Για το ζήτημα των Τσάμηδων — Α’ μέρος

Γρά­φει ο Φρα­γκί­σκος Λαγω­νι­κά­κης //

Πρό­λο­γος

Επι­δί­ω­ξη μας, εμάς των κομ­μου­νι­στών, πρέ­πει να είναι να μην αφή­νου­με τον λαό να παρα­σύ­ρε­ται από εθνι­κι­στι­κές ρητο­ρι­κές και πρα­κτι­κές μίσους. Και αυτό επει­δή στη σύγ­χρο­νη ιστο­ρία (και όχι μόνο στη σύγ­χρο­νη), οι ρητο­ρι­κές αυτές κατά κανό­να, κρύ­βουν από πίσω τους ιμπε­ρια­λι­στι­κά συμ­φέ­ρο­ντα, δια­πλο­κές και ενδοϊ­μπε­ρια­λι­στι­κές αντι­θέ­σεις που μπο­ρούν να οδη­γή­σουν τους λαούς ακό­μα και στο αιμα­το­κύ­λι­σμα. Σκο­πός μας, λοι­πόν, πρέ­πει να είναι να ανα­λύ­ου­με αυτές τις παγί­δες, να δίνου­με σε κάθε περί­πτω­ση στον λαό να κατα­λά­βει, ότι η μόνη σύγκρου­ση που μπο­ρεί να εξυ­πη­ρε­τή­σει τα συμ­φέ­ρο­ντα του, δεν είναι άλλη από την ταξι­κή σύγκρου­ση, τον εμφύ­λιο πόλε­μο δηλα­δή με την αστι­κή του τάξη.

Χρειά­στη­κε να κάνω αυτόν τον γενι­κό πρό­λο­γο πριν προ­χω­ρή­σω στο κυρί­ως θέμα επει­δή ζού­με περί­ερ­γες επο­χές που οι μεγα­λοϊ­δε­α­τι­σμοί και οι φανα­τι­σμοί του παρελ­θό­ντος ανα­βιώ­νουν από και προς κάθε πλευ­ρά των συνό­ρων. Φτά­νουν μάλι­στα σε μερι­κές περι­πτώ­σεις να γίνο­νται ακό­μα και επί­ση­μη κρα­τι­κή θέση διά­φο­ρες αλυ­τρω­τι­κές επι­διώ­ξεις (βλέ­πε πιέ­σεις Αλβα­νί­ας για την Τσα­μου­ριά, και Τουρ­κί­ας για τα Ελλη­νι­κά νησιά).

Στο άρθρο που ακο­λου­θεί απο­πει­ρά­θη­κα να κάνω μια ιστο­ρι­κή ανα­φο­ρά στο ζήτη­μα της Τσα­μου­ριάς, όχι για να βρού­με ποιος έχει δίκιο και ποιος άδι­κο, αλλά για να γίνει ξεκά­θα­ρο το γεγο­νός ότι τις μονο­μα­χί­ες των βου­βα­λιών τις πλη­ρώ­νουν πάντα τα βατρά­χια, δηλα­δή οι λαοί. Στη­ρί­χθη­κα κυρί­ως στο βιβλίο του Γ. Μαρ­γα­ρί­τη, Ανε­πι­θύ­μη­τοι Συμπα­τριώ­τες, και συγκε­κρι­μέ­να στο κεφά­λαιο που αφο­ρά τους Τσά­μη­δες, αλλά δεν υιο­θε­τώ στο 100/100 την οπτι­κή του. Το θέμα είναι εξό­χως ευαί­σθη­το και θέλει προ­σο­χή η όποια ενα­σχό­λη­ση με αυτό. Για να κατα­λά­βου­με όμως την ιστο­ρία, για να δια­μορ­φώ­σου­με τη θέση μας, και για να μπο­ρέ­σει αυτή η θέση να εξυ­πη­ρε­τή­σει το σκο­πό μας, πρέ­πει να γνω­ρί­ζου­με όσο το δυνα­τόν καλύ­τε­ρα τα ιστο­ρι­κά περιε­χό­με­να. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν πρέ­πει να συγκα­λύ­πτου­με τις όποιες αιχ­μές του παρελ­θό­ντος, αλλά να τις εξε­τά­ζου­με, και σε κάθε περί­πτω­ση να απο­φεύ­γου­με τους «ταλι­μπα­νι­σμούς». Αν υπο­κρι­θού­με ότι δεν βλέ­που­με τις αιχ­μές αυτές, τότε θα ξεχα­στού­με και οι αιχ­μές αυτές θα μας ματώ­σουν ξανά στο μέλ­λον. Αν πάλι με ταλι­μπα­νι­σμούς προ­σπα­θού­με να δώσου­με τρο­φή στην μηχα­νή του αλυ­τρω­τι­σμού και του εθνι­κι­σμού, με δια­στρε­βλώ­σεις και με ψέμα­τα να καλ­λιερ­γή­σου­με το μίσος μετα­ξύ δυο ή και περισ­σό­τε­ρων λαών, τότε θα επα­να­λη­φθεί η ιστο­ρία και ως τρα­γω­δία και ως φάρσα.

Εισα­γω­γή

Οι Τσά­μη­δες είναι αλβα­νό­φω­νοι μου­σουλ­μά­νοι της Θεσπρω­τί­ας (Ηγου­με­νί­τσα, Φιλιά­τες, Παρα­μυ­θιά …) που έζη­σαν εκεί από τις αρχές του 17^ου αιώ­να ως και τα μέσα του 20^ου. Ο πλη­θυ­σμός τους, που ήταν κυρί­ως αγρο­τι­κός, το 1940 υπο­λο­γί­ζο­νταν περί­που στα 20–25 χιλιά­δες άτο­μα¹ ή ακο­λου­θώ­ντας άλλες πηγές μέχρι τα 30 χιλιά­δες.² Σύμ­φω­να με το Γ. Μαρ­γα­ρί­τη, αν και μου­σουλ­μά­νοι, οι Τσά­μη­δες δεν είχαν σοβα­ρές ανα­φο­ρές στην Τουρ­κία αλλά ένιω­θαν οικεί­οι με τους Αλβανούς:

«Το γεγο­νός ότι οι Τσά­μη­δες είχαν, οφθαλ­μο­φα­νώς, ελά­χι­στη σχέ­ση με την Τουρ­κία και ότι επρό­κει­το σίγου­ρα για Αλβα­νούς, ελά­χι­στη σημα­σία θεω­ρεί­ται ότι έχει.»³

Προ­κλη­τι­κές και επι­κίν­δυ­νες εκδηλώσεις

Το άρθρο είναι χωρι­σμέ­νο σε δυο κύρια μέρη, το ένα μέρος αφο­ρά τα γεγο­νό­τα πριν τον πόλε­μο, ενώ το δεύ­τε­ρο μέρος αφο­ρά τα γεγο­νό­τα από το ξέσπα­σμα του ΒΠΠ και ύστε­ρα. Ο λόγος που γίνε­ται αυτή η διχο­τό­μη­ση, είναι η τομή που έφε­ρε ο πόλε­μος και η προ­ε­τοι­μα­σία του στη στά­ση των Τσά­μη­δων, στά­ση που κρα­τή­θη­κε ή και ενι­σχύ­θη­κε και την περί­ο­δο της κατο­χής (δηλα­δή τη στά­ση συνερ­γα­σί­ας τους με τον κατα­κτη­τή, κάτι που από [κυρί­ως] θύμα­τα τους μετέ­τρε­ψε σε [κυρί­ως] θύτες). Το άρθρο βέβαια δεν έχει σκο­πό να κατα­δεί­ξει ενό­χους και να δια­λέ­ξει πλευ­ρά, όχι του­λά­χι­στον ανά­με­σα στους μου­σουλ­μά­νους Τσά­μη­δες και στους Χρι­στια­νούς Έλλη­νες, αλλά να ανα­δεί­ξει μια σει­ρά από προ­βλη­μα­τι­σμούς που προ­κύ­πτουν από τα ιστο­ρι­κά γεγονότα.

Μέρος πρώ­το: Πριν το ξέσπα­σμα του ΒΠΠ πολέμου:

Οι Τσά­μη­δες συμ­βί­ω­ναν σχε­τι­κά ομα­λά με τους χρι­στια­νούς κατά την περί­ο­δο της τουρ­κο­κρα­τί­ας και τα όποια προ­βλή­μα­τα ήταν περιο­ρι­σμέ­νης εμβέ­λειας και λύνο­νταν τοπι­κά. Οι πρώ­τες σοβα­ρές συγκρού­σεις ξεκί­νη­σαν το 1912 στα πλαί­σια του πρώ­του βαλ­κα­νι­κού πολέ­μου, όπου δημιουρ­γή­θη­καν αντι­πα­ρα­τι­θέ­με­νες συμ­μο­ρί­ες Ελλή­νων και Αλβα­νών, στις οποί­ες δεύ­τε­ρες συμ­με­τεί­χαν και Τσά­μη­δες.⁴

Με την ανταλ­λα­γή των πλη­θυ­σμών οι Τσά­μη­δες αντι­στά­θη­καν στο να μετε­γκα­τα­στα­θούν στην Τουρ­κία, αφε­νός επει­δή είχαν δεσμούς με τον τόπο τους αλλά και με την γει­το­νι­κή Αλβα­νία (ενώ με τους Τούρ­κους δεν ένιω­θαν κάποιου είδους «συγ­γέ­νεια»), και αφε­τέ­ρου επει­δή είχαν φτιά­ξει τη ζωή τους και τις κοι­νό­τη­τες τους στην Ελλά­δα. Τελι­κά οι Τσά­μη­δες δεν ανταλ­λά­χθη­καν. Κάποιες πηγές ανα­φέ­ρουν ότι αυτό έγι­νε για να ενι­σχυ­θούν οι διπλω­μα­τι­κές σχέ­σεις του Ελλη­νι­κού κρά­τους με το νεο­σύ­στα­το Αλβα­νι­κό.⁵ Ο Μαρ­γα­ρί­της δια­φω­νεί, θεω­ρεί ότι η ανταλ­λα­γή δεν έγι­νε, όχι επει­δή η Ελλά­δα ήθε­λε να τεί­νει χέρι φιλί­ας στην Αλβα­νία, αλλά επει­δή τους Τσά­μη­δες δεν τους ήθε­λε το Τουρ­κι­κό κρά­τος.⁶ Η ανταλ­λα­γή των πλη­θυ­σμών όμως έφε­ρε άλλα προ­βλή­μα­τα στην Τσα­μι­κή μειονότητα:

Άλλω­στε: «Την ίδια περί­ο­δο, στα 1923 και 1924, έφθα­σαν στην περιο­χή μερι­κές χιλιά­δες πρό­σφυ­γες, «ανταλ­λά­ξι­μοι», χρι­στια­νοί της Μικράς Ασί­ας δηλα­δή, σταλ­μέ­νοι εκεί από τις ελλη­νι­κές κυβερ­νη­τι­κές υπη­ρε­σί­ες, με σκο­πό να εντεί­νουν την πίε­ση προς τους Τσά­μη­δες και να τους υπο­χρε­ώ­σουν να ανα­χω­ρή­σουν. Οι πρό­σφυ­γες με στή­ριγ­μα την νομο­θε­σία περί υπο­χρε­ω­τι­κών απαλ­λο­τριώ­σε­ων, εγκα­τα­στά­θη­καν στα χωρά­φια των Τσά­μη­δων, ειδι­κά στις πλού­σιες ζώνες της Ηγου­με­νί­τσας και, προ­πα­ντός, του Φανα­ριού. Το κατά τον νόμο υπο­χρε­ω­τι­κό, εξάλ­λου, εκτός από το μοί­ρα­σμα των καλ­λιερ­γη­μέ­νων χωρα­φιών, περι­λάμ­βα­νε και τη μοι­ρα­σιά των κατοι­κιών.»⁷

Ο κρα­τι­κός μηχα­νι­σμός του ελλη­νι­κού κρά­τους έρι­ξε τη μια μειο­νό­τη­τα πάνω στην άλλη, βάζο­ντας τες να τσα­κω­θούν μετα­ξύ τους για την ίδια φρα­τζό­λα ψωμί. Αυτό φυσι­κά δημιούρ­γη­σε μυριά­δες προ­βλή­μα­τα, όμως το κρά­τος, σαν Πόντιος Πιλά­τος έπλυ­νε τα χέρια του, έχο­ντας όμως πρώ­τα προ­βεί σε πρά­ξεις που έρι­χναν λάδι στη φωτιά. Όπως ήταν φυσι­κό και επό­με­νο, οι δυο πλη­θυ­σμοί είδαν ο ένας τον άλλον σαν τον νού­με­ρο ένα εχθρό του, αφού η έλλει­ψη πόρων και των στοι­χειω­δών για την ανθρώ­πι­νη ζωή μετέ­τρε­ψαν τον αγώ­να για επι­βί­ω­ση σε έναν αγώ­να του τύπου «ο θάνα­τος σου η ζωή μου». Εδώ να πού­με ότι υπήρ­χε έτσι και αλλιώς αντα­γω­νι­σμός μετα­ξύ Τσά­μη­δων και χρι­στια­νών για τη δια­θέ­σι­μη γη, καθώς πολ­λοί χρι­στια­νοί θεω­ρού­σαν ότι οι Τσά­μη­δες δεν θα έπρε­πε να είχαν δικαί­ω­μα στις εθνι­κές γαί­ες.⁸

Σε άλλες περι­πτώ­σεις πάλι –και όσο το ζήτη­μα της ανταλ­λα­γής ήταν ακό­μη ανοι­χτό- οι Τσά­μη­δες έπαιρ­ναν εντο­λές και εξα­να­γκά­ζο­νταν από τον κρα­τι­κό μηχα­νι­σμό να συγκε­ντρω­θούν στην παρα­λία για να περι­μέ­νουν τα καρά­βια που θα τους μετα­φέ­ρουν στην Τουρ­κία. Τα καρά­βια δεν έρχο­νταν ποτέ, και οι Τσά­μη­δες μετά από πολ­λές βδο­μά­δες ανα­μο­νής επέ­στρε­φαν στον τόπο τους για να βρουν τις περιου­σί­ες τους λεη­λα­τη­μέ­νες από τους πρό­σφυ­γες ή από τους χρι­στια­νούς γεί­το­νες τους. Άλλες φορές –αντι­με­τω­πί­ζο­ντας αυτή την πολι­τι­κή διωγ­μών ή πιστεύ­ο­ντας ότι θα ανταλ­λα­χθούν- πού­λα­γαν τις περιου­σί­ες τους όσο όσο και κατέ­φευ­γαν σε αλβα­νι­κές κοι­νό­τη­τες και ομά­δες. Αυτές οι ομά­δες απο­τε­λού­νταν από άτο­μα τα οποία ανή­καν στις συμ­μο­ρί­ες εκεί­νες που είχαν κατη­γο­ρη­θεί για ανθελ­λη­νι­κή δρά­ση στους βαλ­κα­νι­κούς πολέ­μους.⁹

Είχε δημιουρ­γη­θεί λοι­πόν ένα ζήτη­μα με τις ανα­γκα­στι­κές απαλ­λο­τριώ­σεις, και οι Τσά­μη­δες ζητού­σαν από το ελλη­νι­κό κρά­τος απο­ζη­μιώ­σεις, οι οποί­ες, ακό­μα και στις περι­πτώ­σεις που εξαγ­γέλ­λο­νταν, σπά­νια δίδο­νταν ή σπά­νια ικα­νο­ποιού­σαν με το ύψος τους εκεί­νους που τις διεκ­δι­κού­σαν. Στο ζήτη­μα των απο­ζη­μιώ­σε­ων ανα­κα­τεύ­ο­νταν διπλω­μα­τι­κά και η Αλβα­νία, είχε μάλι­στα κατα­λή­ξει να απο­τε­λεί μεί­ζον θέμα στη σχέ­ση μετα­ξύ των δυο χωρών.¹⁰ Τα πράγ­μα­τα οξύν­θη­καν με το νόμο του 1937 που προ­έ­βλε­πε την απαλ­λο­τρί­ω­ση για τις υπο­λει­πό­με­νες τσά­μι­κες περιου­σί­ες στο όνο­μα του ανα­δα­σμού της γης.¹¹

Αυτό ήταν το κλί­μα που είχε δημιουρ­γη­θεί στις σχέ­σεις των Τσά­μη­δων με τους γεί­το­νες τους και με το ελλη­νι­κό κρά­τος, ενώ το αλβα­νι­κό κρά­τος είχε ανα­λά­βει χρέη «προ­στά­τη» των Τσά­μη­δων, κρύ­βο­ντας από πίσω τις όποιες διπλω­μα­τι­κές και επε­κτα­τι­κές βλέ­ψεις. Επι­πλέ­ον, όπως θα δού­με παρα­κά­τω, πίσω από τις επι­διώ­ξεις της Αλβα­νί­ας κρύ­βο­νταν η εξω­τε­ρι­κή πολι­τι­κή της φασι­στι­κής Ιτα­λί­ας που σκο­πό είχε να εντά­ξει την Αλβα­νία στους σχε­δια­σμούς της για τη δια­μόρ­φω­ση των στρα­το­πέ­δων στη μεγά­λη ιμπε­ρια­λι­στι­κή σύγκρου­ση που θα ακολουθούσε.

(Συνε­χί­ζε­ται…)

Φρα­γκί­σκος Λαγω­νι­κά­κης / Poexania