Το 1961 στην καρδιά της Αφρικής συντελείται μια «τερατογένεση». Με άφθονο αίμα συγκροτείται σταδιακά ένα τεράστιο κράτος, το Κογκό, η ενότητα του οποίου δε βασίζεται σε καμιά εθνική ή οικονομική ενότητα, εξυπηρετεί όμως τα συμφέροντα των αποικιακών δυνάμεων
Στις αρχές του 1961 η χώρα είναι ουσιαστικά κατακερματισμένη, σε τρία διαφορετικά κέντρα εξουσίας: τη Λεοποντβίλ (σημερινή Κινσάσα) του Προέδρου Καζαβούμπου, τη Στάνλεϊβιλ (Κισαγκάνι) υπό τον έλεγχο του Αντουάν Γκιζένκα, πρώην στελέχους της κυβέρνησης Λουμούμπα και την Ελιζαμπετβίλ, της αποσχισμένης Κατάνγκα, υπό το Μωυσή Τσόμπε, όπου από τα τέλη του χρόνου υπάρχουν και δυνάμεις του ΟΗΕ.
Οσο για τον ίδιο τον Πατρίς Λουμούμπα , ηγετική προσωπικότητα του απελευθερωτικού κινήματος της Αφρικής, βρίσκεται φυλακισμένος ήδη από το φθινόπωρο του 1960. Εχει χάσει οριστικά το πολιτικό παιχνίδι και σε λίγο θα χάσει και την ίδια του τη ζωή.
Ο ΟΗΕ κάθε άλλο παρά αμερόληπτος θεωρείται στην κρίση του Κογκό κι έτσι οι συζητήσεις στους κόλπους του δεν οδηγούν πουθενά. Αντίθετα, η στάση του γενικού γραμματέα Νταγκ Χάμερσκελντ προκαλεί την οργή των οπαδών του Λουμούμπα , οι οποίοι ζητούν την άμεση καθαίρεσή του.
Ομως, η παρουσία του Λουμούμπα , έστω και στη φυλακή, θεωρείται ενοχλητική κι έτσι μεθοδεύεται η φυσική του εξόντωση. Το Γενάρη τον απομακρύνουν από τη Λεοποντβίλ και τον μεταφέρουν σε φυλακή της Κατάνγκα, όπου το καθεστώς του Μωυσή Τσόμπε μεταχειρίζεται κτηνωδώς τους αντιπάλους του. Παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν από διάφορες πλευρές για την απελευθέρωσή του, στις 17 Ιανουαρίου θανατώθηκε μαζί με δύο συντρόφους του.
Ο θάνατος του Λουμούμπα προκάλεσε συγκίνηση στη διεθνή κοινή γνώμη, μεγάλο μέρος της οποίας τον περιέβαλλε με συμπάθεια και θαυμασμό. Αργότερα οι ίδιοι οι εχθροί του τον ανακήρυξαν «εθνικό ήρωα».
Τον Φεβρουάριο του 2002 η βελγική κυβέρνηση παραδέχθηκε ότι φέρει «αναμφισβήτητα μέρος της ευθύνης για τα γεγονότα που οδήγησαν στον θάνατο του Λουμούμπα».
Τον Ιούλιο του 2002 έγγραφα που δημοσιοποίησε η κυβέρνηση των ΗΠΑ αποκάλυψαν ότι η CIA έπαιξε ρόλο στη δολοφονία του Λουμούμπα, βοηθώντας τους αντιπάλους του με χρήματα και πολιτική υποστήριξη.
λίγες ημέρες αργότερα, το βράδυ της 13ης Φεβρουαρίου ο Γιάννης Ρίτσος γράφει το ποίημα «Πάτρις Λουμούμπα», που δημοσιεύεται την επόμενη στην Αυγή. Λίγες μέρες αργότερα κυκλοφορεί η εκτενέστερη σύνθεση «Ο μαύρος άγιος», εμπνευσμένη από το ίδιο περιστατικό:
…Πάτρις Λουμούμπα, άλλο δεν είχες απόνα άσπρο γέλιο μπροστά σ’ όλο το μαύρο
μπροστά σ’ όλο το μαύρο του θανάτου, σ’ όλο το μαύρο της αδικίας –
ένα άσπρο γέλιο σαν τη θέληση της δικαιοσύνης,
άσπρο – άσπρο, συναγμένο σπόρο – σπόρο απ’ την καρδιά του λαού σου
όπως συνάζουμε απ’ τα σκόρπια αστέρια μιας απέραντης νύχτας
την άσπρη ανάμνηση, την άσπρη αναμονή, την άσπρη περηφάνειε
την άσπρη δύναμη της καλής μάχης άντικρυ σ’ όλους τους άσπρους δολοφόνους
άντικρυ σ’ όλες τις μαύρες δυστυχίες.
Πάτρις Λουμούμπα – ένα άσπρο γέλιο στη νύχτα του λαού σου.
Όλα τα ντουφέκια σημάδευαν το γέλιο σου.
Πάνω στο γέλιο σου σημάδευαν την καρδιά της Αφρικής. Πολύ γελούσες,
Πάτρις Λουμούμπα.
Πολύ πίστεψες στη δικαιοσύνη των αδικημένων. Έδινες στόχο, Πάτρις Λουμούμπα….(”Τα Επικαιρικά”, Γιάννης Ρίτσος, 1961, ”Ο Μαύρος Άγιος”)
