Στις 27 Φεβρουαρίου 1943 πεθαίνει ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Κωστής Παλαμάς. Από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές. Έβαλε την ακατάλυτη σφραγίδα του ως μεγάλος τεχνίτης και ως προοδευτικός διανοητής. Δούλεψε όσο κανείς άλλος ίσως για τη στήριξη και την καθιέρωση της δημοτικής και σε περιστάσεις γλωσσικών διωγμών έγινε σύμβολο της ιδέας του δημοτικισμού.
Η κηδεία του, που έλαβε χώρα την επόμενη μέρα, μετατρέπεται σε διαδήλωση κατά της Γερμανικής Κατοχής. Χιλιάδες άνθρωποι ξεχύνονται στους δρόμους της Αθήνας. Μία ομάδα διασπά τον αστυνομικό κλοιό και καταστρέφει το γραφείο του κατοχικού πρωθυπουργού στη Βουλή. Μια άλλη, αφού υπερφαλαγγίζει τους Ιταλούς καραμπινιέρους, πυρπολεί το υπουργείο Εργασίας, όπου είχε γίνει ο προπαρασκευαστικός σχεδιασμός για την επιστράτευση. Κατά τις συγκρούσεις, τρεις διαδηλωτές σκοτώνονται και τριάντα τραυματίζονται σοβαρά.
Ποιος ήταν ο Παλαμάς; Την απάντηση δίνει ο Κώστας Βάρναλης:
«Κίνησε τον τροχό της ιστορίας προς τα μπρος, την εποχή που όλες οι αντιδραστικές δυνάμεις τραβούσανε την ιστορία προς τα πίσω».
Δέκα χρόνια πριν από την έκρηξη της Οχτωβριανής Επανάστασης ο Κωστής Παλαμάς στο «Δωδεκάλογο του Γύφτου» διακήρυξε τη φθορά των αστικών αξιών και την ανάγκη για νέους πνευματικούς και κοινωνικούς προσανατολισμούς – για την κοινωνία του λαού. Αργότερα όμως, «ο Παλαμάς παρασύρθηκε από τις φανταστικές ουτοπίες, που τόσο θαυμάσια είχε ξετινάξει και ξεσκεπάσει. Ο Ανταίος άφησε ν’ αποσπασθεί από τη μάνα Γη, από το έδαφος της πραγματικότητας και τότε ο Ηρακλής του σοβινισμού μπόρεσε να τονε πνίξει» (Ν. Ζαχαριάδης). Ήταν στιγμές που διέκρινε το δίκιο και τ’ άδικο, αλλά φοβήθηκε να κάνει το μεγάλο άλμα. Έμεινε θεατής σε έναν αγώνα που έμοιαζε στα μάτια του δίκαιος.
Στα 1929, όταν η κοινωνική κρίση βρισκόταν στο κορύφωμά της, ο Παλαμάς φώναζε στον «Κύκλο των Τετραστίχων»:
Εργάτη, είδα το δίκιο σου κ’ έλεα να ξεκινήσω
να σταθώ πλάι σου… Μια φωνή μου έκραζε πάντα: Πίσω!
Να είταν το αίμα μέσα μου που ρέει του νοικοκύρη;
Να είταν η Μούσα ρηγικό που μου ’δωκε ψαλτήρι;
Αυτός ήταν ο Παλαμάς, με τις αντιφάσεις του. Ένας πνευματικός καθρέφτης της εποχής του.
