Γράφει ο Νίκος Μόττας //
Σήμερα, 26 Δεκέμβρη, συμπληρώνονται 20 χρόνια από το θάνατο του φιλόσοφου, οικονομολόγου και ψυχαναλυτή Κορνήλιου Καστοριάδη. Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1922, το συγγραφικό έργο του Καστοριάδη αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς για τον πολιτικό χώρο του λεγόμενου «ελευθεριακού σοσιαλισμού» και των αυτοπροσδοιοριζόμενων ως κινημάτων «αυτονομίας» (αμεσοδημοκρατικά). Πράγματι, όντας πολυγραφότατος σε ένα ευρύ φάσμα ζητημάτων της πολιτικής φιλοσοφίας, ο Καστοριάδης καθιερώθηκε, ιδιαίτερα τις δεκαετίες 1960–80, ως ένας απ’ τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ριζοσπαστικής γαλλικής και ευρωπαϊκής διανόησης.
Δεν είναι στους σκοπούς του παρόντος άρθρου η κριτική ανάλυση του φιλοσοφικού-επιστημονικού έργου του Κ. Καστοριάδη- αυτό αποτελεί εκ των πραγμάτων αντικείμενο ευρύτερης ακαδημαϊκής έρευνας. Ωστόσο, η επέτειος του θανάτου του, μας δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε πτυχές της ζωής και δράσης του Καστοριάδη που αναδεικνύουν το πολιτικό “ποιόν” του φιλοσόφου και τις πραγματικές αξίες τις οποίες ο ίδιος πρέσβευε. Ποιός ήταν, λοιπόν, ο «ριζοσπάστης διανοητής» Καστοριάδης;
Η πρώτη επαφή του Κ.Καστοριάδη με το εργατικό-λαϊκό κίνημα ήταν ελπιδοφόρα. Εν μέσω της μεταξικής δικτατορίας, το 1937, έγινε μέλος της ΟΚΝΕ και το 1941 μέλος του ΚΚΕ. Η συνέχεια ωστόσο έμελλε να σημάνει το οριστικό πέρασμα του νεαρού τότε, φοιτητή της Νομικής Σχολής, Καστοριάδη στην αντίδραση και την αμετάκλητη ρήξη με το μαρξισμό-λενινισμό. Το 1943 προσχώρησε στην τροτσκιστική ομάδα υπό τον Άγι Στίνα, αναπτύσσοντας εχθρικές απόψεις απέναντι στην ηρωϊκή δράση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Χαρακτηριστικό των αντικομμουνιστικών αντιλήψεων που επωάζονταν ιδεολογικά στην σκέψη του Καστοριάδη αποτελεί η θέση του για μια απ’ τις κορυφαίες στιγμές της ιστορίας του λαϊκού-επαναστατικού κινήματος στη χώρα μας, τα γεγονότα του Δεκέμβρη 1944. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Κ.Καστοριάδη, ο ηρωϊκός Δεκέμβρης του 1944 αποτελούσε «απόπειρα σταλινικού πραξικοπήματος»!. Να τι έλεγε σε συνέντευξη του το 1990: «[…] ποτέ δεν είχα διαφωνίες με τον Στίνα, με την εξαίρεση του Σταλινικού πραξικοπήματος του Δεκέμβρη του 44. Ο Στίνας θεωρούσε ότι ήταν στρατιωτικό πραξικόπημα, που κατ’ εμέ δεν είχε νόημα. Εγώ αντιθέτως θεωρούσα, για να μην μπω σε λεπτομέρειες, ότι αυτή η απόπειρα πραξικοπήματος είχε ως στόχο να ιδρύσει στην Ελλάδα αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν λαίκή δημοκρατία, δηλαδή, την αρπαγή της εξουσίας από τους Σταλινιστές ώστε να ιδρυθεί μια ρωσικού τύπου κοινωνία, με τις απαραίτητες βέβαια τοπικές παραλλαγές». [1]
Ο ηρωϊκός ένοπλος αγώνας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ το Δεκέμβρη του 1944 ήταν… «σταλινικό πραξικόπημα» σύμφωνα με τον Κ.Καστοριάδη.
Στην ίδια συνέντευξη, ο Καστοριάδης δεν κρύβει το μίσος του για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα που εύκολα συναντά κανείς στην κλασσική ακροδεξιά ρητορική: «Είχα πολύ ξεκάθαρες πεποιθήσεις από το Δεκέμβρη του ’44: Η εκτίμηση μου, που είναι προφανώς ορθή, είναι πως αν οι Σταλινικοί είχαν νικήσει στην Ελλάδα θα τη μετέτρεπαν σε Γιουγκοσλαβία η Βουλγαρία. Ήταν εξαιτίας του αγγλικού στρατού που δεν ήταν σε θέση να το πράξουν» [2]. Άλλωστε, για τον «επαναστάτη φιλόσοφο» Καστοριάδη, το Δεκέμβρη του 1944, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ «προσπαθούσε να καταλάβει την εξουσία με τα όπλα, έσφαζε τους πάντες και τα πάντα» (Ομιλία στη Νομική Σχολή, 1989). Αντικομμουνισμός του «κονσερβοκουτιού», σε ριζοσπαστικό ακαδημαϊκό περιτύλιγμα, δια χειρός Καστοριάδη.
Σε άλλη συνέντευξη του το 1990, αναφερόμενος στον απερχόμενο τότε ΓΓ του ΚΚΕ, τον αείμνηστο Χαρίλαο Φλωράκη, ο Καστοριάδης σημείωνε μεταξύ άλλων: «Και απλώς η τύχη το ‘φερε γι’ αυτούς (σ.σ. Φλωράκης) ότι δεν ήταν οι ίδιοι ενεργοί δήμιοι, δηλαδή αν είχαν έρθει έτσι τα πράγματα στην Ελλάδα, θα είχανε σκοτώσει όσο κόσμο είχανε σκοτώσει ο Χόνεκερ και οι Ρώσοι κλπ, θα είχανε κάνει τα ίδια». Και συνεχίζοντας με σκεπτικό που θα ζήλευαν και τα ναζιστοειδή της Χρυσής Αυγής, υπογράμμιζε: «Το τι κάνανε με τους στόχους που κυριαρχούσανε στο ΕΑΜ και στις συνοικίες τις Αθήνας. Κατ’ ουσίαν, στην Αθήνα απ’ το ’43 και μετά, οι Γερμανοί ήταν στο κέντρο της πόλης και τη νύχτα βάζανε περιπολίες και γύρω γύρω η Αθήνα έβραζε με το ΕΑΜ που έκανε ό,τι ήθελε και σκότωνε όσους ήθελε» (!!!). [3]
Το 1945 ο Κ.Καστοριάδης εγκατέλειψε την Ελλάδα για το Παρίσι, όπου έζησε μέχρι το θάνατο του. Το 1948 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της «επαναστατικής» — βαθιά αντιλενινιστικής, αντισοβιετικής- ομάδας «Socialisme ou Barbarie» (Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα), η οποία το διάστημα 1949–1965 εξέδιδε το ομώνυμο περιοδικό. Αναμφίβολα, ένα αξιομνημόνευτο στοιχείο της δράσης του Καστοριάδη στη Γαλλία είναι το γεγονός πως, αν και ηγετικό μέλος της εν λόγω επαναστατικής ομάδας, ο ίδιος κατάφερε παράλληλα (απ’ το 1949 ως το 1970) να εργάζεται ως οικονομολόγος στον Οργανισμό για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία (σημερινός ΟΟΣΑ). Το πως ένας εργαζόμενος σε έναν βαθύτατα ιμπεριαλιστικό οργανισμό ήταν ταυτόχρονα αρχηγός επαναστατικής ομάδας είναι κάτι που δεν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε. Ο Καστοριάδης βέβαια φρόντιζε να καλύπτει την πραγματική του ταυτότητα, υπογράφοντας τα πολιτικά του κείμενα με ψευδώνυμα (Pierre Chaulieu, Paul Cardan, Coudray), ενώ απέφευγε να συμμετάσχει σε δημόσιες εκδηλώσεις του «Socialisme ou Barbarie».
Τις δεκαετίες 1950–60 η ομάδα του Καστοριάδη συνέχιζε να απομακρύνεται ιδεολογικά ολοένα και περισσότερο από το μαρξισμό, αναπτύσσοντας την άποψη ότι η πραγματική σύγκρουση στην κοινωνία δεν ήταν αυτή μεταξύ εκμεταλλευτών (αστική τάξη) και εκμεταλλευομένων (εργατική τάξη), αλλά μεταξύ εντολέων και εντολοδόχων. Ουσιαστικά, στην αντίληψη του Καστοριάδη, το προλεταριάτο αποτελούσε τμήμα της λεγόμενης «κοινωνίας του θεάματος», έχοντας πάψει να έχει τα επαναστατικά χαρακτηριστικά που είχε το 19ο αιώνα. Επρόκειτο για αντίληψη αντιδραστική, εχθρική απέναντι στον ιστορικό ρόλο της εργατικής τάξης και, επομένως, απέναντι στην ταξική πάλη.
Έχοντας πάρει οριστικό και αμετάκλητο διαζύγιο από τη μαρξιστική-λενινιστική κοσμοθεωρία, η ομάδα Καστοριάδη μπήκε σύντομα σε αντεπαναστατική τροχιά, παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις: στήριξε ως- δήθεν- «αριστερή επανάσταση» την αντεπανάσταση στην Ουγγαρία το 1956 [4], κατέφυγε στην συνειδητή κατασυκοφάντηση της ΕΣΣΔ, ενώ αποτέλεσε τον «αριστερό» κήρυκα της ιμπεριαλιστικής προπαγάνδας περί «αποτυχίας του κομμουνισμού». Βέβαια, τις αντικομμουνιστικές του απόψεις ο Καστοριάδης φρόντιζε σχεδόν πάντοτε να τις ντύνει με το μανδύα «πολιτικού ριζοσπαστισμού» και κούφιας «αντισυστημικότητας». Δεν είναι διόλου τυχαίο, άλλωστε, ότι ανάμεσα στα ιδεολογικά του τέκνα συγκαταλέγονται ορισμένα θλιβερά απολειφάδια του περίφημου «Μάη του ’68», όπως ο Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ.
Τη δεκαετία του ’80 η αντιδραστικότητα της πολιτικής σκέψης του Καστοριάδη έπαιρνε νέες διαστάσεις, καθώς ο- πολυδιαβασμένος πλέον διανοητής- έβγαζε όλο του το αντισοβιετικό μένος, «αλείφοντας» με βούτυρο το ψωμί των ιμπεριαλιστών. Στο βιβλίο του «Μπροστα στον Πόλεμο» (Devant la guerre) [5], που εκδόθηκε το 1981, εξέφρασε την άποψη ότι στο διεθνές πολιτικό σκηνικό, υπήρχε μια «τεράστια ανισορροπία» υπέρ της ΕΣΣΔ, μια κατάσταση που όπως σημείωνε «ήταν πρακτικά αδύνατο για τους αμερικανούς να την αλλάξουν»! Ασφαλώς, καμία ανισορροπία υπέρ της ΕΣΣΔ δεν υπήρχε. Το κάλπικο επιχείρημα του Καστοριάδη εξυπηρετούσε την πολιτική της τότε κυβέρνησης Ρίγκαν που έψαχνε προπαγανδιστικό άλλοθι για να αυξήσει κατακόρυφα τους πολεμικούς εξοπλισμούς ως αντίβαρο στην υποτιθέμενη «αυτοκρατορία του κακού» που- σύμφωνα με την αντικομμουνιστική εκστρατεία- εκπροσωπούσε η Σοβιετική Ένωση.
Καθόλου τυχαία, το Δεκέμβρη του 1997, ο αστικός Τύπος τόσο στη Γαλλία όσο και σε άλλες χώρες, αφιέρωσε αρκετές σελίδες στην είδηση του θανάτου του Κ. Καστοριάδη. Χαρακτηριστικός ήταν ο τίτλος ειδικού, ολοσέλιδου αφιερώματος της αστικής εφημερίδας Le Monde που χαρακτήριζε τον Καστοριάδη «αντιμαρξιστή επαναστάτη». Η προσφορά, άλλωστε, του Κορνήλιου Καστοριάδη στην αστική ιδεολογία υπήρξε, αν μη τι άλλο, ανεκτίμητη: Πολέμησε τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό με την στολή και το λεξιλόγιο του «επαναστάτη». Έχτισε αντιμαρξιστικά, αντιδραστικά φιλοσοφήματα πάνω στη βάση ενός γυάλινου «ριζοσπαστισμού».
Σε τελική ανάλυση, ο Καστοριάδης, αν και διακήρυττε το σοσιαλισμό, επέλεξε την πλευρά της βαρβαρότητας.
Σημειώσεις:
[1] Cornelius Castoriadis/Agora International Interview Cerisy Colloquium: http://www.agorainternational.org/enccaiint.pdf.
[2] ο.π.
[3] Συνέντευξη στην εφημ. «Εκτός Νόμου» της Ένωσης Αναρχικών Θεσ/νικης, 1990: http://eagainst.com/articles/castoriadis-anarchists/.
[4] Η αντεπανάσταση στην Ουγγαρία- το βάρβαρο αυτό πραξικόπημα της αστικής τάξης και των ιμπεριαλιστών συμμάχων της– ήταν σύμφωνα με τον Κ.Καστοριάδη… «λαϊκή-εργατική εξέγερση» με ριζοσπαστικά, «αμεσοδημοκρατικά» χαρακτηριστικά. Το πόνημα του Καστοριάδη για τα γεγονότα της Ουγγαρίας πρωτοδημοσιεύθηκε το 1976 στο περιοδικό «Τέλος». Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε υπό τον τίτλο «Ουγγρική Επανάσταση 1956», εκδ. Ύψιλον, 1980.
[5] Cornelius Castoriadis, Devant la guerre, I. Les réalités, Fayard, Paris, 1981. Στα ελληνικά το βιβλίο εκδόθηκε υπό τον τίτλο «Μπροστα στον Πόλεμο», Εκδόσεις Ύψιλον, 1986.
Νίκος Μόττας Γεννήθηκε το 1984 στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφιος διδάκτορας (Phd) Πολιτικής Επιστήμης, Διεθνών Σχέσεων και Ιστορίας. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες από το Πανεπιστήμιο Westminster του Λονδίνου και είναι κάτοχος δύο μεταπτυχιακών τίτλων (Master of Arts) στις διπλωματικές σπουδές (Παρίσι) και στις διεθνείς διπλωματικές σχέσεις (Πανεπιστήμιο Τελ Αβίβ). Άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε ελληνόφωνα και ξενόγλωσσα μέσα.
