Ο Θανάσης Διάκος και η μάχη της Αλαμάνας στο Σχολικό μας Θέατρο (1950-1974) (Δ’ Μέρος – Τελευταίο)

Γράφει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης //

 Ιστορικά και ιδεολογικά ζητήματα:

Ιστορικά:

Όταν η Ιστορία εμπλέκεται με το θρύλο ή το μύθο, τότε τα πράγματα γίνονται δύσκολα για τον ιστορικό ερευνητή και μελετητή, διότι η αντικειμενική ιστορική αλήθεια καθίσταται θολή. Όταν, μάλιστα οι γραπτές πηγές και οι προφορικές μαρτυρίες περιέχουν στοιχεία ελλιπή και αντιφατικά, δεν μπορούμε ν’ αποφανθούμε οριστικά για το τι ακριβώς συνέβη στη ζωή και στη δράση ενός ήρωα, όπως επί τω προκειμένω του Θανάση Διάκου. Βέβαια, και την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων επηρεάζουν τα ελλιπή ιστορικά τεκμήρια, αλλά και η ερμηνευτική προσέγγιση του κάθε μελετητή προσδίνει μια ιδεολογική κατεύθυνση, η οποία ενδέχεται να είναι λανθασμένη και παραπλανητική, ίσως, όμως, και σκόπιμη με τη γνωστή «παραχάραξη της Ιστορίας» για πολιτικούς ή εθνικοτοπικούς λόγους.

Τα βασικά θέματα που απασχόλησαν τους ιστορικούς ερευνητές και μελετητές της ζωής του Θανάση Διάκου ήταν κυρίως η χρονολογία και ο τόπος γέννησής του και το επώνυμό του, στο οποίο προστίθενται και θέματα του γενεαλογικού του δέντρου.[1] Εδώ, θα δούμε αν και κατά πόσο οι συγκεκριμένοι δραματουργοί της παρούσας μελέτης μας, πήραν ή όχι υπόψη τους τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία, αν πήραν υπόψη τους το θρύλο ή τις ανώνυμες και επώνυμες μαρτυρίες ή αβίαστα αντέγραψαν μη διασταυρούμενες και ατεκμηρίωτες πληροφορίες από λογοτέχνες και θεατρικούς συγγραφείς ή από κάποιους μελετητές κ.ο.κ.

Η γέννηση του Διάκου:

Όσον αφορά τη γέννησή του νομίζω ότι η σωστή χρονολογία είναι: 4.1.1788.

Ο τόπος γέννησης του Διάκου:

Ο τόπος γέννησής του είναι μάλλον η Αρτοτίνα Παρνασσίδας Φωκίδας και όχι η Άνω Μουσουνίτσα.

Το ονοματεπώνυμο του Διάκου:

Το ονοματεπώνυμό του ήταν Αθανάσιος Γραμματικός του Γεωργίου και όχι του Νικολάου. Νικόλαος Γραμματικός, αρματολός της περιοχής Παρνασσού, ήταν ο παππούς του, ο οποίος είχε αδερφό τον Αθανάσιο Γραμματικό, του οποίου το όνομα έλαβε, κατά πάσα πιθανότητα, ο Διάκος.

Η οικογένεια του Διάκου – Το αποδομένο στο Διάκο επώνυμο «Μασσαβέτας»:

Παππούς του Νικόλαος Γραμματικός είχε πέντε παιδιά: τον Μήτρο (-1802), τον Κων/νο, τον Κωστούλα (-1796), τον Γεώργιο, και τη Στάμω, η οποία παντρεύτηκε τον Ιωάννη Μασσαβέτα. Αυτό το ζευγάρι, επειδή ήταν άκληρο, υιοθέτησε τον αδερφό του Διάκου, Κων/νο, γι’ αυτό και τον βρίσκουμε ως Κώστα Μασσαβέτα. Ορισμένοι έχουν την εντύπωση, λανθασμένα βέβαια, ότι και ο Διάκος είχε το επώνυμο «Μασσαβέτας».

Υπάρχουν και άλλα ζητήματα, για τα οποία υπάρχουν διαφορετικές πληροφορίες, για την ιστορική πραγματικότητα των οποίων, απαιτείται περαιτέρω ιστορική έρευνα.

Στα έργα του Σχολικού Θεάτρου που εξετάζουμε, αναφέρεται ως ξάδερφος του Διάκου ένας Τάσος, τον οποίο δεν έχουμε βρει ως υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο. (Δ. Μοναστηριώτη, «Θανάσης Διάκος»).

Ενώ αδερφές του ήταν οι Σοφία και η Καλομοίρα, οι δραματουργοί του σχολικού θεάτρου, της περιόδου που εξετάζουμε, αναφέρουν λανθασμένα τη Μόρφω και τη Δέσπω (Ζάχος, 1971), την Ελένη [Ι.Κ. Γιαννέλης, χ.χ. (1950)] και ορθά, βέβαια ο Ανδρακάκος χ.χ., την αναφέρει ως «Σόφω».

Ο Δ. Μοναστηριώτης αναφέρει, δια στόματος Διάκου, ότι είχε μια αδερφή, ενώ είχε δύο.

Ενώ αδέρφια του ήταν ο Απόστολος και ο Κων/νος, οι δραματουργοί του σχολικού θεάτρου, της περιόδου που εξετάζουμε, αναφέρουν λανθασμένα ως αδερφό του τον Μήτρο (Αλκαίος, 1956, Παπαδημητρίου χ.χ. [1958], Μαυροειδή-Παπαδάκη 1968, Κατής-Ζιούνας, χ.χ. [1969], Ζάχος, 1971), επηρεασμένοι από το γνωστό ποίημα του Αριστ. Βαλαωρίτη και άλλοι αναφέρουν ορθά, ως αδερφό του τον Κώστα (Λάππας, χ.χ.).

Στο μοναστήρι του (Τιμίου) Ιωάννη Προδρόμου:

Στα έργα του Σχολικού Θεάτρου που εξετάζουμε, αναφέρονται τα ονόματα δύο καλογέρων, που ανήκαν στην Αδελφότητα του μοναστηριού, όπου υπηρετεί ο Θαν. Διάκος, τα οποία προφανώς είναι στα πλαίσια της μυθοπλασίας του δράματος: ο Νεκτάριος (13-14 χρόνων) (Δ. Μοναστηριώτη, «Θανάσης Διάκος») και ο Φιλάρετος (Π. Αντωνόπουλου, «Ο Διάκος Πρωτοκλέφτης»).

Ο Π. Αντωνόπουλος εμφανίζει τον Διάκο στο έργο του ως παλληκάρι 20 χρόνων, να σκοτώνει τον Φεργάτ Αγά (όχι επί σκηνής, αλλά το συμβάν αναφέρεται στο διάλογο Διάκου-Φιλάρετου. Ο Φιλάρετος, στο έργο είναι μοναχός του ίδιου μοναστηριού, αλλά δεν επιβεβαιώνεται η ύπαρξή του ιστορικά) και ο Ηλίας Θ. Ανδρακάκος θέλει τον Διάκο να φεύγει από το μοναστήρι για να γλιτώσει από τον Φερχάτη.

Συγκινητική σκηνή που ο Διάκος κρύβει στο μοναστήρι τον πληγωμένο ξαδερφό του, τον οποίο κυνηγούν οι Τούρκοι, κι ενώ καταφέρνει να τους διώξει, επιστρέφοντας στην κρυψώνα, βρίσκει νεκρό τον ξαδερφό του. Ο δραματουργός μάς παρουσιάζει τα πατριωτικά και αλληλέγγυα αισθήματα ενός εφήβου, τα οποία με τον καιρό μετουσιώνονται σε μίσος ενάντια στον τύραννο κατακτητή.

Στην αυλή του Αλή πασά:

Στα 1814 ο Αλή πασάς άρχισε να διερευνά τις προθέσεις των Ελλήνων καπεταναίων και αρματολών, για να διαπιστώσει τις ενδεχόμενες συμμαχίες μαζί τους, στις δολοπλοκίες εναντίον του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄. Σε αυτά τα πλαίσια κάλεσε στα Γιάννενα και τον Αρματολό του Λιδωρικίου Σκαλτσοδήμο, ο οποίος έστειλε αντ’ αυτού τον Θαν. Διάκο. Στην αυλή του Αλή πασά η Διάκος έμεινε δυο χρόνια και απέκτησε πολλές διοικητικές και πολεμικές γνώσεις. Ο τίμιος, ευθύς και ηθικός χαρακτήρας του ερέθισε τον Αλή πασά και λέγεται ότι έβαλε τον έμπιστό του Οδυσσέα Ανδρούτσο να τον σκοτώσει. Ο Ανδρούτσος, που εκτιμούσε τον Διάκο, δεν εκτέλεσε την εντολή του πασά ούτε ποτέ φανέρωσε στον Διάκο αυτή την εντολή.

Αυτό το περιστατικό αναφέρει στο έργο του «Ο Σαλώνων Ησαΐας. Όντας χουμήξαν οι αητοί» ο Ηλίας Θ. Ανδρακάκος.

Ο Αντ. Δ. Ζάχος αναφέρεται στο έργο του «Ο Αθανάσιος Διάκος», στη σχέση του Διάκου με τον Ομέρ Βρυώνη στην Αυλή του Αλή πασά. Κατά τη συζήτηση των οπλαρχηγών στις Κομποτάδες, ο Διάκος εξιστορεί στους υπόλοιπους τη συνεύρεσή τους στα Γιάννενα και ότι τον θεωρεί καλό στρατηγό, τολμηρό και έξυπνο. Επίσης, κατά την ανάκριση του Διάκου από τον Ομέρ Βρυώνη, ο Διάκος του θυμίζει ότι συναντήθηκαν μαζί στην αυλή του Αλή-πασά στα Γιάννενα και με τους Ανδρούτσο, Σκαλτσά και Καραϊσκάκη.

Το συμβούλιο των οπλαρχηγών της Ρούμελης στις Κομποτάδες πριν από τη μάχη της Αλαμάνας – Η άρνηση συμμετοχής στη μάχη του Δημ. Κοντογιάννη:

Οι οπλαρχηγοί Θανάσης Διάκος, Πανουργιάς Πανουργιάς και Ιωάννης Δυοβουνιώτης συσκέφθηκαν στις Κομποτάδες της Λαμίας και εκεί αποφάσισαν ομόφωνα το προτεινόμενο από τον Διάκο στρατηγικό σχέδιο, με βάση το οποίο θ’ αντιμετώπιζαν την κάθοδο των Τουρκαλβανών. Το ίδιο αναφέρουν και οι παρακάτω δραματουργοί στα έργα τους: Αντ. Δ. Ζάχος, «Ο Αθανάσιος Διάκος»

Στα έργα του Σχολικού Θεάτρου που εξετάζουμε, ο Μίμης Αθ. Παπαδημητρίου, στο έργο του «Η γέφυρα της Αλαμάνας» αναφέρει ότι το στρατιωτικό συμβούλιο έγινε στο λημέρι του Δυοβουνιώτη (και όχι στις Κομποτάδες).

Ο οπλαρχηγός Δημ. Κοντογιάννης από την Υπάτη αρνήθηκε να συμμετάσχει στο συμβούλιο και στη μάχη, διότι πίστευε ότι αν πολεμήσουν εναντίον των Τουρκαλβανών, εκείνοι θα σκοτώσουν γυναικόπαιδα στην Υπάτη, ως τιμωρία και αντίποινα. Ο Αντ. Δ. Ζάχος, στο έργο του, «Ο Αθανάσιος Διάκος», αναφέρει ότι ο Κοντογιάννης δε συμμετείχε ούτε στην πολιορκία της Υπάτης. Ο Ζάχος είναι από τους δραματουργούς, που αναφέρεται με λεπτομέρειες στο συμβούλιο των οπλαρχηγών στις Κομποτάδες.

Γι’ αυτό, ο δραματουργός Ηλίας Θ. Ανδρακάκος, όπως προαναφέραμε, στο έργο του, δια στόματος της  ηρωίδας του Βαΐτσας τον χαρακτηρίζει «κιοτή» και δια στόματος Πανουργιά «Εφιάλτη». Ο ίδιος ο δραματουργός «θέλει» αυτή τη σύσκεψη των οπλαρχηγών να μην πραγματοποιείται κάτω από τα πλατάνια στις Κομποτάδες, αλλά σε εσωτερικό σπιτιού σαν τον οντά του γραμματέα του Αλή πασά, Μάνθου Οικονόμου, προηγούμενης σκηνής του έργου.

Η μάχη της Αλαμάνας και οι θέσεις μάχης του Διάκου και των παλληκαριών του:

Η πραγματική θέση που αμύνθηκε πολεμώντας ο Διάκος με 300 παλληκάρια ήταν τα «Ποριά»,[2] θέση ευρισκόμενη βορειοανατολικά του μοναστηριού τής Δαμάστας, κοντά στα ιαματικά λουτρά Καλλιδρόμου «Ψωρονέρια» («Θέρμες») και κοντά στη γέφυρα της Αλαμάνας, ενώ οι οπλαρχηγοί Καλύβας και Μπακογιάννης, είχαν οχυρωθεί με 200 παλληκάρια μέσα και γύρω από το Χάνι της Αλαμάνας, κοντά στη γέφυρα και στα Ποριά.

Το σχέδιο του Διάκου ήταν να μην περάσουν οι Τουρκαλβανοί προς τις Θερμοπύλες, με κατεύθυνση την Αθήνα και τον Ισθμό της Κορίνθου ή τουλάχιστο να τους καθυστερήσουν, για να στεριώσει η Επανάσταση στην Πελοπόννησο («Μωριά»). Τελικά, επιτεύχθηκε ο δεύτερος στόχος.

Το στρατηγικό σχέδιο του Θανάση Διάκου, ως γνωστό, προέβλεπε ν’ αποκλειστούν και οι δίοδοι προς Άμφισσα και Ιτέα-Γαλαξίδι, γι’ αυτό και οι άλλοι οπλαρχηγοί Πανουργιάς και Δυοβουνιώτης έπιασαν τα περάσματα στη Χαλκομάτα και στη γέφυρα του Γοργοποτάμου, αντίστοιχα.

Εδώ, πρέπει να σημειώσουμε ότι Βασίλης Μπούσγος, φίλος και συμμαχητής του Διάκου, κατά την ώρα της μάχης της Αλαμάνας «Από τη δύναμη του Διάκου διέφυγε, μεταξύ άλλων…», όπως αναφέρει ο Δημ. Μπόπης.[3] Με αποτέλεσμα αργότερα να έχουμε απ’ αυτόν ιστορικές μαρτυρίες, που σχετίζονται με τη ζωή και τη δράση του Διάκου.

Στα έργα του Σχολικού Θεάτρου που εξετάζουμε, ο Τάκης Λάππας στο έργο του «Ο Διάκος στην Αλαμάνα» αναφέρει ότι κοντά στο Διάκο ήρθε και πολέμησε γενναία ο Νεόφυτος, ηγούμενος της μονής της Δαμάστας, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη πριν από τη σύλληψη του Διάκου.

Όσον αφορά το Χάνι της Αλαμάνας, ο δραματουργός αναφέρει ότι ο Διάκος διέταξε τους Αναγνώστη Καλπούζο, τον Μοσκαντώνη, τον Σκαφίδα, τον Πλαστήρα κ.ά. να πολεμήσουν κλεισμένοι μέσα στο Χάνι και τους οπλαρχηγούς Καλύβα και Μπακογιάννη με 100 άνδρες να ταμπουρωθούν στο κάτω μέρος των Πουριών, σχετικά κοντά στη γέφυρα.

Ο Λάππας αναφέρεται, εκτός από τον αδερφό του Διάκου, στον Καλύβα, στον Μπακογιάννη και στον ηγούμενο Νεόφυτο, στους εξής συμπολεμιστές του Διάκου: Τριανταφυλλίνα, Αναγνώστη Καλπούζο, Μπισμπιρίγκο (ψυχογιό του), Μοσκαντώνη, Σκαφίδα, Πλαστήρα, Τσαμαλή, Κίρκο, Αυγερινό.

Ο Μίμης Αθ. Παπαδημητρίου, στο έργο του «Η γέφυρα της Αλαμάνας», αναφέρεται στον Ησαΐα, δεσπότη Σαλώνων, τον οποίο τοποθετεί δίπλα στον Διάκο, κατά τη μάχη της Αλαμάνας, ενώ ο ίδιος πολέμησε στη Χαλκομάτα, στο πλευρό του Δυοβουνιώτη. Ευλογεί, μάλιστα τα παλληκάρια του Διάκου, πριν από την έναρξη της μάχης και τελικά σκοτώνεται πριν από τη σύλληψη του Διάκου. Ο ίδιος δραματουργός αναφέρεται και σε άλλα παλληκάρια του Διάκου: τον Τσαούση, υπασπιστή του και άλλους κλέφτες: Γρηγόρη, Γιάννο και Δήμο, πρωτοπαλλήκαρα: Σταύρο, Λευτέρη, Νότη, Άγγελο και Κωσταρίγκα, τον γερο-Μασιώτη και τον γερο-Γιάννο.

Ο Αντ. Δ. Ζάχος, στο έργο του «Ο Αθανάσιος Διάκος», θέλει τον Διάκο να πολεμάει στις όχθες του Σπερχειού, στη γέφυρα της Αλαμάνας. Στο ίδιο έργο αναφέρεται ότι δόθηκε εντολή στους οπλαρχηγούς Παπανδρέα και Τράκα για να πολεμήσουν στη Μουσταφάμπεη.

Η σύλληψη – τα βασανιστήρια – ο θάνατος του Διάκου:

Ο Κων/νος Σιόντης, στο έργο του «Ο Θανάσης Διάκος και η Αλαμάνα», αναφέρεται στα γεγονότα μετά το τέλος της μάχης, στη σύλληψη, στις ανακρίσεις, στις προτάσεις-υποσχέσεις του Ομέρ Βρυώνη και στο μαρτυρικό θάνατο του Διάκου. Αναφέρει ότι το σούβλισμα του Διάκου έγινε κοντά στην Αλαμάνα και όχι στο Ζητούνι, όπου πραγματικά συνέβη το τραγικό αυτό γεγονός.

Ο Πάντος Τσιρίδης, στο έργο του «Ο Αθανάσιος Διάκος», αναφέρεται στα φρικτά βασανιστήρια που υπέστη ο Διάκος από τον Χασάν, μέσα στη φυλακή, με εντολή του Ομέρ Βρυώνη. Ακόμη αναφέρεται στο ψήσιμο του Διάκου, μετά το σούβλισμα, θέμα που δεν τεκμαίρεται από καμία ιστορική πηγή. Εδώ, μετέχει στο έργο και η Φατιμέ, σύζυγος του Ομέρ Βρυώνη, την οποία δε συναντούμε σε άλλο θεατρικό.

Ο Γιάννης Αλκαίος, στο έργο του «Αθανάσιος Διάκος. Ο ήρωας της Αλαμάνας» αναφέρει ότι ο Ομέρ Βρυώνης θαύμαζε την παλληκαριά του Διάκου και προσπαθούσε – κατά κάποιο τρόπο – να τον σώσει από το θάνατο, αρκεί, βέβαια, να άλλαζε την ιδεολογία του. Ενώ, πιότερο ήθελε το χαμό του ο Χαλήλ μπέης και ο Κιοσέ Μεχμέτ. Το ίδιο  τονίζουν και άλλοι δραματουργοί (Κατής-Ζιούνας χ.χ. [1969]).

Διάφορα:

• Ο δραματουργός Δημ. Μοναστηριώτης, στο έργο του «Θανάσης Διάκος» μας δίνει μια πληροφορία, μέσα στην υπόθεση του έργου, η οποία δε γνωρίζουμε αν μπορεί να τεκμηριωθεί ιστορικά. Τη βρίσκουμε, όμως, κάπως υπερβολική. Ότι δηλαδή ο Θανάσης Διάκος δίδασκε στο Κρυφό Σχολειό, σε ηλικία 12 χρόνων. Επίσης, αναφέρει ότι είχε ήδη στο μοναστήρι δύο χρόνια, ήτοι πήγε εκεί σε ηλικία 10 χρόνων, ενώ ο Γιάννης Βλαχογιάννης γράφει ότι πήγε σε ηλικία 12 χρόνων,[4] χωρίς βέβαια και αυτή η πληροφορία να τεκμαίρεται από κάπου και ο Ανδρέας Καρκαβίτσας γράφει ότι ο Διάκος πήγε στο μοναστήρι «δεκαέξ ή δεκαεπτά ετών».[5]
• Η βούληση γυναικών να συμμετάσχουν στη μάχη της Αλαμάνας, αναφέρεται σε κάποια θεατρικά έργα για παιδιά, όπως γ.π. στο έργο «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21», του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου, όπου κοπέλες, έχοντας συνείδηση του πατριωτικού τους καθήκοντος, ζητάνε από τον αδερφό του Διάκου να μεσολαβήσει στον Διάκο και να κληθούν οι ίδιες πριν και κατά την ώρα της μάχης για να στήσουν ταμπούρια, να μαγειρεύουν, να φτιάχνουν επιδέσμους για τους τραυματίες, να μοιράζουν σφαίρες, και αν χρειαστεί, να δώσουν και τη ζωή τους ακόμη για τη λευτεριά της πατρίδας.

Επίσης, στο έργο «Η γέφυρα της Αλαμάνας», του Μίμη Αθ. Παπαδημητρίου, σ’ ένα χωριό κοντά στην Αλαμάνα, γυναίκες, ακόμη και γέροντες, εκφράζουν τη θέλησή τους να πολεμήσουν μαζί με τον Διάκο, καθώς μέσα σ’ ένα κλίμα ενθουσιασμού υποδέχονται τον Διάκο με τα παλληκάρια του.

Ακόμη, ο Δημήτριος Αθ. Παπαδάμ, στο έργο του «Το Κάστρο της Υπάτης», αναφέρει ότι πριν από την πολιορκία της Υπάτης, έρχονται αυθόρμητα γυναίκες και ζητούν από τον Διάκο να συμμετάσχουν και να βοηθήσουν στον αγώνα, καθώς το ίδιο αίτημα έχει και ο παπα-Θανάσης με τους μαθητές του εκεί «λειτουργούντος» Κρυφού Σχολειού.

• Στο έργο του «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21», ο δραματουργός Δημήτριος Κ. Χατζηαμάλλου, αναφέρει ένα πρωτότυπο και μοναδικό περιστατικό. Ότι, δηλαδή, η μάνα και η αδερφή του Διάκου, επισκεπτόμενες τον τόπο της θυσίας του, αποφασίζουν να χτίσουν με τα χέρια τους εκεί ακριβώς ένα πρόχειρο πέτρινο μνημείο, με την ελπίδα ότι θα χτιστεί στο ίδιο σημείο της θυσίας του ήρωα ένα παρόμοιο μνημείο, αργότερα, από την πολιτεία. Προφανώς, ο δραματουργός αυτή του την ιδέα εμπνεύστηκε από το κενοτάφιο του Θαν. Διάκου, το οποίο κτίστηκε το 1899 με πέτρες, στη Λαμία και ασφαλώς θα γνώριζε και θα είχε επισκεφτεί.[6]
• Είναι γνωστός ο έρωτας του Διάκου για την Κρυστάλλω Μπαμπαλή.[7] Ο Ηλίας Θ. Ανδρακάκος, στο έργο του «Ο Σαλώνων Ησαΐας. Όντας χουμήξουν οι αητοί», όμως, αναφέρεται –με υπονοούμενα– στον κρυφό έρωτα του Διάκου με τη Βαΐτσα, την «παντέρμη, αφοσιωμένη στον αγώνα», κατά το δραματουργό. Αν και η παράδοση αναφέρεται και σε άλλους έρωτες του Διάκου, που δεν αφορούν την παρούσα εργασία.[8]
• Οι δραματουργοί Ιωάν. Π. Κατής & Κων/νος Ι. Ζιούνας, στο έργο τους «Αλαμάνα» αναφέρουν ότι υπασπιστής του Ομέρ Βρυώνη ήταν ο Ελμάζ και του Κιοσσέ Μεχμέτ ήταν ο Ρεσίτ. Δε γνωρίζουμε αν αυτά τα πρόσωπα είναι ιστορικά ή θεατρικά.

Και ο Πάντος Τσιρίδης στο έργο του «Ο Αθανάσιος Διάκος» αναφέρει ως γυναίκα του Ομέρ Βρυώνη την Φατιμέ.

• Κάποιοι δραματουργοί αναφέρουν ότι έφεραν στον Διάκο την Αστέρω, το άλογό του, για να διαφύγει, όταν έβλεπαν ότι η μάχη θα χανόταν (Κατής-Ζιούνας χ.χ. [1969], Τάκης Λάππας χ.χ.). Το ίδιο έκαναν και με τον Δεσπότη Ησαΐα. Του έφεραν άλογο για να διαφύγει, αλλά κι εκείνος δε δέχτηκε (Ηλίας Ανδρακάκος χ.χ.).
• Υπάρχουν θεατρικά έργα, των οποίων ορισμένες σκηνές αναφέρονται στη μάνα και στην αδερφή του Διάκου (Χατζηαμάλλου χ.χ. [1957], Τσιρίδης χ.χ., Ζάχος 1971, )

Ιδεολογικά:

Σε αρκετά θεατρικά έργα για παιδιά κυριαρχεί το αντιδραστικό ιδεολογικό μοτίβο και της μεταπολεμικής περιόδου, αλλά και της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, «Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια»,[9] ένα αστικό αντιδιαλεκτικό και αντιεπιστημονικό μοτίβο, το οποίο έχει τις ρίζες του στο τέλος του 19ου αι., κυριαρχεί και στον Μεσοπόλεμο, αλλά δεν παύει να εμφανίζεται στη Λογοτεχνία και στο Θέατρο για παιδιά και κατά τη μεταπολεμική περίοδο, χωρίς να έχει εξαλειφθεί εντελώς, δυστυχώς ακόμη και σήμερα, απ’ ότι εμφανίζεται στα έργα και στα βιβλία ελάχιστων λογοτεχνών και δραματουργών, κυρίως -και πάλι- εκπαιδευτικών.

Στα παραπάνω θεατρικά έργα ενυπάρχουν ιδεαλιστικές και μεταφυσικές αντιλήψεις, οι οποίες εκπορεύονται από τους δραματουργούς και είναι σύμφυτες και συμβατές με τη μεταπολεμική περίοδο και το γενικότερο ιδεολογικο-πολιτικό κλίμα και τη σχετική περιρρέουσα ατμόσφαιρα.

Δεν ψέγουμε τους ήρωες και πρωταγωνιστές του εθνικοαπελευθερωτικού μας αγώνα για τις ιδέες και αντιλήψεις τους, όπως αυτές εμφανίζονται στη δραματουργία (θεατρική αδεία), αλλά επισημαίνουμε τις απόψεις και ιδέες των δραματουργών του σχολικού μας θεάτρου για να διατυπώσουμε τη δική μας άποψη: ότι εδώ αποτυπώνεται ο τρόπος ιδεολογικής διαπαιδαγώγησης των μαθητών στην ελληνική εκπαίδευση (και στην κοινωνία, φυσικά, από το οικογενειακό κυρίως περιβάλλον και από άλλους κοινωνικούς θεσμούς) από την πλειοψηφία των εκπαιδευτικών κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο 1950-1974, με αποτέλεσμα τη στρεβλή κοινωνικο-πολιτική ιδεολογία των μαθητών και πολλάκις τη διαμόρφωση μιας αντιεπιστημονικής κοσμοθεωρίας.

Η ιδεολογία του Θανάση Διάκου:

Οι δραματουργοί, ανεξάρτητα αν έχουν χρησιμοποιήσει ιστορική βιβλιογραφία ή έχουν επηρεαστεί από τις προφορικές παραδόσεις και θρύλους, αλλά και από τη λογοτεχνία, περιγράφουν την ιδεολογία του ήρωα της Αλαμάνας και των άλλων συμμαχητών του, μέσα στους θεατρικούς διαλόγους τους.

Εκφράζεται, λοιπόν, όπως παραπάνω με αποσπάσματα έχουμε αναφέρει, η αποφασιστικότητα του ήρωα  (Αντωνόπουλος ³1976, Αλκαίος 1956), η άποψή του ότι η θυσία του θ’ αποτελέσει παράδειγμα και αιτία για επαναστατική δράση των άλλων Ελλήνων (Αλκαίος 1956), η αγανάκτησή του για την λιποψυχία και την εγκατάλειψη του αγώνα, κατά την ώρα της μάχης (Λάππας χ.χ.), η παρρησία του ως αιχμαλώτου και μπροστά στον επικείμενο μαρτυρικό θάνατό του (Λάππας χ.χ., Ανδρακάκου χ.χ.), το θάρρος του και η παλληκαριά του (Χατζηαμάλλου χ.χ. [1957], Καγιάννης 1964, Κατής – Ζιούνας χ.χ. [1969], Αντωνόπουλος ³1976), το μίσος του για την τούρκικη «τυραννία» («τυράγνια», την ονομάζει ο Ανδρακάκος, χ.χ.) κ.ά.

Ο Γιάννης Αλκαίος, στο έργο του «Αθανάσιος Διάκος. Ο ήρωας της Αλαμάνας», θέλει τον Διάκο δεινό ρήτορα και εμψυχωτή των συμπολεμιστών του: «ΝΙΚΟΛΑΣ: Να καπετάνιε, αυτοί είναι γυμνασμένοι, ενώ τα δικά μας παλληκάρια ξέρουν μόνο από κλεφτοπόλεμο. Αυτόν συνήθισαν. ΔΙΑΚΟΣ: Ναι. Ως τα τώρα είμασταν αγρίμια και χτυπάγαμε κρυφά, μα τώρα κάναμε γενικό ξεσήκωμα. Τώρα δεν παλεύει καθ’ ένας μόνος του. Μα ένα ολάκαιρο έθνος. Είμαστε κράτος πια. […] Πιο καλά θάταν να πάμε σπιτάκι μας να κοιμηθούμε. Μα εμείς δεν διαλέξαμε το πιο καλό, αλλά το πιο σκληρό. Το καθήκον μας είναι να μείνουμε εκεί που μας χρειάζεται η λευτεριά. Ο Ομέρ Βρυώνης πρέπει να χτυπηθεί εδώ. Και θα χτυπηθεί. Και θα μάθει μια και καλή ότι η Ελλάδα έχει στρατό. Δεν είναι μόνο άταχτοι αρματωλοί που κρύβονται στα λαγκάδια και στα βουνά. Μα θα μάθη πως εδώ υπάρχει ταχτικός στρατός τώρα πια, π’ αγωνίζεται όχι για να φυλάει τα λημέρια του, μα και τις πολιτείες, τους κάμπους, την Ελλάδα ολόκληρη. […] Όσοι είναι να φύγουν ας φύγουν. Στην ανάγκη, βάλτε το καλά στο νου σας, μόνος θα πιάσω μετερίζι και θα χτυπήσω. Ας με πούνε και τρελλό. Αλλά να περάσει έτσι λες και κάνει περίπατο ο Πασσάς, δεν θα το δεχτώ. Δεν είναι τσιφλίκι τους πια η Ελλάδα. […] Μόνο μένοντας εδώ Διαμαντή θα ζήσω. Γιατί κι αν πεθάνω χιλιάδες νέοι θα ζηλέψουν το θάνατό μου. Χιλιάδες θα ξεσηκωθούν για να πάρουν το αίμα μου πίσω. Μια θυσία την ώρα που πρέπει είναι πιο δυνατή από χίλιες νίκες. Τίποτα δεν ξεσηκώνει ένα λαό, όσο η αγανάχτησή του για το αίμα των ηρώων του. Το αίμα ζητάει αίμα.»

• Αρκετοί δραματουργοί του Σχολικού μας Θεάτρου υποστηρίζουν ότι ο Διάκος είχε πρότυπο τον Λεωνίδα, την ηρωική του αντίσταση στις Θερμοπύλες και την αυτοθυσία του και ότι γι’ αυτό και ίδιος ακολούθησε τον ίδιο δρόμο, ενώ θα μπορούσε να διαφύγει, να σωθεί και ν’ ακολουθήσει εναλλακτικές αντιστασιακές κατευθύνσεις: Γράφουν οι δραματουργοί Κατής και Ζιούνας: «ΔΙΑΚΟΣ: […] Ντροπή μας, ωρέ, να φύγουμε, κιοτήδες είμαστε! Τι θα πουν ο Λεωνίδας και τα τριακόσια παλληκάρια του, που εδώ και χιλιάδες χρόνια άφησαν σ’ αυτόν τον τόπο τα κόκκαλά τους; Σειρά μας τώρα να φωνάξουμε και μεις στον Ασιάτη ΟΧΙ!»

Το ίδιο και Μίμης Παπαδημητρίου, αναφέρει στο έργο του «Η γέφυρα της Αλαμάνας», αλλά και ο Χρήστος Καγιάννης στο έργο του «Ο θάνατος του Διάκου».

Δεισιδαιμονίες, προλήψεις και μεταφυσικές αντιλήψεις:

Σε ορισμένα έργα συναντούμε δεισιδαιμονίες και προλήψεις, όπως γ.π. στο έργο του Τ. Λάππα, «Ο Διάκος στην Αλαμάνα»: «[…] να φάμε ένα σφαχτό. Πήρα την πλάτη και την ξέτασα. Τι να δω, γούμενε!… Θολούρα, θολούρα!… Γιομάτη αίμα και μνημούρια. Χωρίς να πω λόγον σε κανέναν και για να μην την ξετάσουν κι οι άλλοι και κιοτέψουν, πέταξα την πλάτη μέσα στη φωτιά, να καή. […] Ε, παλιός κλέφτης είμαι κι εγώ και πιστεύω σ’ αυτά.» και αφού διηγιέται ένα «κακό» όνειρο στον ηγούμενο Νεόφυτο, αποφαίνεται: «Τέτοια όνειρα πάντα βγαίνουν αλήθεια…»

Στο έργο «Αθανάσιος Διάκος. Ο ήρωας της Αλαμάνας» του Γιάννη Αλκαίου, ο γερο-Διαμαντής εξετάζοντας τη σπάλα του αρνιού που έψησαν τα παλληκάρια του Διάκου, προβλέπει άσχημη εξέλιξη της μάχης, πολλούς νεκρούς και «Όλο σκοτάδι είναι και πίκρα». Ο Διάκος, όμως, για ν’ αλλάξει το ψυχολογικό κλίμα, του απαντά αλληγορικά και προφητικά, ελπίζοντας στη λευτεριά της πατρίδας μας: «Όχι όλο γερο-Διαμαντή. Να εδώ στην άκρη είναι ένα φως. Για δες το». ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ: «Μικρό Διάκο μου και μακρυνό». ΔΙΑΚΟΣ: «Μικρό; Και τι μ’ αυτό; Και το ξημέρωμα από μια λάμψη τόση δα αρχίζει». Ο δραματουργός εκφράζεται με αυτόν τον τρόπο ενάντια στις δεισιδαιμονίες.

Αρχικά ο γερο-Διαμαντής, όταν τον ρωτούν «τι είναι;», απαντάει: «Δε βαρυέσαι! Αυτές είναι ανοησίες που τις πιστεύουν οι γυναίκες και τα παιδιά». Τελικά, φαίνεται ότι και αυτός ασπάζεται αυτές τις δοξασίες («ανοησίες», όπως τις χαρακτήρισε) και προβλέπει τις εξελίξεις.

Αλλά, «[…] το διάβασε στην πλάτη μιας πρατίνας στο Αγγορτσόλογγο […]», πληροφορεί ο γερο-Δήμος τον Διάκο, στο έργο «Ο γερο-Δήμος» του Λευτέρη Κορέλη.

Στο έργο «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21», του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου, εμπλέκεται στο μύθο μια τσιγγάνα, την οποία καλεί ο Ομέρ Βρυώνης για να προβλέψει – με τις «μαγικές» της δυνάμεις – τις εξελίξεις στην περιοχή του Ζητουνιού και της Αλαμάνας. Η τσιγγάνα εφαρμόζει τη γνωστή κλασική μέθοδο των τσιγγάνων, με την οποία αοριστολογεί για κάποιο «λιοντάρι», από το οποίο ο πασάς θα βρεθεί σε δύσκολη θέση, ότι αυτό το «λιοντάρι» θα συλληφθεί, αλλά θα συνεχίσει να είναι επικίνδυνο. Γι’ αυτό και ο πασάς πρέπει να το σκοτώσει…

Στο έργο του Π. Αντωνόπουλου, «Ο Διάκος Πρωτοκλέφτης», ο Διάκος σκοτώνοντας τον Φεργάτ Αγά, λέει στον Φιλάρετο: «Και μένα, αδερφέ, ο Παντοδύναμος με βοήθησε. Ένιωθα σ’ όλο μου το κορμί, στα χέρια μου, μια θεϊκή δύναμη όντας πολέμαγα με το θεριό να το ρίξω κατάχωμα. Είχε κάνει το θαύμα του ο Άι-Γιώργης σήμερα…» Αυθαίρετα, βέβαια (θεατρική ή ποιητική αδεία), μπαίνουν στο στόμα ηρώων λόγια, ανάλογης ιδεολογίας με την ιδεολογία κάθε δραματουργού.

Παραστασιογραφία:

Για την Παραστασιογραφία θεατρικών παραστάσεων με θέμα τον Θανάση Διάκο και τη μάχη της Αλαμάνας, στο σχολικό, ερασιτεχνικό και επαγγελματικό θέατρο για παιδιά και ενήλικες, απαιτείται έρευνα. Εδώ καταγράφουμε ελάχιστες θεατρικές παραστάσεις από το σχολικό κυρίως θέατρο, που έχουμε εντοπίσει:

1. «Αθανάσης Διάκος» (διασκευή από το δικηγόρο της Λαμίας και ποιητή, μετέπειτα, Μπάμπη Σιλέλα του ομώνυμου ποιήματος του Αριστ. Βαλαωρίτη) στο Γαρδίκι Δυτ. Φθιώτιδας (και από μαθητές Γυμνασίου), στις 9.8.1930. Σκηνοθέτης: Μήτσος Μαλούκος (δάσκαλος), Ηθοποιοί: Νίκος Σιλέλας, Ηλίας, Καλόγηρος κ.ά.(1928), Μπάμπης Σιλέλας (Διάκος), Λεωνίδας (Κιοσέ Μεχμέτ), Λευτέρης Παπανάγνος-«Σακοράφας» (Ησαΐας), Λευτέρης Κορέλης (Ομέρ Βρυώνης), Γιώργος Πρωτοπαπάς (Πανουργιάς), Θανάσης Γαρδίκης (Δυοβουνιώτης) Δήμος Μαλούκος και Βασίλης Μαγουλάς (παλικάρια και τούρκοι δεσμοφύλακες του Διάκου). Διδασκαλία ρόλων: Λεωνίδας, σκηνοθεσία: Μπάμπης Σιλέλας, κοστούμια: Αθανασία Νταλιάνη, σκηνικά: Γιάννης Κοντοδήμας, υποβολέας: Μήτσος Μαλούκος (δάσκαλος), ταμίες εισόδου: Θανάσης Τσαρός-Βαγγέλης Καραμήτρος.[10]
2. «Ο Αθανάσιος Διάκος» του Αριστ. Βαλαωρίτη, στο Σπαρτοχώρι Μεγανησίου  Λευκάδας, το 1952 (διαδίκτυο).
3. «Αθανάσιος Διάκος», από τους μαθητές της ΣΤ΄ τάξης Βραγιανών των Θεσσαλικών Αγράφων, 25 Μαρτίου 1957[11]
4. «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21 (έμμετρο πατριωτικό σκετς)» του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου, από τους μαθητές και τις μαθήτριες του Α΄ Δημ. Σχολείου Κω, αλλά και από άλλα σχολεία της περιφέρειας Κω, στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
5. «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21 (έμμετρο πατριωτικό σκετς)» του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου, από τους μαθητές και τις μαθήτριες των Εκπαιδευτηρίων της Κοινότητας Μανσούρας στην Αίγυπτο, στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Ο ίδιος ο δραματουργός μας πληροφορεί ότι: «Δια την επιτυχία δε του έργου έγραψαν πολύ κολακευτικές κρίσεις οι τοπικές ελληνικές εφημερίδες της Αιγύπτου.»
6. «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21 (έμμετρο πατριωτικό σκετς)» του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου, από τους μαθητές και τις μαθήτριες της Β΄ Λυκείου του Γυμνασίου Λυγουριού Αργολίδας, στις 23.3.1991 σε σκηνοθεσία του φιλολόγου Γιώργου Χουντάλα.
7. Δημητρίου Αθ. Παπαδάμ, Το Κάστρο της Υπάτης. Δράμα ιστορικής – εθνικής πλοκής, Αθήναι 1961, σσ. 36.

Προλογικά (σ. 6), ο δραματουργός φιλόλογος καθηγητής γράφει: «[…] Το έργο επαίχθη με πλήρη επιτυχίαν εν Υπάτη την 25/3/61 με πρώτους διδάξαντας τους καθηγητάς Ευστ. Γαγάνην, Χρ. Βλασακούδη, Χαρ. Παπαθανασίου, Β. Λάσκαρην, Ν. Δάραν και Ιφ. Γιωτοπούλου, τους οποίους εγκαρδίως ευχαριστώ, καθώς και τους υποδυθέντας τους ρόλους μαθητάς, Χαρ. Καραγιαννόπουλον, Θ. Καλτσά, Ειρ. Λέλη, Λ. Ξυθάλη, Δ. Καραγιάννην, Χ. Παπαρούνην, Α. Στεργιόπουλον, Θ. Λουκόπουλον, Δ. Παναγιωτόπουλον, Αν. Σχίζαν, Ν. Αυγίκον, Αποστολόπουλον, Μ. Καραγιάννη, Ι. Ψημμένου, Η. Ραχιώτην, Α. Στέφον, Αθ. Παπαδάμ, Αθ. Πλατανιάν, Ν. Αλεξόπουλον, Κ. Παπασταμάτην (γλυκύφωνον), Γ. Τσαγιάννην, Αν. Ευθυμιόπουλον, Θ. Καραγιάννην, Χ. Πολύζον, Κ. και Ν. Ντουλάκην, Δ. Αυγίκου, Ι. Παπαρούνη, Ζ. Σακκά, Κ. Ξυθάλη, Κ. και Α. Τσιούμον, Ελ. Ξυθάλην, Χ. Φίτσιον, Δ. Αργυρόπουλον κ.ά.»

Συμπεράσματα:

α. Οι δραματουργοί του Σχολικού Θεάτρου τίμησαν τον Θανάση Διάκο, για τον ηρωισμό και την αυτοθυσία του, αναφερόμενοι στη μάχη της Αλαμάνας (στα Ποριά, στο μοναστήρι της Δαμάστας και στο χάνι της Αλαμάνας), ιδιαίτερα και τις μάχες στα άλλα μέτωπα αντίστασης στην ίδια περιοχή (Χαλκομάτα, Γοργοπόταμος, Μουσταφάμπεη), αλλά και τους άλλους πρωταγωνιστές των ημερών εκείνων, κάνοντας και σημαντικές αναφορές στους Τούρκους και Αρβανίτες αξιωματούχους και στο προσωπικό τους.

β. Σαφώς επηρεάστηκαν από τα προγενέστερα δημοσιευμένα ιστορικά, δημοσιογραφικά, θεατρικά και λογοτεχνικά κείμενα, αλλά και από τις προφορικές παραδόσεις και θρύλους.

γ. Οι περισσότεροι δραματουργοί επανέλαβαν εσφαλμένες δημοσιευμένες ή προφορικές πληροφορίες, χωρίς να τις διασταυρώσουν και να τις ελέγξουν.

δ. Ορισμένοι δραματουργοί πρόσθεσαν κάποια ιστορικά στοιχεία, χωρίς να πληροφορήσουν σχετικά με αυτά τους αναγνώστες τους σ’ έναν πρόλογο ή σε κάποια, ενδεχομένως, εισαγωγή τους, που είναι πάντοτε χρήσιμη σε βιβλία.[12]

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ:

• Αλκαίος Γιάννης, «Αθανάσιος Διάκος. Ο ήρωας της Αλαμάνας»
• Ανδρακάκος Ηλίας Θ., «Ο Σαλώνων Ησαΐας. Όντας χουμήξαν οι αητοί»
• Αντωνόπουλος Πάνος, «Ο Διάκος ο πρωτοκλέφτης»
• Γιαννέλης Ι.Κ., «Ο Διάκος. Χορόδραμα»
• Ζάχος Αντ. Δ., «Ο Αθανάσιος Διάκος»
• Καγιάννης Χρήστος, «Ο θάνατος του Διάκου»
• Κατής Ιωάννης Π. – Ζιούνας Κων/νος Ι., «Αλαμάνα»
• Κορέλης Ελευθέριος, «Πορεία προς τη δόξα»
• Κορέλης Λευτέρης, «Σχολικά θεατρικά έργα. Ο Γερο-Δήμος»
• Λάππας Τάκης, «Ο Διάκος στην Αλαμάνα»
• Μαυροειδή-Παπαδάκη Σοφία, «Θανάσης Διάκος»
• Μοναστηριώτης Δ., «Θανάσης Διάκος»
• Παπαδάμ Δημήτριος Αθ., «Το Κάστρο της Υπάτης»
• Παπαδημητρίου Μίμης Αθ., «Η γέφυρα της Αλαμάνας»
• Πεκλάρης Τέλης, Αριστ. Βαλαωρίτη, «Αθανάσιος Διάκος»
• Σιόντης Κων/νος, «Ο Θανάσης Διάκος και η Αλαμάνα»
• Τσιρίδης Πάντος, «Ο Αθανάσιος Διάκος»
• Χατζηαμάλλου Δημήτριος Κ., «Αλαμάνα… Θερμοπύλες του 21»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Αγγελόπουλος Μ., «Αλαμάνα. Το χρονικό μιας θυσίας», περ. «ΦΘΙΩΤΙΣ», αριθ. 2, Λαμία Απρ. 1955, σ. 48-51

Ανάλεκτα εκδιδόμενα επιστασία του επί των βιβλίων τμήματος της Κεντρικής Επιτροπής υπέρ του τω ηρώι Αθανασίω Διάκω κενοταφίου, Τεύχος πρώτον, Εν ω ανέκδοτος βίος Κατσώνη και περίληψις του εις Α. Διάκον υπό Γ. Κρέμου εκφωνηθέντος λόγου, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου της Φιλοκαλίας, 1876, σ. 53-68.

Άπαντα για τον Αθ. Διάκο. Μελετήματα και κρίσεις, Εκδόσεις ΜΕΡΜΗΓΚΑΣ, Αθήνα χ,χ,

Βλάβης Σταμάτιος, «Περί του διστίχου του ήρωος Αθανασίου Διάκου», «Αθήναιον Σύγγραμμα περιοδικόν κατά διμηνιαίαν εκδιδόμενον συμπράξει πολλών λογίων», Έτος Ι΄, Τόμος 10, Αθήνησιν, Εκ του Τυπογραφείου Ερμού, 1881, σ. 129-151.

Βλαχογιάννης Γιάννης, «Μικροί ιστορικοί έρανοι. Θανάσης Διάκος ως Αρματωλός», εφ. «ΠΡΩΙΑ», 17.1.1932, σ. 1-2

Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Από την Επανάσταση του 1821 ως το κίνημα στο Γουδί (1909), Εκδόσεις Αφών Τολίδη Ο.Ε., Αθήνα χ.χ.

Γαρδίκης Δημήτριος Γ., Θερμοπύλαι = Αλαμάνα, Έκδοσις Αρχείου: Ιστορικών Μελετών Φθιώτιδος, Εν Λαμία χ.χ.

Κ.Ι.Κ., «Αι θυσίαι δια την Ανεξαρτησίαν. Ο Αθανάσιος Διάκος και η μάχη της Αλαμάνας. Το μαρτύριον του ήρωος της Ρούμελης», εφ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», Αθήναι 25  Μαρτίου 1937, σ. 1

Γκινόπουλος Νικ. Σ., «Εθνικά κειμήλια. Μια αυτόγραφος επιστολή του Διάκου. Άγνωστες σελίδες από την νέαν Ιστορίαν μας», περ. «ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ», τόμ. Ε΄, Τεύχ. 55, 1 Απρ. 1929, σ. 250-251

Ηλιόπουλος Χ.Α., Ο Αθανάσιος Διάκος εν τη Ιστορία. Πανηγυρικός εκφωνηθείς εν τη Εταιρεία των «Φίλων του Λαού» τη 26 Μαρτίου 1894 κατά την επίσημον πανηγυρικ. εορτήν επί τη επετείω της ΚΕ΄ Μαρτίου, Εν Αθήναις, Τυπογραφείον Α. Κτενά, 1895, σσ. 32

Καραγιάννης Θανάσης Ν., «Επιγράμματα της Εκατονταετηρίδας του 1821», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος πρώτος, Λαμία 1980, σ. 116-118

Καραπέτσας Αθαν., Τάκης Λάππας. Ο άνθρωπος που μας έμαθε τη γλώσσα του ’21. Βιο-εργογραφία, Εκδόσεις ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ, Αθήνα 2002, σσ. 135

Καραστάθη Μαρία Χρ., «Ανδριάντες, προτομές και μνημεία στη Λαμία», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος τριακοστός τρίτος, Λαμία 2012, σ. 63-68

Καρκαβίτσας Ανδρέας, «Ιστορικαί σημειώσεις. Περί Αθανασίου Διάκου», περ. «ΕΣΤΙΑ», τόμ. ΚΕ΄, 1888, αρ. 644, σ. 283-286

Κορδάτος Γιάννης, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας. Νεώτερη Β1, 1821-1832, Εκδόσεις 20ός αιώνας, 1957, σ. 238-244

Κορέλης Ιωάννης Ε., «Αθανάσιος Διάκος», Διαδίκτυο, gardikiomilaion, 11/07/2013

Κουτσοκλένης Γεώργιος Ν., Αθανάσιος Διάκος, Ανάτυπο από το περιοδικό «ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠ’ ΤΗ ΦΩΚΙΔΑ», Τεύχος 122, Απρίλιος – Ιούνιος 2007, Άμφισσα 2007, σ. 6/5842-24/5860

Λάππας Τάκης, Θανάσης Διάκος, Εκδόσεις Μ. ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ & Σ^ΙΑ Α.Ε., Αθήναι χ.χ. [1961;] (Α΄ Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, 1946), σσ. 148

Λάππας Τάκης, «Η αρραβωνιαστικιά του Θανάση Διάκου», περ. «Ο ΑΙΩΝΑΣ ΜΑΣ», Γεν. 1948, φύλ. 11.

Μακρής Ιωάννης Ευάγ., «Το χάνι (στη γέφυρα) της Αλαμάνας στα μέσα του 19ου αι.», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος εικοστός, Λαμία 1999, σ. 103-107

Μπεμπόνη Ζάννα Δ., «Αθανάσιος Διάκος – Το πνεύμα κατισχύει επί της ύλης», περ. «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ» [Μάρτιος 2002;] [Διαδίκτυο]

Μπόπης Δημήτριος, «Αθανάσιος Διάκος. Ο πρώτος μάρτυρας του Αγώνα», περ. «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», τεύχος 128, Απρ. 2007, σ. 8-19

Μωραϊτίνης Τιμ., Αθανάσιος Διάκος, Εν Αθήναις, Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη, 1904, σσ. 32

Νάτσιος Δημ. Θ., «Αθανάσιος Διάκος», εφ. «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», 18.4.1968

Νάτσιος Δημ. Θ., «Ο ανδριάντας του Αθανασίου Διάκου στη Λαμία», εφ. «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», 21.1.1971

Νάτσιος Δημ. Θ., «Το ιστορικό της ανεγέρσεως και τα εγκαίνια του ανδριάντα του Αθανασίου Διάκου στη Λαμία», εφ. «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», 6, 9, 13.5.1971

Νάτσιος Δημ. Θ., «Η πρώτη βιογραφία του Αθανασίου Διάκου απ’ τον εξάδελφό του Αντώνιον Κοντοσόπουλον» (αναδημοσίευση-επιμέλεια), εφ. «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», 5, 9, 12.12.1971

Νάτσιος Δημ. Θ., «Μια επιστολή του 1867 του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη για τον ανδριάντα του Αθανασίου Διάκου στη Λαμία», περ.. «ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΣ», τεύχ. 51, Απρ. 1973

Νάτσιος Δημ. Θ., «Ο Αθανάσιος Διάκος στην τέχνη», εφ. «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», 5.5.1974

Νάτσιος Δημ. Θ., «Μεταθανάτιες εκδηλώσεις υπέρ του Αθανασίου Διάκου», εφ. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΘΙΩΤΙΔΑ», 27.4.1995

Νάτσιος Δημ. Θ., «Ο Αθανάσιος Διάκος στην ποίηση», εφ. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΦΘΙΩΤΙΔΑ», 20.3.1997.

Νάτσιος Δημ. Θ., «Πού έχει ταφεί ο Αθανάσιος Διάκος. (1788-1821) (;)», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος τριακοστός όγδοος, Λαμία 2017, σ. 7-12

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ, «Η σημερινή επέτειος. Αθανάσιος Διάκος. Ο ήρως της Αλαμάνας. Το τραγικόν μαρτύριόν του. Η συμπαθεστέρα μορφή του αγώνος», εφ. «ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ ΤΥΠΟΣ», Αθήναι 23.4.1930, σ. 1

Παπαϊωάννου Γιώργος Ι., Ο Αθανάσιος Διάκος. Γέννημα – θρέμμα της Αρτοτίνας Δωρίδος – Το μεγαλείο της θυσίας του και τα εξ αυτής επίκαιρα διδάγματα – Νέο Επίσημο στοιχείο περί της ταφής του, Έκδοσις Συλλόγου Αρτοτινών «Ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ», Αθήνα 1993, σσ. 80

Παπαλεξανδρής Ν., «Αθανάσιος Διάκος. Ο ήρως της Επαναστάσεως βιογραφούμενος από τον λαόν. Έρως – Πατρίς – Μαρτύριον. Άγνωστοι δραματικαί λεπτομέρειαι του βίου του Διάκου», εφ. «ΑΘΗΝΑΙ», 20, 21, 22 Απριλίου 1903

Παπασπύρου-Καραδημητρίου Ευθυμία, Ο Θανάσης Διάκος στην τέχνη, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος, Αθήνα 1986

Παπαχρήστου Κώστας Αθ., «Η γέφυρα της Αλαμάνας», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος τριακοστός πρώτος, Λαμία 2010, σ. 71-88

Περραιβός Χριστόφορος, «Μάχη των Θερμοπυλών», Απομνημονεύματα Πολεμικά διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών κατά τε το Σούλιον και Ανατολικήν Ελλάδα από του 18ου μέχρι του 1829 έτους, Τόμος πρώτος. Περιέχων τας από των 1820 μέχρι τέλους του 1822, Εν Αθήναις, Εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1836, σ. 53-59

Ρόδιος Π., «Βίοι. Διάκος» (δίγλωσσο), περ. «Έφορος Στρατιωτικός-Ephore Militaire», τόμος Α΄, Εκ της Τυπογραφίας Κωνσταντίνου Ράλλη, Ναυπλία, 15 Φεβρ. 1835, σ. 162-183

Σπεράντζας Θεοδόσης, Από το συναξάρι του 1821. Ο Θανάσης Διάκος, Εν Αθήναις 1964

Σταυρόπουλος Γιώργος Παν., «Ο Σπερχειός στην παλιότερη και νεότερη ελληνική γραμματεία», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος τριακοστός πρώτος, Λαμία 2010, σ. 169-198 (όπου υπάρχουν αναφορές στον Θαν. Διάκο και στη Γέφυρα της Αλαμάνας)

Στεργιούλης Δημήτρης, «Μαρτυρία: Η ματαίωση μιας θεατρικής παράστασης» [Διαδίκτυο]

Σφυρόερας Βασίλης, «Διάκος Αθανάσιος», Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. 3, Αθήνα 1990, σ. 278-279

Φάκλαρης Παναγιώτης, «Μια μαρτυρία για τον ενταφιασμό του Αθαν. Διάκου», «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. ΕΤΗΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ», τόμος όγδοος, Λαμία 1987, σ. 85-88

Φλικ, «Η μητέρα του Διάκου», εφ. «ΕΣΤΙΑ», 18 Σεπτ. 1914

Χριστόπουλος Ευθύμιος, «Το πραγματικό τέλος του Αθανασίου Διάκου. Όσα μας κρύβανε τόσα χρόνια», εφ. «Λαμιακή Φωνή»,  [Διαδίκτυο]

 

___________________________________________________________________

[1]. Σε προσεχή εργασία μας θ’ ασχοληθούμε επισταμένα και διεξοδικά με τα ζητήματα αυτά, τεκμηριώνοντας περισσότερο τις απόψεις μας με πλούσια βιβλιογραφία και επιχειρηματολογία, διορθώνοντας κάποια λάθη τούτου του κειμένου ή συμπληρώνοντάς το με νέα στοιχεία. Αν και πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για τα μέχρι τώρα ιστορικά στοιχεία, που μας έχει με φειδώ δώσει η Ιστορία και που έφερε στο φως η έρευνα των ιστορικών μελετητών, δημοσιογράφων, λογοτεχνών κ.ο.κ.

[2]. «Ποριά» σημαίνει: πέρασμα, πόρος, το μέρος από το οποίο μπορεί να περάσει κάποιος, «βουνοποριά». Ο Τάκης Λάππας αναφέρει το τοπωνύμιο ως «Πουριά».

[3].  Κοίτα: Δημητρίου Μπόπη, «Αθανάσιος Διάκος. Ο πρώτος μάρτυρας του Αγώνα», περ. «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», τεύχος 128, Απρ. 2007, σ. 18.

[4]. Κοίτα: Γιάννη Βλαχογιάννη, «Μικροί ιστορικοί έρανοι. Θανάσης Διάκος ως Αρματολός», εφ. «ΠΡΩΙΑ», Εν Αθήναις 17 Ιαν. 1932, σ. 1

[5]. Κοίτα: Ανδρέα Καρκαβίτσα, «Ιστορικαί σημειώσεις περί Αθανασίου Διάκου», περ. «ΕΣΤΙΑ», τόμ. ΚΕ΄, αρ. 644, 1888, σ. 284.

[6].  Η κατασκευή κενοταφίου για τον Θαν. Διάκο προτάθηκε αρχικά το 1886 από τον Ταγματάρχη, τότε, Σπυρίδωνα Ρούβαλη και το 1889 κατασκευάστηκε επί Δημαρχίας Αριστείδου Σκληβανιώτου, στην οδό Καλύβα Μπακογιάννη της Λαμίας, μεταξύ της πλατείας Λαού  και της οδού Ροζάκη Αγγελή, σε ανάμνηση της θυσίας του ήρωα της Αλαμάνας.

[7]. Κοίτα, σχετικά, το βιβλίο του Κίμωνος Αττικού, Ο Αθανάσιος Διάκος και η λεβέντισσα Κρυστάλλω, Εκδότης Ανδρέας Μπέκιος, Λευκωσία (χ.χ.), Εκδοτικός Οίκος «ΚΕΡΑΥΝΟΣ», Εν Αθήναις 1915, .

[8]. Κοίτα: α) Φάνη Μιχαλόπουλου, «Μεταξύ Θρύλου και Ιστορίας. Η ερωτική (και πολεμική) ζωή του ήρωος της Αλαμάνας», εφ. «ΜΠΟΥΚΕΤΟ», τ. 458-468, 1932, β) Τάκη Λάππα, «Η αρραβωνιαστικιά του Θανάση Διάκου», περ. «Ο ΑΙΩΝΑΣ ΜΑΣ», φύλ. 11, Γεν. 1948 κ.ά.

[9]. Κοίτα, σχετικά, το βιβλίο της Έφης Γαζή,  «Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια». Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2011, σσ. 361.

[10]. Περισσότερα στο κείμενο του Ιωάννη Ε. Κορέλη: «Το Γαρδικιώτικο Θέατρο. Αθανάσιος Διάκος», 11.7.2013, στο Διαδίκτυο (gardikiomilaion).

[11]. Στεργιούλης Δημ., «Μαρτυρία: Η ματαίωση μιας θεατρικής παράστασης» [Διαδίκτυο].

[12]. Βλέπε: Θανάση Ν. Καραγιάννη, Σχολικό Θέατρο (1871-1974). Πρόλογοι Θεατρικών Έργων & Σχολικών Γιορτών, Εκδόσεις Πάραλος, Αθήνα 2013, σσ. 384 και του ιδίου, Σχολικό Θέατρο & Σκηνικές Οδηγίες για σχολικές παραστάσεις (1923+-1974). Πρόλογοι. Θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, Θεσσαλονίκη 2015, σσ. 278.

• Ένα τμήμα του παρόντος κειμένου έχει δημοσιευθεί στον αφιερωματικό 31ο τόμο (2018) με θέμα: «Αλαμάνα και Αθανάσιος Διάκος», του περ. «Φθιωτικός Λόγος», τον οποίο εξέδωσε στη Λαμία ο Όμιλος Φθιωτών Λογοτεχνών και Συγγραφέων.

_____________________________________________________________________________________________________

Θανάσης Ν. Καραγιάννης Δρ. Επιστημών της Αγωγής. Μελετητής Δραματουργίας για παιδιά. Κριτικός Θεάτρου για παιδιά. Συγγραφέας
e-mail:[email protected] http://thkaragia.wix.com/main