδικό πλαίσιο στο οποίο θα μπορούσε να υπάρξει η αγάπη των ηρώων της ταινίας».
Το τέλος
Η Λίνα Βερτμίλερ είναι η πρώτη γυναίκα που κέρδισε υποψηφιότητα για Όσκαρ Σκηνοθεσίας για το «Ο Πασκουαλίνο και οι 7 καλλονές» (1975). Το 2019, έλαβε ένα τιμητικό Όσκαρ για το σύνολο της σταδιοδρομίας της. Έφυγε πλήρης ημερών τη νύχτα της 9ης Δεκεμβρίου 2021, σε ηλικία 93 ετών.
(Με στοιχεία από το διαδίκτυο. Οι κρίσεις είναι προσωπικές. Μια πρώτη μορφή του κειμένου δημοσιεύτηκε στο προσωπικό μου ιστολόγιο «Λογοτεχνία & Σκέψη)
