Τρεις συνεταιρισμοί και μια κομμώτρια – Β’ Μέρος

Η πάλη για την αύξηση του βιοτικού επιπέδου του λαού στην Κούβα σε συνθήκες αποκλεισμού και παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης

Γράφει η Νατάσα Τερλεξή //

Ύστερα από μια σειρά λάθη στην οικονομική διαχείριση, τέλη της δεκαετίας του 1960, που κόστισαν πολλά στη χώρα, η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας αποφάσισε να υιοθετήσει ένα σύστημα οικονομικής διαχείρισης παραπλήσιο με αυτό που εφαρμοζόταν στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη. Ωστόσο, όπως λέει ο Φιντέλ, «Ένα από τα μεγαλύτερα λάθη μας στην αρχή και πολλές φορές στη διάρκεια της Επανάστασης ήταν ότι πιστέψαμε πως κάποιος ήξερε πώς οικοδομείται ο σοσιαλισμός»1. Κρατικές επιχειρήσεις έφτασαν στο σημείο να λειτουργούν με όρους «κερδοφορίας» και όχι στη βάση των αναγκών του λαού – και χωρίς τη γνώμη του. Είχε κυριαρχήσει «η άποψη του γραφειοκράτη, η άποψη του τεχνοκράτη» ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να οικοδομηθεί «με το μαστίγιο και το καρότο»2.  Δεν ήταν άγνωστες οι περιπτώσεις αγροκτημάτων που είχαν περισσότερο διοικητικό προσωπικό παρά παραγωγούς. Οι καταστροφικές συνέπειες του προσανατολισμού αυτού γίνονται πιεστικά αισθητές στα μέσα της δεκαετίας του 1980, με την εμφάνιση –στους μηχανισμούς του κράτους και του κόμματος, στα γραφεία των επιχειρήσεων, στις μαζικές οργανώσεις αλλά και στα αγροκτήματα– ενός στρώματος σχετικά προνομιούχου διευθυντικού προσωπικού. Το στρώμα αυτό άρχισε μάλιστα να προωθεί πολιτικές που θα βελτίωναν το δικό του βιοτικό επίπεδο, παραβλέποντας τις πιεστικές ανάγκες του εργαζόμενου λαού.

Το 1986 η κομμουνιστική ηγεσία της Κούβας, με επικεφαλής των Φιντέλ Κάστρο, ξεκινά μια πολιτική αντεπίθεση γύρω από τα ζητήματα της οικονομικής πολιτικής, γνωστή ως διαδικασία επανόρθωσης των λαθών. Χτυπήθηκαν συστηματικά και μειώθηκαν σε μεγάλο βαθμό η διαφθορά και τα προνόμια. Αναβίωσε η εθελοντική εργασία για τη συλλογική αντιμετώπιση κρίσιμων αναγκών όπως η στέγη, οι βρεφονηπιακοί σταθμοί, οι επισκευές στις κλινικές και τα σχολεία. Η επανόρθωση προσέλαβε τον χαρακτήρα ενός κοινωνικού κινήματος, μέσω του οποίου ο εργαζόμενος λαός ξαναβρέθηκε στο προσκήνιο. Η συμμετοχή εκατοντάδων χιλιάδων Κουβανών εθελοντών σε διεθνιστικές αποστολές (Αγκόλα, Νικαράγουα, Γρενάδα, κ.λπ.) συνεχίστηκε ανελλιπώς από την αρχή της επανάστασης και ήταν σημαντικότατη πηγή ενισχύσεων για το κίνημα αυτό.

Η «ειδική περίοδος»

Ξαφνικά το 1989, και ενώ η διαδικασία επανόρθωσης των λαθών είχε σημαντικά αποτελέσματα να επιδείξει, οι Κουβανοί δέχονται δύο επανωτά χτυπήματα από τα οποία πασχίζουν ακόμα να ορθοποδήσουν:

Ανάμεσα στις συμπληγάδες της κατάρρευσης του εμπορίου με την πρώην ΕΣΣΔ και της εντατικοποίησης του εμπορικού αποκλεισμού των ΗΠΑ, το ΑΕΠ της χώρας έπεσε κατά 35% και εξαφανίστηκε το 85% του εξωτερικού εμπορίου. Μια εκμηχανισμένη γεωργία λόγω έλλειψης πετρελαίου, λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων και ανταλλακτικών έμεινε ξαφνικά στάσιμη. Εκατομμύρια εκτάρια γεωργικής γης επέστρεψαν στη φύση. Η παραγωγή ζάχαρης μειώθηκε από 8 εκατ. τόνους σε 4, ενώ μία χρονιά έφτασε και 1,5. Ουδέποτε ανέκαμψε. Η παραγωγή φρέσκου γάλατος σχεδόν εκμηδενίστηκε. Τα μισά βοοειδή στα εθνικά αγροκτήματα σφάχτηκαν ή ψόφησαν.

Τα χρόνια που ακολούθησαν την κατάρρευση του 1989 δόθηκε και δίνεται ακόμα η μάχη για τη διατροφική επάρκεια της χώρας με μέτρα όπως αυτά:

• Τα κρατικά αγροκτήματα ζάχαρης διαιρέθηκαν σε μικρότερες μονάδες, τις UBPC, με στόχο την παραγωγή τροφίμων, προσφεύγοντας συχνά σε ζώα για τις αγροτικές εργασίες (1993).
• Άνοιξαν «λαϊκές αγορές» στις πόλεις, ώστε οι αγρότες που κάλυπταν τις υποχρεώσεις τους προς το κράτος να πουλούν τα προϊόντα τους απευθείας σε τιμές που ορίζονταν από την προσφορά και τη ζήτηση, με στόχο το κέντρισμα της παραγωγής.
• Αναπτύχθηκε η αστική γεωργία και τα αγροκτήματα στις παρυφές των πόλεων.
• Κρατικοί υπάλληλοι που δεν βρίσκονταν σε θέσεις στην παραγωγή ή στη βιομηχανία (όπως οι μισοί εργάτες της βιομηχανίας ζάχαρης που έμειναν άνεργοι το 2003) μετεκπαιδεύτηκαν. Συνδικάτα, οργανώσεις αγροτών και μαζικές οργανώσεις συμμετείχαν σε μια μαζική καμπάνια που είχε ως αποτέλεσμα δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι να στραφούν στη γεωργία.
• Παραχωρήθηκαν εκατομμύρια εκτάρια (με ανώτατο όριο σήμερα τα 165 για 10 χρόνια σε άτομα ή 25 χρόνια σε συνεταιρισμούς) δωρεάν σε όποιον ήθελε να καλλιεργήσει (2008). Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε με τις «κατευθυντήριες γραμμές» που υιοθετήθηκαν από την κουβανική εθνοσυνέλευση το 2011, αφού συζητήθηκε σε 85,000 λαϊκές συνελεύσεις σε όλο το νησί. Προϋπόθεση είναι η επιστροφή της γης στο κράτος στην περίπτωση που πάψει να καλλιεργείται. Εξάλλου η γη παραμένει, από την αρχή της επανάστασης, εθνικό αγαθό που δεν πωλείται.

Τα γεωργικά και αλιευτικά προϊόντα που προορίζονται για εξαγωγή συγκεντρώνονται και διατίθενται από το κράτος βάσει ενός γενικότερου σχεδιασμού για την ικανοποίηση των αναγκών σε τρόφιμα και άλλα εισαγόμενα αγαθά. Καθώς η παραγωγικότητα της γεωργίας έπαιρνε την πρώτη της ανάσα, όμως, έπαιρνε φόρα η διεθνής καπιταλιστική κρίση και η περιστολή του εμπορίου. Έχουν χτυπηθεί σκληρά οι τιμές των κουβανικών προϊόντων, όπως η ζάχαρη, καθώς η χώρα προσπαθεί να ανταγωνιστεί στην καπιταλιστική αγορά με την τροχοπέδη του εμπάργκο.

Σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν τα UBPC στα ¾ περίπου της καλλιεργήσιμης γης, έχοντας περάσει από πολλές μεταλλάξεις και συγχωνεύσεις στην προσπάθεια να ανεβεί η παραγωγικότητά τους. Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί διαφόρων ειδών, παρότι καλλιεργούν λιγότερη γη, παράγουν πάνω από τα μισά τρόφιμα στην Κούβα.

Ωστόσο συνεχίζουν οι τόσο κοστοβόρες εισαγωγές. Σύμφωνα με στοιχεία για το 2012, εισάγονται το 20% του συνόλου των τροφίμων που καταναλώνονται στη χώρα. Εισάγεται όμως και το 80% των ειδών που παρέχονται σε κάθε Κουβανό με δελτίο (η λεγόμενη λιμπρέτα, βασικά είδη που καλύπτουν σήμερα περίπου το μισό των βασικών διατροφικών αναγκών).

Η αποφυγή του λιμού και η διατήρηση των κοινωνικών κατακτήσεων και της αμυντικής ετοιμότητας της Κούβας μέσα στην ειδική περίοδο είναι ένα ιστορικό επίτευγμα του λαού της. Το κατόρθωμα αυτό θα ήταν αδύνατο χωρίς την εκστρατεία διόρθωσης των λαθών που είχε προηγηθεί, η οποία ελευθέρωσε τη συλλογική δύναμη του εργαζόμενου λαού από την εκκολαπτόμενη γραφειοκρατία και τα προνόμια που είχαν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους.

Μέσα στην ηρωική προσπάθεια για την επιβίωση στην ειδική περίοδο χρειάστηκε να γίνουν υποχωρήσεις από κατακτημένες θέσεις της σοσιαλιστικής οικονομίας, όπως είναι τα μεγάλης κλίμακας εκμηχανισμένα αγροκτήματα. Οι υποχωρήσεις όμως αυτές έγιναν μόνο στο μέτρο που ήταν αναγκαίες. Έγιναν συλλογικά και συντεταγμένα από μια συνειδητή εργατική τάξη. Διατηρήθηκε η εργατική εξουσία και διαφυλάχθηκαν τα θεμέλια της σοσιαλιστικής οικονομίας. Η Κούβα δεν υποχώρησε από τις διεθνιστικές της υποχρεώσεις.

Η ειδική περίοδος παράλληλα έφερε το άνοιγμα της ψαλίδας των εσόδων ανάμεσα σε ορισμένους αγρότες που καταλήγουν να έχουν πολύ μεγαλύτερα εισοδήματα από τον μέσο εργαζόμενο στην πόλη. Για να αντιστραφεί αυτή η τάση χρειάζεται να συνεχίσει η αύξηση της αγροτικής παραγωγής. Θα χρειαστεί να επιστρέψει το τρακτέρ στο χωράφι. Θα χρειαστεί επίσης να αυξηθεί σημαντικά η βιομηχανική παραγωγή. Για να αντιστραφεί αυτή η τάση απαιτείται η άρση του αποκλεισμού των ΗΠΑ.

 

1) Βλ. Ιγνάσιο Ραμονέ, Εκατό ώρες με τον Φιντέλ, μεταφρ. Τιτίνα Σπερελάκη, Αθήνα, 2003, Πατάκης, σ. 571.
2) Από την ομιλία του Φιντέλ Κάστρο, «Πολλές από τις ιδέες του Τσε παραμένουν επίκαιρες στο ακέραιο», στο Ο σοσιαλισμός και ο άνθρωπος στην Κούβα, Αθήνα, 2011, Διεθνές Βήμα.

Το Α΄ Μέρος ΕΔΩ