Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
Μια συγκριτική προσέγγιση σε τρία βιβλία
Το ήδη αναφερόμενο βιβλίο Ντιμίτρ Σοστακόβιτς, για τον ίδιο και την εποχή του (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή») περιλαμβάνει άρθρα του Σοστακόβιτς σε εφημερίδες και περιοδικά από το 1926 μέχρι το 1975, έτος του θανάτου του. Πρόκειται για επίσημα δημοσιευμένα άρθρα και γι αυτό αμφισβητήθηκε από τους αντιπάλους η ειλικρίνεια των εκφρασμένων απόψεων σε μια προσπάθεια να παρουσιάζουν το μεγάλο μουσικοσυνθέτη ως θύμα καθεστωτικών πιέσεων και καταπιέσεων, «σταλινικής παράνοιας» κλπ. που τάχα τον οδηγούσε σε διπροσωπία ουσιαστικά κάνοντάς τον ψεύτη και δειλό. Άλλα έγραφε για να μην έχει πρόβλημα με τις επίσημες αρχές, άλλα σκεφτόταν σύμφωνα με μια λογική που θέλει σώνει και καλά να «δώσει» στην ιστορία έναν Σοστακόβιτς αντισοβιετικό. Γι αυτό οι «προστάτες» της προσωπικότητάς του γράφουν βιβλία γεμάτα από εικασίες, αυθαίρετες υποθέσεις, όπως το βιβλίο του Σολωμόν Βολκόφ, Σοστακόβιτς και Στάλιν (εκδόσεις «Κέδρος») στο οποίο είναι τόσο αντίθετη η εικόνα του Σοστακόβιτς με αυτή που σχηματίζεται στον αναγνώστη από την προαναφερόμενη έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής», ώστε να έχει ενδιαφέρον να κάνουμε μια σύγκριση κάποιων κοινών στα βιβλία αυτά επανερχόμενων σημείων, όπως το ζήτημα του Κόμματος, της κριτικής και αυτοκριτικής, την Οκτωβριανή Επανάσταση και την κοσμογονική σημασία της, τη σοβιετική ιδέα σαν εναλλακτική λύση για την ανθρωπότητα. Στα κείμενα του ίδιου του Σοστακόβιτς νοιώθουμε τον παλμό της εποχής και της καινούργιας δημιουργίας, το δύσκολο, αλλά και πρωτόγνωρο έργο της Ρωσίας μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Στη μουσική του ακούμε τον ήχο, το σφυγμό των κοσμογονικών αλλαγών, αλλά οι «σωτήρες» του έχουν ακριβώς το αντίθετο πνεύμα, είναι μίζεροι και μικροπρεπείς. Σ’ ό, τι αφορά τον Βολκόφ, θα ταίριαζαν τα εξής λόγια του Ανατόλ Λουνατσάρσκι (1875-1933, από το 1917 μέχρι το 1929 ήταν Επίτροπος του Λαού για την Παιδεία της νεαρής σοβιετικής δημοκρατίας) : «Είναι προφανές ότι ένας καλός ειδικός που δεν έχει πάρει κομμουνιστική διαπαιδαγώγηση δεν είναι τίποτα παραπάνω από έναν πολίτη αμερικανικού τύπου που μπορεί μεν να κάνει καλά τη δουλειά του, αλλά μόνο και μόνο για χάρη της καριέρας του». Όπως είπαμε και στην αρχή, δεν είναι η μουσική που επιλέγεται για την αντισοβιετική επίθεση, αλλά τα φρονήματα του μουσικοσυνθέτη.
Η μεγάλη λαθροχειρία
Κραυγαλέο παράδειγμα το βιβλίο του μουσικολόγου Βολκόφ που παντού στη μουσική του Σοστακόβιτς ακούει να εκφράζεται η θλίψη, η απελπισία, το αδιέξοδο, η ζοφερότητα, η συντριβή, ο εξοργισμός κλπ. του ανθρώπου του κυνηγημένου από το «μεγάλο τρόμο» του Στάλιν και αργότερα από την ασφυκτική κομματική γραφειοκρατία της μετά τον Στάλιν εποχής. Ο μουσικολόγος Βολκόφ βγάζει «αυτοκτονική» την αυτοβιογραφική μουσική εικόνα του Σοστακόβιτς. Η Όγδοη Συμφωνία, κατά Βολκόφ, εκφράζει «οικουμενική απελπισία» και «κοσμική καταστροφή». Βεβαίως υπήρχε η πολεμική απειλή και η άνοδος του φασισμού, αλλά οι «εικόνες της κρεατομηχανής του πολέμου συγχέονται αναγκαστικά με τις εικόνες της μηχανής του Μεγάλου Τρόμου που αλέθει ανθρώπους» (Σ. Βολκόφ, σελ. 248). Ενδιαφέρον έχει γι αυτό να δούμε τι λέει ο ίδιος ο Σοστακόβιτς για την Όγδοη Συμφωνία του: «Δεν περιγράφονται συγκεκριμένα γεγονότα μέσα στο έργο αυτό. Αντανακλά τις σκέψεις μου, τα συναισθήματά μου και την έξαρση της δημιουργικής μου διάθεσης που αναπόφευκτα επηρεάστηκε από τα χαρμόσυνα νέα για τις νίκες του Κόκκινου Στρατού» (έκδοση ΣΕ, σελ. 120). Το γεγονός ότι μια τέτοια δημιουργία μπόρεσε να γίνει φανερά σε μια χώρα σοσιαλιστικής οικοδόμησης ενόχλησε τον Βολκόφ που σύμφωνα με την δογματικά αντικομμουνιστική συνταγή ερμηνεύει τα έργα και την ψυχική διάθεση μεγάλων επί σοσιαλισμού δημιουργών ως προϊόντα κατάθλιψης, καταπίεσης κλπ. Και αυτά τα «ακούει» κιόλας στη μουσική. Δεν είναι περίεργο. Ο ίδιος ο Σοστακόβιτς θεωρούσε ότι στη χώρα του συνεχιζόταν η ταξική πάλη: «Η ταξική πάλη συνεχίζεται στη χώρα μας και συνεχίζεται και στη μουσική, γιατί η μουσική, όπως είναι φυσικό, αντικατοπτρίζει οτιδήποτε συμβαίνει στη χώρα…Δίνοντας ένα ισχυρό χτύπημα στους υπεραριστερούς, δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνάμε ποτέ τον κίνδυνο που μας απειλεί από τα δεξιά» (1933, Ο Σοστακόβιτς για τον ίδιο και την εποχή του, ΣΕ, σελ. 39).
Αναπλάθοντας το Σοστακόβιτς
Ενώ η έκδοση της ‘Σύγχρονης Εποχής’ περιλαμβάνει τα επίσημα δημοσιευμένα κείμενα του Σοστακόβιτς σε εφημερίδες και περιοδικά – άρα αφήνει τον ίδιο να μιλάει για τον εαυτό του και το έργο του- οι πηγές του Βολκόφ είναι προσωπικές αναμνήσεις που δεν μπορούν να διασταυρωθούν ή αποφθέγματα ακόμα πιο θολής προέλευσης στο στυλ του «εκείνος μου είπε, ότι η τάδε θυμόταν», δηλαδή προσωπικές κουβέντες από δεύτερο και τρίτο χέρι, εικασίες πολλές στο στυλ του «ο Στάλιν πρέπει να σκέφτηκε, πρέπει να νόμιζε», «πώς ο Σοστακόβιτς να μην ένοιωθε κατάθλιψη…» κλπ. Αυτά αποτελούν τη σπονδυλική στήλη των πηγών του Βολκόφ στο βιβλίο του. Η διαφορά είναι πολύ μεγάλη, λες και πρόκειται για δύο διαφορετικούς ανθρώπους και όχι για έναν Σοστακόβιτς και μόνο. Ο Βολκόφ έχει ένα απλοϊκό επιχείρημα για να στηρίξει το «αληθινό» των ισχυρισμών του και να εξηγήσει την τεράστια διαφορά ανάμεσα στα ίδια τα λόγια του Σοστακόβιτς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και τις δικές του εικασίες: ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης έλεγε ψέματα από φόβο μη συλληφθεί, μην εξοριστεί, μην εκτελεστεί, γιατί παντού ήταν το «αόρατο χέρι» του Στάλιν. Ο Βολκόφ θέλοντας να αποδείξει την παρανοϊκότητα του «σταλινικού μηχανισμού» πέφτει σε πολλές αντιφάσεις και τελικά αποδείχνει απλώς το δικό του ποιόν. Ιδιαίτερα στα τελευταία κεφάλαια ανεβαίνει η «παράνοια» του Στάλιν. Οι τίτλοι των κεφαλαίων είναι αρκετά χαρακτηριστικά. Δίνουμε κάποια παραδείγματα: Τσάροι και Ποιητές, Η Χρονιά του 1936: Αιτίες και Αποτελέσματα, Πρόσωπο με Πρόσωπο με τη Σφίγγα (=Στάλιν), 1948: «Κοιτάξτε εδώ, κοιτάξτε εκεί, παντού υπάρχουν οι εχθροί», Οι τελικοί σπασμοί και ο θάνατος του Τσάρου (=Στάλιν), Στη σκιά του Στάλιν. Σαν κόκκινο νήμα περνάει από το βιβλίο το μοτίβο της παρομοίωσης του Στάλιν με τον τσάρο Νικόλαο Α’ (οι τσάροι) και του Πούσκιν με τον Σοστακόβιτς (οι ποιητές, οι «τρελοί του Θεού»). Δηλαδή σαν μια διαμάχη ανάμεσα στο ποιητικό πνεύμα, την ευφυία, τη φαντασία και το πνεύμα της καταπίεσης του κάθε δικτάτορα. Ιστορικές συνθήκες δεν παίζουν κανένα ρόλο, οι δύο συμβολικές στάσεις παρουσιάζονται τελείως ξεκομμένα από την εποχή τους, από το ιστορικό πλαίσιο και «περπατάνε» αυτόνομα για πάντα δοσμένες σαν αιώνιες αλήθειες. Οι ανιστόρητες ομοιότητες που ανακαλύπτει ο Βολκόφ ανάμεσα στους δύο «τσάρους», είναι πολλές, κυρίως στον ιδεολογικό τομέα (!): το τρίπτυχο του Νικόλαου Α’ «Ορθοδοξία-Απολυταρχία-Εθνικότητα» αντικαταστάθηκε από τον Στάλιν με «Κομμουνιστική ιδεολογία-Λατρεία του ηγέτη-Σοσιαλιστικός ρεαλισμός». Δεν βλέπει διαφορές ο Βολκόφ…Και οι δύο ήθελαν να «υψώσουν ένα σιδερένιο παραπέτασμα ανάμεσα στη Ρωσία και τη Δυτική Ευρώπη» (δηλαδή, σε πλήρη αντίθεση με τον προπάππου του Νικόλαου Α’, τον Μέγα Πέτρο), επί Λένιν και Στάλιν απωλέστηκε η ρωσική εθνική συνείδηση, αλλά ο Στάλιν για να διορθώσει για λόγους πολέμου, γίνεται λίγο πολύ Ρώσος εθνικιστής με ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα. Πάνω σε αυτή τη γραμμή αναπτύσσει ο συγγραφέας τον ανιστόρητο, απλοϊκό, αντικομμουνιστικό συλλογισμό του. Εντύπωση κάνει το γεγονός ότι πράγματα, όπως ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος με τα εκατομμύρια νεκρούς του, τις καταστροφές, οι ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις, η αντεπανάσταση, η Πέμπτη Φάλαγγα και τα αποδεδειγμένα σχέδια δολοφονίας του Στάλιν τη δεκαετία του ’30, η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη, δεν λαμβάνονται καν υπόψη για να εξηγηθεί έστω στο ελάχιστο η καχυποψία που είχε δημιουργηθεί στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης. Απλώς επικρατούσε μια «γκρίζα κατάσταση» στην Ευρώπη. «Γκρίζα…»
Η εμπάθεια, ως γνωστόν, θολώνει και το καλύτερο μυαλό. Έτσι, στο βιβλίο του Βολκόφ, σε ένα νεφελώδες ιστορικό προσκήνιο, περπατάνε μαζί με τα δόλια σχέδιά τους ο τσάρος Νικόλαος Α’ και ο «τσάρος» Στάλιν με τον πρώτο να χαϊδεύει τον Πούσκιν (λόγω της προπαγανδιστικής αξίας της ποίησής του και τον «εθνικισμό» του. Είπαμε: αποστροφή από «τη Δύση»), αλλά και να τον μαστιγώνει ταυτόχρονα (για τον «αντι-τσαρισμό» του) και με τον δεύτερο να χαϊδεύει τον Σοστακόβιτς (για την προπαγανδιστική αξία του έργου του και για τον «εθνικισμό» του. Είπαμε: σοβιετική κουλτούρα, αποστροφή από «τη Δύση»!), αλλά και να τον τυραννάει (για το «φορμαλισμό» του). Τσάροι και ποιητές!
Διεστραμμένη σύγχυση εννοιών
Ένα άλλο βιβλίο που κυκλοφόρησε είναι αυτό με τις αναμνήσεις των παιδιών του Σοστακόβιτς, Ο πατέρας μας DSch των Μαξίμ και Γκαλίνα Σοστακόβιτς (εκδόσεις «Μουσαίο»). Δεν θέλουμε να κρίνουμε τι ήταν αυτό που έκανε τα ίδια τα παιδιά του να υπηρετήσουν το άθλιο προπαγανδιστικό παιχνίδι της «Δύσης» εις βάρος του νεκρού πατέρα τους. Υπάρχουν και άλλα παραδείγματα και δεν είναι το θέμα μας εδώ. Στο βιβλίο αυτό απουσιάζουν τελείως οι αναφορές στο ιστορικό πλαίσιο. Ακόμα και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι σχεδόν ανύπαρκτος. Τα παιδιά θυμούνται εξαιρετικά λίγα και κάθε λίγο και λιγάκι ένας πρωτοπρεσβύτερος προσωπικός φίλος του Μαξίμ συμπληρώνει για να εκστομίσει τα εμπαθέστατα αντισοβιετικά του αποφθέγματα, σαν να του φαίνονται λίγα τα επιβαρυντικά για τον Στάλιν και τη Σοβιετική Ένωση λόγια και αναμνήσεις των παιδιών. «Βοηθάει» τα παιδιά να «θυμούνται» και σε κάποια σημεία μιλάει περισσότερο από τα ίδια τα παιδιά. Ο γιος (τον υποδέχθηκε προσωπικά ο Αμερικανός πρόεδρος Ρόναλτ Ρίγκαν με τον ερχομό του στις ΗΠΑ) περιορίζεται σε κάτι σκόρπιες μπηχτές. Για παράδειγμα: «Ουσιαστικά ήταν αιχμάλωτος (ο Σοστακόβιτς) ενός εγκληματικού και αδυσώπητου καθεστώτος» (σελ. 158) και «Ο Σοστακόβιτς ήταν ένα από τα θύματα του τερατόμορφου ολιγαρχικού καθεστώτος» (σελ. 173). Το τελευταίο είχε σχέση με την αφιέρωση στο ‘Ογδοο Κουαρτέτο του Σοστακόβιτς αρχικά στη μνήμη του Στάλιν, αλλά όταν το έργο είχε πλέον μεγάλη επιτυχία, άλλαξε την αφιέρωση στη Μνήμη των θυμάτων του φασισμού και του πολέμου». Σχολιάζει ο Μαξίμ: «Εννοείται ότι το 1960 η αφιέρωση ‘Στη μνήμη των θυμάτων του φασισμού’ είχε διττή σημασία. Αλλά αν κατανοήσουμε τη λέξη «φασισμός» ως συνώνυμη της λέξης «ολιγαρχία» η διττή σημασία εκλείπει. Ο Σοστακόβιτς ήταν ένα από τα θύματα του τερατόμορφου ολιγαρχικού καθεστώτος». Η λαθροχειρία ενός ανθρώπου που αργότερα ρίχτηκε στην αγκαλιά ενός Ρήγκαν…Αλλά και κατά τη γνώμη του Βολκόφ «Ο Σοστακόβιτς είχε κάνει ένα σοβαρό λάθος τακτικής με αυτή του την αφιέρωση. Είχε φανταστεί ότι αυτό θα τον βοηθούσε να κρύψει από τις αρχές τη βαθύτερη σημασία του καινούργιου του έργου κι ότι το κοινό θα την ανακάλυπτε μόνο του» (Σοστακόβιτς και Στάλιν, σελ. 356). Και στις δύο περιπτώσεις προσβάλλεται η προσωπικότητα του μουσικοσυνθέτη. Δεν διστάζουν να τον κατεβάσουν για να τον…προστατέψουν από τον ίδιο του τον εαυτό. Στο βιβλίο των παιδιών του Σοστακόβιτς δεν αναφέρονται καν πηγές, όταν γίνεται λόγος για τη γνώμη άλλων ανθρώπων.
Στο επόμενο μέρος, το τρίτο και τελευταίο, θα σταθούμε πιο αναλυτικά στα βιβλία αυτά εστιάζοντας σε θέματα που έχουν σχέση με το Κόμμα, καθώς και με το ζήτημα της κριτικής και αυτοκριτικής.
Συνεχίζεται
